Arhitekta nad Beogradom

Beograd je vekovima, kao lokus, bio simbol prometnosti u prostoru, od dolaženja Argonauta uz Dunav, preko keltskog pa rimskog Singidunuma na Limesu, do srednjovekovnih vizantijsko-ugarskih otimanja i napuštanja grada. Istom trasom jugoistok–severozapad tokom tri veka potom su se sučeljavale Austrija i Turska, naizmenično držeći Beograd. U poslednjoj trećini 19. i prvoj 20. veka grad se smiruje, kao prestonica Srbije i Jugoslavije, varoš sa periferije turske imperije u opadanju se restrukturira i inovira urbanistički i arhitektonski. U prvu posetu takvom gradu stigao je iz Praga 1923. godine tek diplomirani arhitekta Nikola Dobrović. Tada se kratko zadržao nad ušćem Save u Dunav, brzo uvidevši da su tu širokogrudo primljene u azil i dobro socijalizovane mnoge “bele” arhitekte iz Rusije. Modernistička vokacija i intencije Nikole Dobrovića bile su, dakako, neupotrebljive spram njihovih klasicističkih i akademičarskih svetonazora.

Kaskada zgrade A Generalstaba snimak iz 1992 fotografija B Kovacevic

Rođen u Pečuju, po ocu Srbin, po majci Nemac, po obrazovanju, kulturi i kretanju srednjoevropljanin, po uverenjima levičar, Nikola Dobrović nekoliko puta će okrznuti Beograd da bi u njemu, kasnije, kontinuirano proveo poslednjih četvrt veka svoga života. Govorio je srpski jezik sa vrlo primetnim mađarskim akcentom, nehotice sebe zauvek označavajući drugačijim od okoline. No, izgovor nije bio u Dobrovićeva najveća suštinska razlika spram konteksta koliko su to bile njegova ukupna progresivnost ličnosti, radišnost i energija, praćene ponekad manjim ili većim konfliktnostima. Blizak svetu fudbala, Dobrović je ponekad “uspevao” da zabije autogolove u svoje talente, rezultate rada i pobede.

TERAZIJSKA TERASA

foto: arhiv sanu

Vratio se u Prag i počeo da radi u biroima Bohuslava Hipšmana, Antonina Engela, potom za firmu Dušek–Kozak–Maca. Godine 1926. Dobrović samostalno realizuje dve manje zgrade u Pragu, usput radeći naručene projekte. Beogradska opština je tokom 1929. raspisala međunarodni konkurs za izgradnju na prostoru Terazijske terase, prirodne esplanade u centru grada, sa fantastičnim vizurama ka reci Savi i prostorima na njenoj levoj obali, ali tada još uvek pokrivene i zakrčene potpuno neprikladnom gradnjom.

Na konkursu za velike javne građevine i uređenje prostora učestvovalo je 25 arhitekata iz Jugoslavije, Nemačke, Čehoslovačke i Francuske. Prvu nagradu jednoglasno je dobio “jedan Jugosloven”, kako je pisala štampa jula 1930. godine, mladi arhitekta iz Praga Nikola Dobrović. Drugu nagradu je dobio Oto Orlando Kurc, profesor Politehnike u Minhenu, a od danas poznatijih imena zapaženi su projekti Branislava Marinkovića i Dušana Babića.

foto: arhiv sanu

Dobrovićev izvanredni projekat ponudio je Beogradu nadoknadu istorijskog manjka javnih prostora, ali je ostao tragično nerealizovan. Moglo bi se reći da je njegov predlog često više bio obožavan i poštovan nego što je bio realno shvatan. Sam konkurs i pobednički nacrti doneli su nekoliko elemenata koji nikada nisu bili, kroz ovih devet proteklih decenija, temeljno izučavani i propitani. Prva okolnost je, uzmimo za primer, da je najugledniji stručni član Ocenjivačkog suda konkursa bio arhitekta Branko Tanazević, u Beogradu poznat kao najbolji predstavnik secesije u arhitekturi a ne po verovatnoći kandidat za protežiranje jednog modernog, ogoljenog jezika i koncepta. Drugo, u vreme konkursa regulacija na terenu Terazija bila je drugačija nego što se da videti na Dobrovićevim crtežima, zato što su konkursne podloge predviđale novu regulaciju u zoni starog hotela “Balkan” a ne faktičko stanje loma ravni fasada uličnog niza. Treće, neki ugledni evropski učesnici demonstrirali su konzervativni pristup, za koji se obično misli da je “rezervisan” za domaće, lokalne sudionike. Četvrto, priprema kroz otkup terena i druge aktivnosti koje je sprovodila beogradska opština pokazuju da je svest o atraktivnosti Terase bila u tim odavno prohujalim decenijama mnogo uverljivija i temeljitija nego u decenijama potom. Dobrovićeva zamisao i priča o Terazijskoj terasi, koje je reanimirane sam on 1946. godine, razvlačene su potom 80 godina sve dok se nije pojavila na lokaciji jedna velika zgrada, ali kao, ne svojom krivicom, krhotina priče iz 1929–30.

