Najstariji rudnik u Evropi

Za ovu godinu završena su arheološka iskopavanja velikog vinčanskog naselja na lokalitetu Belovode u ataru sela Veliko Leole kod Petrovca na Mlavi, kao i preliminarna istraživanja tek otkrivenog praistorijskog rudnika bakra na lokalitetu Belolice (Faca Bjelji) u selu Ždrelu, desetak kilometara istočno od Belovoda. Prvi dostupni rezultati ovih istraživanja su spektakularni. Po njima, Balkan je kolevka evropske metalurgije, Vinčanska kultura je autohtona i prva evropska kultura koja je poznavala obradu metala, a datiranje početaka metalne kulture pomera se u prošlost za najmanje hiljadu i po godina.

PRAISTORIJSKI METROPOLIS: Sve je počelo pedesetih godina XX veka, kada je arheolog amater Nikola Krstić, nastavnik fizičkog vaspitanja u Osnovnoj školi u Petrovcu, biciklom obilazio Homolje i tokom deset godina istraživanja uredno upisao i opisao 187 arheoloških lokaliteta na koja je naišao. Među njima se nalazio i lokalitet Belovode, 2 km zapadno od sela Veliko Laole, u nizini između reka Busur i Mlava. Tu, u njivama u okolini jednog izvora, Krstić je pronašao kremena sečiva, komade ornamentisane keramike i male skulpture, na osnovu čega je lokalitet znalački okarakterisao kao najbogatije arheološko nalazište u dolini Mlave.

Lokalitet je arheološki registrovan 1988, a 1994. godine su arheolozi Dušan Šljivar iz Narodnog muzeja u Beogradu i Dragan Jacanović iz Narodnog muzeja u Požarevcu u okviru projekta „Neolit u dolini Velike Morave i basenu Mlave“ tragom Krstićevih beleški krenuli u preliminarnu sondažu terena. Pre početka realizacije ovog projekta na arheološkoj mapi Srbije prostor Homolja pretstavljao je belu mrlju, bez ijednog neolitskog naselja. Istraživanja su pokazala da je naselje Belovode osnovano oko 5500 godina p.n.e, da dakle pripada najstarijem periodu Vinčanske kulture poznatom kao period Vinča-Tordoš, da je izgorelo oko 4500. g.p.n.e, i da je u pitanju jedno od najvećih dosad poznatih naselja iz tog perioda. „Belovode su za Vinčansku civilizaciju metropola poput danas Njujorka ili Pariza“, priča za „Vreme“ Dragan Jacanović. „Do ovog otkrića za velika neolitska naselja smatrana su ona koja su se rasprostirala na površini od oko 20 hektara, dok se većina naselja prostirala na 5-10 hektara. Belovode su naselje od 100 hektara koje je u završnoj fazi imalo 700-800 kuća. Takvih naselja nema mnogo. Belevode, zajedno sa Konjušnicom u Viteževu i Pločnikom kod Prokuplja mogu se smatrati evropskim metropolama petog milenijuma p.n.e.“

Dr Borislav Jovanović iz arheološkog instituta u Beogradu, ekspert za arheometalurgiju i čovek koji je sedamdesetih godina otkrio i istražio doskora najstariji poznati rudnik Rudna glava kod Majdanpeka (datiran na oko 5000. g.p.n.e), nagovestio je Šljivaru i Jacanoviću mogućnost da u okviru vinčanskih naselja u tom kraju mogu da pronađu sitne grumenčiće ruda bakra – malahita i azurita. Tako je ranije na lokalitetima Divostin i Selevac iz istog perioda, na površini od 2500 m2 nađeno 110 arheometalurških uzoraka ovih ruda, od kojih 90% nije prelazilo veličinu mm3, pa se na osnovu njih ništa nije moglo zaključiti o eventualnoj metalurškoj obradi. U Belovodama je situacija bila potpuno drugačija. „Već posle tri-četiri dana radnici na iskopavanju su nas u šali pitali da nisu Vinčanci možda prskali vinovu lozu, jer su naišli na plavi kamen“, kaže Jacanović. Na površini od samo 250 m2 pronađeno je na hiljade uzoraka rude, od kojih su neki težili i preko jednog kilograma. Pokazalo se da je u pitanju ruda sa visokim procentom bakra, ali bila je očigledna i još jedna činjenica – uzorci su predstavljali zapravo šljaku, bakarnu rudu iz koje je bakar najpre bio izvučen termičkom obradom. To je značilo da su stanovnici Belovoda znali kako da liju bakar, da je Vinčanska kultura od svojih početaka poznavala tajnu metalurgije i da je Vinča – definitivno prva metalna kultura Evrope, a možda i u svetu.

