Gubitnici istorije

Postoje umetnička dela koja se nose u sebi ceo život, pa je početak njihovog pisanja zapravo samo poslednji čin dugog istorijata. U jednoj dnevničkoj belešci iz osamdesetih godina, Handke zapisuje režijsko uputstvo iz trećeg čina Kralja Lira – storm still – koje će više od dvadeset godina kasnije postati naslov njegove nove drame Još uvek oluja. Ključni lik ove drame Gregor pojavljuje se u različitim varijacijama u šest Handkeovih dela nastalih u rasponu od dve decenije. Čak je i sama postavka drame prošla kroz više faza. U zimu 2009. pojavila se vest da Handke radi na novoj, veoma ličnoj drami, čija je tema sudbina jedne slovenačke porodice koja odlazi u partizane. Iste godine Burgteatar je objavio da će praizvedbu režirati Klaus Pajman, da bi nekoliko meseci kasnije bilo obznanjeno da su se Handke i Pajman, dugogodišnji saradnici i prijatelji, razišli u pogledu režijskog koncepta, te se praizvedba u Burgteatru otkazuje. Komad je potom štampan, a u jesen 2010. objavljeno je da će Salcburški festival u avgustu 2011. postaviti novi Handkeov komad. Režija je poverena iskusnom Dimiteru Gočevu, režiseru sa bugarskim korenima, a izvedba izvanrednom ansamblu Talia teatra, pri čemu se predstava u ovoj sezoni igra kako u ovom hamburškom pozorištu tako i u bečkom Burgteatru.

foto: reuters

Handke ignoriše vladajuću pozorišnu paradigmu koja nalaže kratku formu i kolokvijalni jezik: svakom režiseru se mora zavrteti u glavi pri pogledu na 166 strana knjige Još uvek oluja, koja se samo uslovno može nazvati dramom. Ona deluje kao dramski ep, poetska drama, ili čak neka vrsta samovoljnog lirskog obrazovnog romana, u kome junak i njegova porodica u vrtlogu istorije prolaze kroz različite faze suočavanja sa sopstvenim identitetom. Handke se deklariše kao „poklonik kulta predaka“, što praktično znači da istoriju svoje porodice transformiše u egzemplarnu priču o Slovencima u Koruškoj, predelu svog detinjstva. Drama počinje tako što „ja“, dakle Handke (koji ne mora biti identičan sa samim piscem), priziva pretke s majčine strane: na scenu izlaze majka, tetka Ursula, ujaci Gregor, Valentin i Benjamin, te deda i baba. Handke se ne odlučuje za realistički prikaz događaja, već za tehniku prizivanja prošlosti koja nalikuje snoviđenju; on pravi pozorište u romanu tako što „ja“ dobija ulogu tumača i režisera koji postavlja scene i određuje vreme i mesto događaja. Ali njegovi preci se ne svode na marionete, već stupaju u interaktivnu igru, podstičući i usmeravajući režisera. Ova dvosmerna zavisnost, nemogućnost odgovora na pitanje šta je uzrok a šta posledica, kako u životu jedinke tako i u istorijskim događajima, jedan je od bitnih konstrukcijskih principa ove drame, u kojoj su nerazmrsivo povezane lična istorija, porodična istorija i istorija naroda.

LICA, STAZE, PREDELI: Prikazani karakteri u Handkeovoj porodici tipični su za različita stanovišta koruških Slovenaca kada je reč o očuvanju narodne samosvojnosti, pre svega jezika, i odnosu prema većinskom austrijskom stanovništvu, koje se identifikuje s nemačkim jezikom. U središtu interesovanja je period Drugog svetskog rata, zato što je anšlus Austrije i ulazak nemačkih trupa, a naročito oduševljenje velikog dela Austrijanaca za Hitlera, Koruškoj doneo zabranu upotrebe slovenačkog jezika, te raspuštanje slovenačkih kulturnih društava. Tinjajući sukob pozicija među slovenačkim stanovništvom pretvorio se u otvoreni raskol u gotovo svim porodicama.

Valentin, majčin omiljeni brat, veliki ženskaroš, proklinje slovenački jezik i povezuje uspeh u životu sa odbacivanjem „kućnog i rođačkog jezika“. Najmlađi brat Benjamin oseća mučninu prema svemu što ga okružuje i sanja o prelasku granice, što će mu se ostvariti, ali kao vojniku nemačkog rajha, koji će poginuti na istočnom frontu. Brat Gregor završava pred rat višu školu u jugoslovenskom Mariboru i postaje voćar, a po povratku sadi voćnjak sa jabukama i proširuje porodično gazdinstvo. Sestra Ursula je antipod Handkeovoj majci: nepomirljiva i nevoljena, ona ima ulogu glavnog kritičara u porodici.

Majku ocrtava Handke s velikom nežnošću. Doživljavamo je kao ženu sa životnom radošću i lakoćom, takođe s umetničkom crtom, budući da glumi u slovenačkom amaterskom pozorištu. „Ljubav je moje opredeljenje“, reći će majka. I dok Ursula sa izbijanjem rata nalazi sebe u ulozi partizanke, majka se zaljubljuje u vojnika nemačkog rajha, i tokom jedne ljubavne noći ostaje s njim trudna. Ovaj deo priče odgovara biografskim činjenicama: Handkeov otac Ernst Šeneman je zaista bio nemački vojnik, Handke je rođen 1942. kao vanbračno dete, a majka je tokom rata otišla u Nemačku da traži oca.