foto: muzej nauke i tehnike

Da bi bilo sigurno da uspeh sa beogradskih Terazija nije bio slučajan, Dobrović je te i naredne godine osvojio još prvih konkursnih nagrada po ondašnjoj Jugoslaviji. U Pragu 1933. realizuje jugoslovenski Studentski dom. Preseljava se u Dubrovnik 1934. i tamo ostvaruje niz vila i zdanja kamernog modernističkog habitusa, uvek u dijalogu sa pejzažom, i konačno 1936. i maestralni hotel “Grand”, na ostrvu Lopudu, koji od tada postaje temelj Dobrovićevog arhitektonskog ugleda. U to vreme, ispostaviće se kasnije kao vrlo bitno, Dobrović piše ponekad i pomalo.

foto: arhiv sanu

Uz skromnu, štedljivu a inventivnu upotrebu materijala na lopudskom hotelu, tamo će, kao i na Terazijskoj terasi, ovekovečiti istovremenost i neodvojivost urbanističkog i arhitektonskog, ili obrnuto, svejedno, uistinu zauvek prezrevši arhitekte koje vide samo svoju parcelu, a reč Kontekst ne vide od Ega. Ironično, sledeća beogradska epizoda se odvija na malom, trougaonom ostrvu od parcele. Na konkursu za poslovnu zgradu “Prizad” u Beogradu, 1937. godine, Dobrović odeva zgradu, nakon višegodišnje fascinacije dubrovačkim zidinama, u bunjasti kamen sa kontinualnim fugama između, pre ijedne takve primene u opusu na primorju.

URBANIZAM BEOGRADA

U periodu Drugog svetskog rata, vođenog u Jugoslaviji od aprila 1941, Dobrović je u dubrovačkoj regiji. Nakon tog vremena, naizgled pasivnog, on iskazuje dve osobine arhitekte koje nisu identifikovane u prethodnim godinama. Prva od njih, opsežno i dubinski detaljno bavljenje urbanizmom, katapultirala ga je kod novih vlasti u čelnika urbanističke misli i prakse Beograda. I druga, kada arhitekta projektant dobija blizanačke vokacije u žustrom i plodnom piscu knjiga o arhitekturi i urbanizmu, u polemičaru i javnom delatniku od formata.

U ovom tekstu nerealno je detaljnije navoditi Dobrovićeve epizode u vezi sa urbanističkim planovima, odlukama, dilemama, raspravama i potezima u Beogradu. Ovde moramo konstatovati da su, u međuvremenu, 2000-ih godina publikovana dokumenta koja detaljno pokazuju da su ideje, planovi, infrastrukturni radovi, naročito danskih firmi “Hejgard & Šulc” i “Kampsaks” pred Drugi svetski rat, potpuno promenili dosadašnje viđenje planiranja i izgradnje Novog Beograda na levoj obali Save kao prevashodno pionirskog, herojskog gesta komunističkih vlasti posle 1945. godine. Danas se, takođe, dobro zna da su februara 1941. gradonačelnik Beograda Jevrem Tomić i arhitekta Dragiša Brašovan novinarima nagovestili podizanje naselja za pola miliona stanovnika na levoj obali reke Save, i to uz istovremeno bavljenje i desnom obalom, postojećim Beogradom koji je 120 hektara zemljišta uz reku imao pod železničkim postrojenjima, podignutim po obavezama iz aneksa Berlinskog kongresa iz 1878.

Nove komunističke vlasti, kojima je Dobrović zdušno prišao i koje su građanskog Brašovana držale po strani, propagandno su započele, a realno samo nastavile da se bave novim gradom na levoj obali Save, i to uz prezir prema postojećem Beogradu kao simbolu starog poretka. Dobrovića, naravno, treba smatrati generatorom Novog Beograda, iako je njegova “Skica regulacije Beograda na levoj obali Save” iz 1946. samo jedna, mada prva, od posleratnih geometrija i struktura koje su bivale predlozi jugoslovenskih arhitekata, kao službeno naručivani ili kao dobijani na konkursima. Dostizanje današnjih 300.000 stanovnika na tim nekadašnjim barama slavi Dobrovićevo bavljenje novim gradom, iako je ono protivurečne uspešnosti. Istovremeno, skoro u zaborav su pala njegova razmatranja desetak lokacija u starom Beogradu, takođe iz 1946. – Tašmajdana, Dvorske bašte, Pozorišnog trga, Terazijske terase, Slavije, Tvrđave (koju on, kao i mnogi do danas, pogrešno zovu Kalemegdan… a što je samo “gradsko polje” pred Tvrđavom) itd. Od mesta direktora Urbanističkog instituta Srbije, zatim statusa gradskog arhitekte Beograda, na do danas nedovoljno objašnjen način stiže na mesto redovnog profesora Arhitektonskog fakulteta, na neki način ražalovan, vojnički rečeno, ali ne i ponižen. Usput je objavio nekoliko knjiga i knjižica o urbanizmu.

