Crveni kabriolet od zlatnog kruga

U Beogradu je izložena slika Krug Lazara Vozarevića, nakon što je 50 godina bila u Njujorku kao deo umetničke kolekcije Rokfelerovih. Krug je jedina od svih slika Bijenala svetske umetnosti u Sao Paulu 1967. koju je kupio Rokfeler. Kad je nakon smrti porodica prodala svu svoju kolekciju kako bi novac poklonila u dobrotvorne svrhe, Krug je na aukciji otkupio jedan naš važan kolekcionar, i vratio je u Beograd. Sad ju je moguće videti u Modernoj galeriji, do 10. jula.

foto: privatna arhiva

Ova priča je najmanje o slikarskom umeću Lazara Vozarevića i njegovom Krugu, a više o odnosu prema kulturi u Jugoslaviji, o Rokfelorovima, i o pojedincima koji imaju potrebu da naša umetnička dela u svetu vrate u zemlju, a počinje 19. januara kada je Vojislav Noveski, vlasnik Moderne galerije, dobio obaveštenje da će se u aukcijskoj kući “Nadeau’s” u Vindzoru, država Konektikat, SAD, prodavati slika Lazara Vozarevića Circulo/Cerkle, to jest Krug.

“Krug je jedna od najznačajnijih slika srpske moderne umetnosti, a zasigurno remek-delo iz njegove najbolje, postenformelske, faze, nastalo 1967. godine, rađeno u tehnici ulje i metal na platnu, geometrijski poređanim da čine savršen reljefasti krug. Impozantnih je dimenzija 208 x160 cm”, kaže za “Vreme” Vojislav Noveski, i napominje da je Vozarevićevih slika u privatnim kolekcijama malo, kao i da se većina njegovih slika nalazi u Galeriji “Lazar Vozarević” u Sremskoj Mitrovici i u muzejima i drugim institucijama u zemlji i inostranstvu. Zato je, nakon dobijene vesti da će Krug biti ponuđen na aukcijskoj prodaji u SAD, usledila provera autentičnosti slike. “Dužnost svakog ozbiljnog galeriste je da pristupi analizi i istraživanju jednog ovakvog remek-dela, pogotovo kada za isto dobije upit od drugih kolekcionara zainteresovanih za akviziciju predmetnog dela” , kaže Noveski.

“Kako je poleđina slike bila pokrivena zaštitnim lesonitom, a znajući da u SAD samo velike institucije, muzeji i slično koriste takvu vrstu zaštite za umetnička dela, insistiram da nadležni u aukcijskoj kući skinu zaštitni lesonit i pošalju fotografije poleđine slike. Nedugo zatim, aukcijska kuća šalje dodatne podatke, a što je najvažnije i fotografiju poleđine slike na kojoj je nalepnica sa IX Bijenala u Sao Paulu, na kojoj su pisaćom mašinom otkucani: naziv dela, ime autora, dimenzija i tehnika dela.” Posle ove, i sve ostale provere potvrdile su da je slika autentična, i da će zainteresovani kupac zaista kupiti Krug Lazara Vozarevića.

Na pomenutom Bijenalu u Sao Paulu 1967. godine, osim Lazara Vozarevića, Jugoslaviju su predstavljali i Jagoda Buić, Edo Murtić, Kosta Angeli Radovani, Dimitar Kondovski, Dževad Hozo i Eduard Ravnikar. “Jugoslovenski paviljon je bio pozicioniran odmah pored američkog. To govori da je Jugoslavija bila uvažavana kao država, da su njeni umetnici bili uvažavani, ali i da je jugoslovenski establišment vodio računa o njenoj kulturnoj politici”, priča Noveski.

foto: privatna arhiva

Deveti Bijenale u Sao Paulu bio je koncipiran i realizovan kao internacionalna mega platforma savremene umetnosti sa 62 zemlje učesnice, 779 izlagača i 4274 izložena dela. Te godine su izlagala mnoga danas istorijska imena poput Endija Vorhola, Roja Lihenštajna, Džaspera Džonsa, Edvarda Hopera, Džordža Sigala, Cezara Baldačinija, Mikelanđela Pistoleta i Dejvida Hoknija. Na takvom Bijenalu, Lazar Vozarević je izložio 10 slika velikih formata.