NAJSTARIJI RUDNIK : Posle ovog otkrića nametalo se logično pitanje odakle je donošena ruda u Belovode. Jedini poznati praistorijski rudnik u okolini bio je pomenuti lokalitet Rudna glava udaljen četrdesetak kilometara. Moglo se prihvatiti da su njega eksploatisali i stanovnici Belovoda. „Međutim, ja sam gajio nadu da postoji neko bliže ležište bakra“, kaže Jacanović, i nastavlja: „Zatražio sam rezultate geoloških istraživanja celog područja koja su osamdesetih godina obavljena za potrebe železare Sartid u Smederevu. Tada su izvršena aeromagnetna snimanja iz vazduha cele istočne Srbije, i konstatovana su ležišta bakra u neposrednoj blizini Belovoda. Zahvaljujući blagoj zimi mogla su se sprovoditi terenska istraživanja, i ja sam otišao u predeo sela Ždrela u potrazi za rudnikom. Sasvim slučajno od jednog seljaka saznao sam da na padini Belolice nedaleko odatle ima plavog kamenja. Kada sam tamo otišao na površini se videla velika količina malahita i azurita, i tu onda nije bilo teško prepoznati praistorijski rudnik. Rudnik se dakle nalazio desetak kilometara istočno od Belovoda, i on se može videti i sa samog lokaliteta, tako da između naselja i rudnika postoji vizuelna komunikacija.“

Praistorijski način eksploatacije vršen je sistemom rovova, praćenjem pravca prostiranja rudne žile. Na Belolicu se radi o mekom kamenu, koji može lako da se kopa kamenom alatkom, ali i drvenim ili koštanim šiljkom. Na zidovima rudnika postoje tragovi kopanja. Voda je zimus otkrila i jedan deo ulaza u okno širine 80 x 80 cm, od kojeg vode dva sedmometarska kraka – jedan vertikalni i drugi koji se spušta u dubinu pod uglom oko 20 stepeni. Ove godine obavljena su preliminarna istraživanja na pet metara prvog kraka. Pokazalo se da je rudnik počeo s eksploatacijom pre 7500 godina, i da je njegova eksploatacija trajala sve do pozne antike, da bi u srednjem veku bio napušten sa pomeranjem centra rudarskih aktivnosti u okolinu Kučeva.

Šta zapravo ova otkrića govore?

ZNAČAJ OTKRIĆA: Vinčanska kultura je najveća praistorijska kultura Evrope i spada u red najrazvijenijih kultura svog vremena. Prostirala se na ekonomski i duhovno jedinstvenom području na potezu od Skoplja do Budimpešte, i od sofijskog polja do reke Bosne. Razvijala se od 5500. do 4000. g.p.n.e. kao autohtona balkanska kultura, nastala preobražajem neolitske Starčevačke kulture koja joj je prethodila, a koja je pak imala kulturni kontinuitet sa još starijom, mezolitskom kulturom Lepenskog vira.