PROFESOR I PISAC KNJIGA

Iako ova promena iz 1948. godine deluje pomalo ironično, treba imati u vidu da je u to vreme urbanistička vlast, precenjeno iz današnjeg ugla, bila simbol novog poretka, a da je univerzitet, potcenjeno po našim savremenim uvidima, bio mesto za utehu. Iako je Novi Beograd zaista titanska tema beogradske istorije, pritom sa nesumnjivom Dobrovićevom rolom, u urbanističkim i planerskim ekipama ostalo je dovoljno talentovanih, vičnih i energičnih sudionika, pogotovo – a to se ne sme prenebregnuti – što je Novi Beograd bio tema za sve Jugoslovene, obilatog učešća krema tadašnjih arhitekata Hrvatske i Slovenije.

U prvih pet godina univerzitetske karijere u Beogradu primetni su oseka rada na projektima i intenzivno pisanje i objavljivanje knjiga o urbanizmu. Ukupno, do kraja života, bilo ih je osamnaest. Na tom poslu njegov neverovatni saradnik, zapravo podvižnik u prevođenju, pripremanju i uređivanju materijala bila je supruga Ivanka, rođena Hadži, pravnica koja je napustila sopstvenu karijeru da bi stala iza svog supruga i u profesionalnom domenu, postavši tako vrlo neobična ličnost u svetu arhitekture u Beogradu. Godine 1952. pojavljuje se prva od ukupno pet knjiga “Savremene arhitekture”, kao privatno Dobrovićevo izdanje, u vremenu kada u Moskvi još uvek ličnu volju sprovodi J.V. Staljin. Knjiga je štampana u Belom Manastiru, u jugoslovenskom delu Baranje, čiji je, s mađarske strane, najveći grad Nikolin rodni Pečuj a u kojoj je, tokom 12-dnevne Republike 1921. godine, njen predsednik bio Petar Dobrović, stariji brat Nikolin.

Profesor je svoj duboki uticaj na studente i buduće arhitekte prenosio načinom kojim je mnogo više široko zahvaćena arhitektonska kultura nego sâm neposredni projektantski zanat. Uostalom, svi mi koji ga nismo direktno upoznali, kao i mnogi drugi, znaju da je Nikola Dobrović držao nastavu, najpre fakultativnu a potom redovnu, predmeta Savremena arhitektura i urbanizam, predmeta koji je od tada pa sve do današnjeg dana, modelovan povremeno, bio i ostao poput tamjana neodoljiva sveža misao u prostorima arhitektonskog Beograda. Dobrovićeva “Savremena arhitektura 5” pojaviće se posthumno, 1971. Iza njega su, u smislu prenosa načina mišljenja o arhitekturi i gradu, ostali brojni članovi Kluba mladih arhitekata, ljudi iz generacija rođenih otprilike u godinama 1935–40, kojima je, u mnogo čemu, Nikola Dobrović bio duhovni otac.

ZGRADE GENERALŠTABA

Na pominjanom konkursu za “Prizad” 1937. Dobrović ništa nije osvojio, ali je zato, po vokabularu arhitektonskih fraza koji se na sačuvanoj perspektivi vide, u velikoj meri pripremio svoje remek-delo u Beogradu, ansambl Ministarstva odbrane i Generalštaba Vojske Jugoslavije, kolokvijalno zvano jednostavno – Generalštab. Nakon silnih posleratnih urbanističkih storija i samo ponekog arhitektonskog projekta, Dobrović biva u novembru 1953. pozvan na uži konkurs za upravne vojne zgrade, u najlepšoj beogradskoj ulici, Kneza Miloša, na mestima Ministarstva odbrane i Vojne akademije, koje su teško stradale u aprilskom bombardovanju 1941. godine.

Na konkursu, obavijenom potpunom netransparentnošću ondašnjih okolnosti vojske i ideologije, Dobrović aprila 1954, nakon prve nagrade, počinje razrade faza dokumentacije za gradnju kompleksa koja će biti okončana 1965. godine. Koliko je, u koracima, augmentiran program najbolje svedoči podatak da je kula na konkursu imala 10 a završila sa 18 spratova. S jedne strane druge velike beogradske ulice, Nemanjine, jeste manja zgrada “A”, sa druge veća “B”, sa kulom. Dobrović je zgrade povukao od Ulice kneza Miloša, poput lopudskog hotela, stvarajući predprostor, ako već nije mogao mediteranski vrt, koji čini raskrsnicu dve velike ulice izvanredno rasterećenom, odgušenom i svečanom, u skladu sa državnom upravljačkom namenom svih okolnih zgrada.

