Da je izložba „Ideja tolerancije i vizuelna kultura“ nesvakidašnja, nagovešteno je već njenim naslovom. Na njoj je jedna jedina slika, Molitva Riste Vukanovića, ali to nije razlog koji ovu izložbu čini posebnom. Priređena je u Istorijskom muzeju Srbije, a njen autor je dr Nenad Makuljević, profesor Filozofskog fakulteta.
Rista Vukanović (1873–1918) je iz Busovače, u Bosni, studirao je slikarstvo u Minhenu, a živeo u Beogradu. Sa suprugom, slikarkom Betom, vodio je Srpsku slikarsku školu i Umetničko-zanatsku školu u kojima su učili naši poznati slikari. Njihova kuća u Kapetan Mišinoj ulici u centru Beograda bila je važan umetnički gradski prostor poznat, osim po vlasnicima i njihovim gostima, i po fasadi ukrašenoj naslikanim perunikama i personifikacijama slikarstva. Pripadao je krugu intelektualaca okupljenih oko „Srpskog književnog glasnika“, jednom od najaktivnijih i najuticajnijih toga doba, bio je veoma angažovan prilikom osnivanja srpskog umetničkog udruženja Lada i jugoslovenskih izložbi. Povlačio se sa srpskom vojskom u Prvom svetskom ratu preko Albanije u Grčku, odatle je otišao u Francusku gde je preminuo. Bogdan Popović je napisao da je Vukanović „od onih slikara koji u sliku hoće da unesu misli, to jest koji se ne zadovoljavaju čisto slikarskim osobinama koje govore samo našim čulima, no žele da njihova slika nešto kaže i našem srcu i našem umu. To može biti neki značajan ili dramatičan događaj, neka anegdota, ili neka misao, moralna ili filozofska, predstavljena slikarski izvesnom radnjom ili simbolom.“ I to nas dovodi do Molitve i razloga koji ovu izložbu čini posebnom.
Molitva je triptih o toleranciji. U njenom središnjem delu je hrišćanska molitva, desno od nje je jevrejska, a levo muslimanska. Po Risti Vukanoviću, to nisu tri, već jedna jedina molitva tri monoteističke religije. U svim delovima triptiha prikazuju se isključivo molitveni pokreti, ne vidi se slika najsvetijih prostora hrama – oltara, svitka tore, i mihraba. „Odsustvo preciznog prikaza svetog prostora i svetih objekata ka kojima se upućuje molitva i naglašena jedinstvena božanska i mistična svetlost ukazivali bi da je Vukanović na jedan likovni način istakao da su molitve u monoteističkim religijama usmerene ka istom – jednom Bogu“, naglasio je profesor Makuljević u katalogu izložbe. „To bi potvrđivao i naziv slike Molitva, koji ističe molitvu u jednini. To jasno pokazuje da Risto Vukanović slikanju ovog dela nije pristupio sa težnjom da napravi nekakvu komparaciju, već sa željom da na jedan simboličan način prikaže molitveni čin u tri monopteističke religije koje su bile zastupljene na evropskom i balkanskom prostoru.“
U vreme nastanka Vukanovićeve Molitve (1901–1906), u Evropi složenog međunacionalnog pitanja, bilo je brojnih primera građanske tolerancije, ali i ekstremnih primera rasizma i netolerancije. Francusku je potresala afera Drajfus, u carskoj Rusiji je bilo više progona Jevreja, a antisemitske rasprave su potresale nemačke umetničke krugove. U Srbiji, na tron je došao kralj Petar Karađorđević, ravnopravan odnos prema drugim verskim i nacionalnim zajednicama bio je zagarantovan ustavom i, mada su se čuli glasovi protiv nesrpskih verskih i etičkih zajednica, u ideologiji srpstva je prevladavao stav „brat je mio ma koje vere bio“. Rista Vukanović je u privatnom životu jasno prihvatio ideju tolerancije ženidbom sa Nemicom Betom, njihovu kuću je projektovao Milan Kapetanović, arhitekta beogradske sinagoge Bet Izrael, za koju je, inače, kamen temeljac položio čijem je osvećenju i prisustvovao Kralj Petar. „U složenim političkim i društvenim uslovima, slika Molitva je svakako imala jasan programski karakter. Ona nije bila kreirana po principu umetnost radi umetnosti, već kao jasan stav i promišljanje društveno-religijske stvarnosti“, ocenjuje Nenad Makuljević.
Triptih Molitva je prvi put izložen na prvoj izložbi umetničkog društva Lada, u Beogradu 1906. godine, zatim na Drugoj jugoslovenskoj izložbi u Sofiji 1906. godine i na Trećoj jugoslovenskoj umetničkoj izložbi u Zagrebu 1908. godine kad ju je za tri i po hiljade dinara otkupila Kraljevsko-zemaljska vlada Hrvatske i poklonila Štrosmajerovoj galeriji u Zagrebu. S obzirom na to da dokumenta o kupoprodaji slike nisu još pronađena, napominje profesor Makuljević, „ne može da se proceni da li je i koliko je ovaj čin proizašao iz tadašnjih srpsko-hrvatskih odnosa, to jest Hrvatsko-srpske političke koalicije“.
Molitva je nakon toga preneta u Modernu galeriju u Zagrebu. Čini se da je od tada, pa sve do ove izložbe u Istorijskom muzeju Srbije, beogradska stručna javnost zaboravila na nju. Profesor Nenad Makuljević je za Vukanovićev triptih saznao listajući časopis „Nova iskra“ i foto-album posvećen Risti Vukanoviću koji je posthumno publikovala njegova supruga. Galerije iz Zagreba, Štrosmajerova i Moderna, bile su izuzetno predusretljive, čak su pristale da se slika izloži u Beogradu pod neverovatno povoljnim materijalnim uslovima. Sarađujući sa zagrebačkim kolegama povodom Molitve, profesor Makuljević je otkrio i Zamišljenu, delo Bete Vukanović o kojem u Beogradu nije bilo informacija, ali prekasno da bi se okončali pregovori o izlaganju slike. Sad je, na izložbi, uz Molitvu pokazana reprodukcija Zamišljene – tek upoznavanje ovdašnje javnosti sa još jednim vrednim delom naše baštine.
Da je ova izložba primer primenjene tolerancije, ne treba napominjati.