Dr Borislav Jovanović tokom razgovora za „Vreme“ kaže da je otkriće Šljivara i Jacanovića došlo kao rezultat dugogodišnjeg istraživanja na arheometalurgiji centralnog Balkana. Sama arheometalurgija bavi se počecima metalurgije, što je poslednje revolucionarno otkriće koje je iz korena promenilo karakter ljudske zajednice i fantastično ubrzalo evolutivni tok. Otkrićem veštine obrade metala čovek je po prvi put počeo da preobražava materiju i da za svoje potrebe stvara neuništive materijale. „Pre Belovoda znalo se za postojanje rudnika Rudna glava iz srednje, tzv. gradačke faze Vinčanske civilizacije, kao i za metaloprerađivačko naselje Pločnik kraj Prokuplja koje je datirano u poznovinčanski period. Ova dva nalazišta sugerisala su postojanje jake rudarske komponente Vinčanske kulture, a kolega Šljivar, koji je rukovodio iskopavanjima u Pločniku, pronašao je i neke bakarne alatke iz poznovinčanskog perioda. Međutim, tek sa Belovodama mi imamo u rukama prvi čvrst i nepobitan dokaz da je Vinčaska kultura u celini, a ne samo u njenom kasnijim etapama razvoja, definitivno posedovala znanja o tehnologiji livenja bakra iz primarnih bakarnih ruda malahita i azurita, i da je bakar bio u masovnoj upotrebi tokom celog njenog trajanja. Datiranjem početaka metalurgije na početak Vinčanske civilizacije, počeci opšte metalne kulture pomereni su u prošlost za najmanje hiljadu i po godina. Vinčanska kultura je definitivno najstarija metalna kultura Evrope, i, što je naročito važno, u tom smislu je ona potpuno autohtona pojava. Dosadašnje interpretacije po kojima se poreklo veštine obrade metala smeštalo na kraj četvrtog milenijuma p.n.e. na prostor Bliskog istoka, odakle se ova veština potom raširila po Mediteranu, moraju se dakle revidirati.‘’

Druga stvar koju implicira ovo otkriće jeste da Vinčanska kultura nije bila primarno zemljoradnička kultura mlađeg kamenog doba čiji su centri bili u plodnim oblastima Panonije i Podunavlja, kako se do sada verovalo, sugeriše Jacanović. Od samog početka Vinčanska kultura je kultura koja je poznavala metalurgiju, i njena središta nalaze se u brdovitim oblastima Balkana bogatim bakarnim rudama.

Dalje, Šljivar i Jacanović na osnovu svojih saznanja sa terena smatraju da je upravo metalurški momenat doneo revolucionaran skok u civilizacijskom i duhovnom svetu, i da je to onaj presudni momenat koji je doveo do naglog prelaza od Starčevačke ka Vinčanskoj kulturi. Jacanović podseća da je već Miloje Vasić na osnovu kvaliteta keramike Vinču locirao u metalno doba, i ovim otkrićem je njegova pretpostavka potvrđena. Posle stočarstva i ratarstva, pojava metalurgije inicira i treću vrstu specijalizacije vinčanskih zajednica u koju spadaju rudarstvo, zanatstvo, i na kraju trgovina, kaže tokom razgovora za „Vreme“ Dušan Šljivar. Balkanski bakar, dokazano je, pronađen je kasnije čak u predelima oko Volge, gde je stigao verovatno trgovinom. Šljivar naslućuje da je prednost metalurgije verovatno uzrokovala i propast Vinčanske civilizacije, jer će zahvaljujući poznavanju ove veštine kod primitivnijih severnih naroda prostor Balkana figurirati kao „bogati jug“ na koji će oni usmeravati svoje pljačkaške pohode. To će se na kraju i desiti krajem četvrtog milenijuma.

Što se tiče istraživanja na Belovodama i Belolicu, prava iskopavanja tek predstoje. Na Belovodama je do sada ukupno istraženo svega oko 200 m2 od ukupne površine naselja koja iznosi stotinak hektara, a rudnik na Belolicu je samo zagreban.

Jacanović i Šljivar se nadaju da će se politička i ekonomska situacija stabilizovati i da će već iduće godine biti moguće organizovati veliko međunarodno istraživanje na ovom lokalitetu. „Ovakav lokalitet zahteva prostor za istraživanje od najmanje 500 m2, a ne od po 25 m2 kao dosad. Mi se sad nalazimo u situaciji kao da u nekom gradu, ograničeni na prostoru 5x5m, treba da se snađemo gde se zapravo nalazimo“, kaže Jacanović. ‘’Nadamo se da će nam državne institucije dodatno izaći u susret, jer je ovaj lokalitet od neprocenjivog značaja, kako za nas tako i u evropskim i svetskim razmerama.“