Materijali koje je Dobrović primenio, zapravo njima zasnovao arhitekturu Generalštaba i Ministarstva odbrane, jesu crveni peščar iz Kosjerića u zapadnoj Srbiji i beli mermer sa ostrva Brača. Prvim je, u doslednom rasteru kvadrata 25 sa 25cm obučen deo kuće koji nosi, dok su nošeni delovi u belom kamenu. Na kompleksu su prvi put u Beogradu primenjeni aluminijumski prozori, i to u količini i površinama trakastog manira koji veoma bitno učestvuje u likovnom izrazu. Ansambl je, između ostalog, sav u sistemu konzola i kaskada, tako da ne postoje dva istovetna sprata ili raspona vertikalno. Nad Nemanjinom ulicom su kaskade koje definišu portal, u Dobrovićevim skicama samo jedna od opcija koje je razmatrao, da bi u kasnijim vremenima, delimično i zaslugom samog arhitekte, bile “prepoznate” kao simbol kanjona reke Sutjeske u kome se, u leto 1943. godine, vodila krvava bitka iz jugoslovenskog Drugog svetskog rata.

U recepciji Dobrovića postoji, kroz godine, jedna otužna konstanta. Srpsko društvo, realno traumatizovano protivrečnim činjenicama o borbi komunističkog pokreta protiv fašista 1941–45, s jedne strane, i ukidanju građanskih sloboda od 1946. pa sve do pred kraj 20. veka, razvilo je veoma prisutna antikomunistička shvatanja u onom najkrućem mogućem vidu. Tako su osporavana i mnoga viđenja i projekti samog Dobrovića i kada je za to bilo osnova i kada nije. Pre bombardovanja 1999. godine u napadu NATO-a, jedan potonji kratkotrajni gradonačelnik Beograda iz 2000. godine, Milan Protić, javno se zalagao za rušenje Dobrovićevih zgrada u Ulici kneza Miloša, kao izrazito ružnih zdanja i “komunističkih simbola”. U takvom stavu nije bio usamljen. Na sreću, s druge strane je aklamacijski stav beogradskih arhitekata da je to verovatno najvrednija građevina Beograda, svojevremeno, naravno, sa dobijenim svim mogućim društvenim i esnafskim nagradama i priznanjima. U besmislenom bombardovanju NATO-a proleća 1999, u dva navrata, tada inače potpuno prazne kuće teško su urušene. Njihova obnova se očekuje, po dokumentima proglašenja za kulturno dobro obavezno im je vratiti spoljni izgled bez obzira na dopuštenu promenu namene prostora unutra. Zavet je ogroman, i zbog toga jer je to jedino što je arhitekta sazidao u Beogradu i Srbiji.

Kako videti Dobrovića danas? On jeste najveće ime naše arhitektonske kulture, ukoliko pod tim podrazumevamo ukupnost i dijalogičnost svih uže shvaćenih delatnosti: arhitektonskog projektovanja, urbanističkog planiranja, urbanističkog projektovanja, istoriografskog delanja, kritičarskog bavljenja aktuelnom produkcijom, popularisanja sveta urbanizma i arhitekture široj javnosti, prevođenja sa evropskih jezika na srpski važnih spisa iz oblasti o kojima govorimo, vaspitavanja mlađih generacija arhitekata u pravcu časnosti… Nikola Dobrović usađen je u centar Beograda finim tragom koji je spojio Čoveka i Povest. Hotel “Moskva”, podignut daleke 1907. godine, prvi sused Terazijske terase i đavoliki glumac u prvom planu Dobrovićevih perspektiva sa konkursa 1929–30, obučen je u čuvenu “Žolnaj” glaziranu keramiku, proizvedenu baš u Pečuju, gradu gde se rodio Nikola Dobrović.

Poslovica jednog starog naroda kaže da “neko umre tek onda kada više nema nikoga ko bi ga se sećao”. Zato nas oniži Dobrović, i danas, dok njegov duh šeta od Terazija do ranjenog Generalštaba i nazad, bacajući sa oba ta mesta kontrolne poglede ka Novom Beogradu, obavezuje da ga samerimo onako kako je to najbolje: zamislimo, a ne poželimo, da tog čoveka nismo imali… Ječala bi nepojamna praznina! Parcelisani grad donela nam je Povest, parcelisani um rasterivao je iz naših glava arhitekta Nikola Dobrović (1897–1967).