Vojislav Noveski kaže da je “priznati brazilski kritičar Roberto Teisera uvrstio Voazarevića među deset najboljih umetnika ovog Bijenala, i citira da je brazilski list “Folha de Sao Paulo” ocenio da se “Jugosloveni vraćaju starim izvorima čiste umetnosti, što je njihova nostalgija za bogatom srednjovekovnom umetnošću, hod ka prošlosti koja zadivljuje i koja je donekle zaboravljena a koja se upravo zasniva na prikazanim delima Vozarevića, čija vizantijska podloga i boje daju magnetsku snagu njegovim delima”.

Za slike Lazara Vozarevića vlada veliko interesovanje, kaže Noveski, te on nekoliko slika prodaje stranim kolekcionarima. “Najznačajniju među njima, sliku Krug, Vozarević prodaje Dejvidu Rokfeleru.” Tih godina, Rokfelerovi su kreatori ekonomske ali i političke i kulturne politike svoje zemlje. Najveći su filantropi svoga vremena kao i osnivači MoMa, Muzeja moderne umetnosti. “Po svedočenju Momčila Pudara, izveštača “Politike” sa Bijenala, Dejvid Rokfeler, tadašnji direktor Čejs Menhetn banke i predsednik upravnog odbora MoMa, videvši Krug rekao je: “Ovo je moje jer je puno originalnosti.”

Sledećih 50 godina Krug je bio u Njujorku. Prodat je nakon smrti Dejvida Rokfelera, zajedno sa ostalim delima njegove kolekcije u kojoj su bile i slike Pikasa, Sezana, Miroa i drugih velikana. Dobijene 832.000 dolara donirane su u 12 institucija širom Amerike.

Da je Vozarević na Bijenalu prodao još jednu sliku, Divisao, iz 1966. godine, takođe veliku, i to Nelsonu, bratu Dejvida Rokfelera i guverneru države Njujork, otkrila je Ivana Vozarević, Lazareva ćerka. “Otkrila je i jedan kuriozitet: da je Lazar od novca dobijenog od prodaje slika s Bijenala kupio sportski auto, kabriolet, Roadster MGB, jarkocrvene boje”, priča Noveski.

foto: privatna arhiva

Na otvaranju izložbe, crveni Vozarevićev kabriolet bio je parkiran ispred Moderne galerije, kao jedan od eksponata. Osim Kruga, na izložbi je i dokumentacija dobijena od Arhive Fondacije Bijenala Sao Paula, Muzeja savremene umetnosti, Galerije “Lazar Vozarević” i lične zbirke umetnikove ćerke Ivane Stojanović.
Nekoliko meseci nakon Bijenala u Sao Paulu, Lazar Vozarević je iznenada preminuo. Imao je 43 godine. Sve dnevne novine tog vremena objavile su da je iznenada preminuo veliki umetnik Lazar Vozarević, slikar i docent na Akademiji likovnih umetnosti u Beogradu, član čuvene Decembarske grupe i grupe Jedanaestorica, najpoznatiji upravo po svojoj postenformelskoj fazi gde je inspiraciju nalazio u srpskim freskama i ikonama, slikajući svoju “modernu ikonu” na jedinstven način u apstraktnoj formi. Jedan je od najoriginalnijih srpskih slikara. “Večernje novosti” su objavile da se priča da je preminuo “od trovanja bojama, kojima je vršio neke nove eksperimente. Ako je to tačno, gotovo da tu ima neke stravične simbolike. Umro je kao slikar: od slikarstva i za slikarstvo.”

Drugog februara ove godine Vojislavu Noveskom prijatelj javlja iz Konektikata da je Krug kupljen. “Takođe napominje da je vlasnik slike bila velika korporacija, kao i da su na aukciji i druge slike, pre svega je mislio na sliku Earth (Zemlja) Emilija Rodrigeza Laraina.”

Remek-delo Lazara Vozarevića Krug je posle 55 godina opet u zemlji. Na pitanje gde će se nalaziti nakon izložbe u Modernoj galeriji, Vojislav Noveski kaže “čuvaće se u jednoj našoj prestižnoj privatnoj kolekciji”.