Među 29 laureata iz 17 zemalja, tri nagrade Evropske unije za kulturno nasleđe – Nagrade Europa Nostra, su iz Srbije. I to je retko izuzetno lepa vest ove godine.
Nagrađeni su Projekat obnove Paviljona Knjaza Miloša u Bukovičkoj Banji u Aranđelovcu, Konzervacija Tvrđave Bač i projekat Istraživanje i katalogizacija Državne umetničke kolekcije Dvorskog kompleksa na Dedinju u Beogradu. Nagrada Europa Nostra je najuglednija evropska nagrada u oblasti kulturnog nasleđa. Osnovana je pre 16 godina s namerom da promoviše najbolje prakse u toj oblasti, i da time doprinosi većoj javnoj prepoznatljivosti kulturnog nasleđa kao strateškog resursa za evropsku ekonomiju i društvo.
PAVILJON KNJAZA MILOŠA: Autorke Projekta obnove Paviljona Knjaza Miloša su Jelena Strizović i Aleksandra Lukić iz Odeljenja za urbanizam Opštine Aranđelovac. Paviljon je izgrađen 1907. godine u jednom od najstarijih i najlepših očuvanih gradskih i banjskih parkova u Srbiji, u banji osmišljenoj u stilu banja zapadne i centralne Evrope.
„Ovaj projekat predstavlja dobru obnovu spomenika kulture, koji je zadržao svoju prvobitnu upotrebu nakon prirodne katastrofe. Rezultat je postignut skromnim budžetom, što predstavlja dobar primer za druge banjske centre širom Evrope“, napisao je žiri u obrazloženju nagrade. Pomenuta prirodna katastrofa je poplava koja je pre tri godine uništila većinu zgrada u Bukovičkom parku. Obnova Paviljona je počela odmah (odlukom Ministarstva kulture) i zahvaljujući saradnji kompanije „Knjaz Miloš“, Opštine Aranđelovac i Specijalne bolnice za rehabilitaciju (84.000 evra) sa Ministarstvom spoljnih poslova Norveške (66.000 evra) završena je nakon samo devet meseci.
Polovinom 19. veka iz Zapadne Evrope u Srbiju dolazi moda provođenja slobodnog vremena u banjskim mestima, pa tako od tada Bukovičku Banju ne posećuju samo oni kojima je potrebna njena lekovita voda. Međutim, kada je 1865. godine knez Mihailo posetio Bukovičku Banju, u njoj nije bilo uslova da se ta promena razvije. Uviđajući njen potencijal, knez Mihailo se založio da država obezbedi sredstva za njeno uređenje, pa je iste godine u banji otvoren novi izvor vode, kasnije je nazvan Knjaz Mihailo, i prvo toplo kupatilo – Đulara.
U Bukovičku Banju je ulagala i Aranđelovačka konzorcija koja je kao zakupac prava na eksploataciju mineralne vod uložila kapital u rekaptažu izvora, te je na mestu starog izvora podignut Paviljon „Knjaz Miloš“. Aranđelovačka konzorcija je udruženje građana kome je 1900. godine država dala pravo za eksploataciju mineralne vode. Zahvaljujući radu ovog društva voda je dobila vinjete koje su se lepile na flaše prilikom distribucije, 1906. godine kisela voda je predstavljena na sajmu u Briselu, a naredne godine dobila je Gran-pri na velikoj Balkanskoj izložbi u Londonu. Nakon ovih uspeha, Konzorcija je izgradila Paviljon „Knjaz Miloš“ na mestu gde je 1835. godine otvoren bunar za izvor Knjaz Miloš. Paviljon je projektovao arhitekta Branko Tanasković. Pravljen je u duhu secesije, i jedan je od prvih građevina kod nas od armiranog betona. Bilo je to vreme popularnosti spa centara u Evropi, pa je arhitektura i dekoracija ovog zdanja predstavljala ciljeve razvoja Aranđelovca kao evropskog banjskog grada. U centralnom delu se nalazio izvor, južni deo je korišćen kao poslastičarnica, a severni deo se koristio za buteliranje mineralne vode. Paviljon je bio prva fabrika za flaširanje u Srbiji i donela je prosperitet gradu Aranđelovcu. Do 1910. godine mineralna voda „Knjaz Miloš“ potisnula je iz prodavnica gotovo sve mineralne vode.
Glavni cilj rekonstrukcije i rehabilitacije Paviljona bio je povratni izgled, materijalizacija i obrada paviljona u autentičnom stanju, koristeći originalnu tehničku dokumentaciju i autentične fotografije. Prema dokumentaciji Zavoda za zaštitu spomenika u Kragujevcu i izdatim merama, originalna zgrada je bila drugačija nego u proteklih 30 godina. Najveća promena je napravljena na južnom krilu, koji je u početku bio trem s kolonadom i služio kao poslastičarnica, a kasnije je bio zazidan radi povećanja prostora. Sada je originalna veranda obnovljena kao što je bila, ali da se zastakljivanjem taj prostor postao deo enterijera. Posebna pažnja posvećena je fasadnoj i unutrašnjoj dekoraciji zidova, kao važnim elementima secesijskog stila. Žiri je primetio i „obraćanje pažnje na detalje u obnovi ove važne lokacije, gde je kao primer naveden detalj obnove slavina“. Paviljon je ponovo otvoren u junu 2016. godine. „Projekat je pozitivno uticao na lokalnu zajednicu i opštinu da nastavi sa očuvanjem banjskog parka u celini u bliskoj budućnosti“, rekao je žiri.
TVRĐAVA BAČ: Istraživanje prostora Bača i okruženja inicirano je 2006. godine projektom „Vekovi Bača“ Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture, čiji je nosilac dr Slavica Vujović, arhitekta konzervator.
„Ovaj projekat je izuzetan primer očuvanja nasleđa, zasnovan na interdisciplinarnosti i saradnji. Da bi se ovo postiglo, lideri projekta su iskoristili evropske izvore za istraživanja i obavili potrebna prethodna ispitivanja, što je dovelo do primene odgovarajuće strategije upravljanja. Kontinuirano se ulagao napor da se pažljivom konzervacijom očuvaju važni aspekti ostataka tvrđave“, piše u obrazloženju žirija.
Kad se kaže Bač, misli se na Tvrđavu Bač, manastir Bođani i Franjevački samostan – svi su kulturni spomenici izuzetnog značaja, i na Kapelu Sv. Antuna Pustinjaka, ostatke turskog kupatila i Crkvu Sv. Pavla sa Samostanom časnih sestara – spomenike od velikog kulturnog značaja. Slavica Vujović kaže da su „početkom 21. veka ovako proglašena i kategorisana kulturna dobra bila u veoma lošem stanju i nije ih bilo moguće dovesti u vezu sa njihovim pravnim statusom. Unutrašnjost Donžon kule Tvrđave Bač bila je zapaljena. Na svim građevinama mogao se videti štetan uticaj vlage i lošeg održavanja, kao odraz niskog životnog standarda turbulentnih 90-ih godina prošlog veka.“
Tvrđava Bač je osmišljena za odbranu na ravnim, močvarnim terenima i jedinstvena je među utvrđenjima na levoj obali Dunava. Građena je između 14. i 16. veka u obliku petougaonika sa isturenim odbrambenim kulama. Jedina dobrostojeća među njima je Donžon kula. Od rezidencijalno stambene i palate vitezova, bunara i cisterne, sačuvani su samo ostaci. U dvorištu su bili objekti za smeštaj vojne posade, skladištenje i pripremu hrane, poslugu, a prostor podgrađa je sredinom 18. veka podeljen na 36 parcela sa kućama. Istraživanje, konzervacija i rehabilitacija Tvrđave Bač su jezgro projekta „Vekovi Bača“. Njena Donžon kula je jedina obnovljena građevina u zamku, i ukazuje njegovu nekadašnju moć i monumentalnost. Ona je jedna od ređih donžon kula kvadratne osnove. Verovatno je korišćena samo za privremeni boravak u slučaju odbrane. Imala je kamin, magacin hrane, bunar, nužnik na svih pet etaža, što znači da je bila u potpunosti opremljena za takve situacije.
Izgradnja prvobitnog manastira Bođani započeta je 1478. godine i vezuje se za isceljenje Bogdana, srpskog trgovca iz Dalmacije koji se zavetovao Bogorodici da će u znak zahvalnosti podići svetinju. Sadašnja crkva je četvrta po redu, sagrađena je 1722. godine zalaganjem Mihaila Temišvarskog iz Segedina, posvećena je Vavedenju Bogorodice. Celokupna unutrašnjost crkve, oko 600 kvadratnih metara, prekrivena je zidnim slikama Hristofora Žefaroviča. Smatraju se jednim od najvrednijih kompleksa zidnog slikarstva prve polovine 18. veka u jugoistočnoj Evropi. U njima su spojeni strogi kanoni poznovizantijske umetnosti sa barokom kao modernim evropskim shvatanjem tog doba, zbog čega označavaju prelomnu tačku u srpskoj umetnosti. U severnom delu naosa je Bogorodičin tron sa čudotvornom ikonom Bogorodice Bođanske s kraja 17. veka.
Franjevački samostan, sa visokim i masivnim zvonikom, u najstarijoj je centralnoj zoni Bača, utopljen u srednjovekovnu urbanu matricu. Njegova arhitektonska kompozicija satkana je od romaničkih, gotičkih, renesansnih, islamskih, baroknih i klasicističkih elemenata. Njegovi prvi graditelji su pripadnici viteškog reda kanonici Svetog groba jerusalimskog, krajem 12. veka, za vreme turske vlasti crkva je pretvorena u džamiju, a njena barokna obnova u 18. veku pripada franjevcima Provincije Bosne Srebrne.
U knjizi Kako očuvati i koristiti kulturno nasleđe – doprinos Vekova Bača, u kojoj je izuzetno podrobno opisano sve u vezi s projektom, njena autorka dr Slavica Vujović primećuje da „i pored ostvarenih rezultata ostaje primetno da lokalna samouprava nije u potrebnoj meri uključila zaštitu nasleđa u svoje politike razvoja. U Strategiji održivog razvoja opštine Bač 2014–2020. kulturno nasleđe je zastupljeno kratkim tekstom i nije dovedeno u vezu sa drugim delatnostima poput zapošljavanja, obrazovanja ili usluga. Još uvek nemamo čvrstu Strategiju razvoja kulture, koja bi svakako pokazala snagu u nasleđu, ali i velike nedostatke na polju institucionalnih kapaciteta.“
DRŽAVNA UMETNIČKA KOLEKCIJA: Jelena Todorović, profesorka Fakulteta likovnih umetnosti, i Biljana Crvenković, viša kustoskinja Muzeja primenjene umetnosti, započele su 2006. godine istraživanje i rad na katalogizaciji Državne umetničke kolekcije Dvorskog kompleksa na Dedinju u Beogradu. Sve do tada, Državna umetnička kolekcija (DUK) nikada nije imala svoj zasebni inventar, svoju bazu podataka ni muzejske kartone kompletne zbirke, i tek je 2010. godine, kad i ceo Dvorski kompleks, proglašena za kulturno dobro.
Pošto DUK nikada nije imala status muzeja, niti je tokom svog postojanja posedovala kustosa zaduženog za proučavanje i katalogizaciju umetničkih dela, razvoj i širenje kolekcije nisu bili sistematski beleženi, niti je napravljen precizan katalog. Jelena Todorović navodi da su „od osnivanja DUK do Drugog svetskog rata, sačuvana samo dva inventara Kraljevskog dvora iz 1934. i 1937. godine. Nažalost, i oni su veoma šturi i često neprecizni, što pokazuje da ih nije sačinio stručni tim, već nekoliko administrativnih službenika koji su vredno popisali „dve velike slike u salonu“. S druge strane, za Beli dvor uopšte nije sačuvan detaljan popis dela koja su u njemu bila pohranjena. To ne znači da inventar Belog dvora nikada nije sačinjen, već da je najverovatnije izgubljen ili uništen tokom Drugog svetskog rata. Na sreću, moguće ga je delimično rekonstruisati na osnovu foto-dokumentacije.“
Nakon Drugog svetskog rata DUK je postao deo reprezentativnih objekata pod direktnim nadzorom Kabineta predsednika Republike Josipa Broza Tita, pa je počevši od 1952. sadržaj dvorova redovno inventarisan. Istina, to je bio popis njihovog celokupnog sadržaja – od rezervnih sijalica, metli, kosilica i pokućstva do umetničkih dela izuzetne vrednosti. Ipak, godišnje inventarisanje Belog i Kraljevskog dvora omogućava da se precizno prati kontinuitet postojanja umetničkih dela u DUK od 1955. do 1990. godine. Jelena Todorović objašnjava da je „u prvoj fazi projekta kolekcija prvenstveno bila ispravno inventarisana, iscrpno arhivsko istraživanje je sprovedeno za sva dela u njenom sastavu, i napravljena je kompletna baza podataka, digitalna i analogna, sa zasebnim dosijeom za svako delo. Mnoge atribucije su promenjene, istorijati velikog broja dela otkriveni a nekolicina je prikazana i na velikim međunarodnim izložbama. Drugu fazu projekta činila je izrada detaljnog dvotomnog srpsko-engleskog kataloga zbirke koji je objavila izdavačka kuća Platoneum iz Novog Sada, uz pomoć Ministarstva za kulturu i informisanje Republike Srbije.“
Kao dobar primer „nevidljivosti“ dela iz DUK, Jelena Todorović navodi sliku „Uvođenje Bogorodice u Hram, koja je kupljena 1932. kao Altdorferova i nikada nije podrobnije proučavana. Tokom 2014. godine, zahvaljujući informacijama prikupljenim na projektu i pomoći kolega iz Umetničko-istorijskog muzeja u Beču, delo je prepoznato kao davno izgubljena slika Majstora iz Pulkaua, prvog Altdorferovog učenika. Ova slika je činila deo oltarskih vratnica čija se druga strana od 1933. čuva u Umetničkom Institutu u Čikagu, ali ni u Čikagu ni u Beču niko nije verovao da je ovo delo preživelo Drugi svetski rat! Budući da nije postojao katalog DUK, niti je naša slika ikada napustila kolekciju, njeno ponovno otkriće izazvalo je veliku senzaciju. Sa novom atribucijom, slika je postala jedna od zvezda izložbe ‘Fantastični svetovi’ koju je Umetničko-istorijski muzej Beč organizovano u proleće 2015. godine.“
Svrha državne kolekcije je da bude ogledalo države, pa je prirodno što se početak stvaranja Državne umetničke kolekcije Dvorskog kompleksa poklapa sa vremenom osnivanja Jugoslavije pod kraljem Aleksandrom Karađorđevićem. Kralj i njegov brat od strica knez Pavle Karađorđević imali su ključne uloge u formiranju DUK. Jelena Todorović u Katalogu piše da je „formiranje DUK likovnih dela bilo u potpunosti usklađeno sa opštim smernicama kojima se kralj rukovodio pri građenju novog sedišta moći. Odabir Nikolaja Krasnova kao jednog od arhitekata kraljevske rezidencije, i firme ‘Bernhard Ludvig’ iz Beča, za osmišljavanje kompletnog enterijera Kraljevskog dvora, označio je simboličko pripadanje novoosnovane države evropskom kulturnom univerzumu. Angažovanje jednog od vodećih ruskih carskih arhitekata i dvorskog umetničkog stolara i dizajnera enterijera austrijskog i rumunskog dvora govori o poziciji kojoj Jugoslavija teži na evropskoj političkoj sceni. Isti principi prisutni su, iako daleko kompleks nije sprovedeni, u izgradnji evropske zbirke Državne umetničke kolekcije. Ona je uistinu bila mikrokosmos evropske kulturne istorije, ali je imala i mnogo presudniju ulogu, bila je slika večnih ideala kojima je država težila.“
Odlučujuća ličnost u stvaranju DUK, njegovog obličja, bio je knez Pavle zbog svojih kolekcionarskih interesovanja, veze sa galeristima, muzejima i trgovcima umetničkim delima.
Jelena Todorović navodi da njegovo angažovanje na stvaranju evropske zbirke Državne umetničke kolekcije počinje istovremeno sa završetkom radova na Kraljevskom dvoru 1929. godine. Od samog početka gradnje nove rezidencije izdvajaju je se znatna sredstva iz državnog budžeta za nabavku umetničkih dela. Za nabavku umetničkih dela iz inostranstva postojala je veoma detaljno i precizno razrađena procedura u kojoj su ključnu administrativnu ulogu igrale ambasade Jugoslavije u Evropi i njihovi atašei za kulturu. U velikim umetničkim centrima Evrope postavljani su takođe i posebni državni izaslanici, Toni Sirmaja u Parizu i Paja Jovanović u Parizu i u Londonu. Već 1931. godine kupljena su neka od najvrednijih dela evropske novovekovne umetnosti – dve slike Nikole Pusena (Tri monaha i Venera i Adonis) i arkadijski pejzaž Simona Vuea (danas se delo pripisuje njegovom učeniku Nikoli Šapronu). U narednim godinama kralj Aleksandar i knez Pavle sistematski će kupovati dela koja čine okosnicu zbirke evropske umetnosti: dve slike Palme Vekija Sveta Porodica i Portret mladića/Auportret, Klelijin beg Domenika Bekafumija, Kanal u Veneciji Kanaleta, Predeo sa pastirom i stadom Gaspara Digea…
U Dvorskom kompleksu na Dedinju pobrojano je, popisano i opisano 315 dela likovne umetnosti Državne umetničke kolekcije. Jovana Todorović i Biljana Crvenković pripremaju se da isti posao obave i sa tamošnjim delima primenjene umetnosti.