Treći brat Gregor je centralna figura drame, lik sa kojim se „ja“ najviše identifikuje. Poslat na istočni front, on se vraća kući na odsustvo, i rešava da promeni strane. Brat Benjamin je poginuo za nemački rajh, koji im je propisao da odbace svoj identitet i postanu Nemci, i čak ih prinudno iseljavao na sever Nemačke, a u njihove domove useljavao Nemce. Taj paradoks razjeda Gregora, koji i protiv svoje „jabučarske“, miroljubive prirode, i protiv kolektivne „pasivne“ prirode, rešava da se prikloni otporu i ode u partizane. On ne želi više da bude „pravednik“, nego da postane „nepomirljiv neprijatelj“. Kao partizanski komandant je nemilosrdan i prema svojima, jer naređuje da se kuvar strelja zbog ukradenog komadića putera. Ovo saznajemo od Ursule koja, baš kao i Gregor, doživljava krizu i želi da napusti partizane. Nazad u šumu ih šalje niko drugi nego majka, koja se pod utiskom pogibije dvojice sinova od pomirljive i trpeljive žene preobražava u prkosnu braniteljicu slovenačkih korena. Od petoro braće i sestara rat će preživeti jedino Gregor i Handkeova majka.

POČIVA JEZERO V TIHOTI: U nuždi istorije prvi put naterani na opredeljivanje, koruški Slovenci su u teškim uslovima pružili otpor, ali im za to većinsko stanovništvo nikada nije odalo priznanje. Baš suprotno: do danas se održalo stanovište da su partizani bili „banditi“ i „izdajnici“. U ovoj tački se prelama jedan od austrijskih paradoksa: ako su koruški Slovenci bili izdajnici, onda su Austrijanci nemačkog porekla bili na Hitlerovoj strani; to je nakon rata, međutim, negirano, a potom i internalizovano u uverenju da je Austrija bila prva žrtva nemačkog fašizma. Handkeovo „ja“ u drami jasno stavlja do znanja šta je istorijska istina: partizanski otpor bio je „jedini vojno organizovani, trajni otpor unutar granica Hiljadugodišnjeg carstva“. Austrija svoj poseban posleratni status duguje baš tom otporu, budući da je Staljin u Moskovskoj deklaraciji iz 1943. pozvao Austrijance da pruže otpor, a zauzvrat im obećao nezavisnost. Nakon deklaracije, partizanima se pridružio tek mali broj Austrijanaca, uglavnom dezertera iz Hitlerove armije, dok se Komunistička partija Austrije izjasnila protiv oružanog otpora, uz obrazloženje da bi on, s obzirom na mali broj njenih članova, doveo u pitanje opstanak partije. Među partizanskim redovima bili su šumari, drvoseče, seljaci i poneki sveštenik, dok se sloj obrazovanih na obe strane „čuvao za bolja vremena“. Kako su se Britanci nakon rata poneli prema slovenačkoj manjini najbolje dočarava motiv Gregorovog voćnjaka, koji su oni spalili i na njegovom mestu napravili parking za tenkove. A kada je 1948. došlo do razlaza Tita i Staljina, Komunistička partija Austrije okreće leđa bivšim slovenačkim partizanima i prestaje da zastupa njihove interese.

Sve mi to saznajemo iz nove Handkeove drame, koji do sada još nikada nije bio tako eksplicitan, sa tako konkretnom istorijskom građom i jasnim vrednosnim opredeljenjima. Posebna spisateljska veština ogleda se u tome što uprkos času istorije ovaj tekst sadrži najrazličitije književne registre, uključujući i humor, i ni u jednom trenutku ne postaje apodiktičan ili banalan, niti pretenciozno heroizuje prošlost. Tehnikom postavljanja pitanja, Handke kruži oko istine, pokušava da je sagleda sa svih strana, sumnja, okleva, brani, napada. Veliki pisac prepoznaje se i po tome što uprkos političkom predznaku ova drama po svom osnovnom tonu ostaje neka vrsta snoviđenja, lebdi između imaginarnog i stvarnog. Ona dočarava istoriju kao kategoriju sa tri vremenske dimenzije – ona je prošlost, sadašnjost i budućnost – koja živi u nama, hteli mi to ili ne, uvlači nas u svoju maticu, i saodređuje naš život. U vremenu cinizma i poruge, ovo delo je u najlepšem smislu te reči dirljivo, nežno uprkos oštrini poruke, humoristično uprkos pesimističnom pogledu na čoveka i istoriju, i ne bez nade, uprkos gubitku vere u savremenog čoveka.

ŽIVOT U DIFUZNOM SVETLU: Režiseru Dimiteru Gočevu pošlo je za rukom da snovnu atmosferu ukrsti sa snažnim emocionalnim tonom. Ingeniozna ideja scenografkinje Katrin Brak podupire režiju – čim preci izađu na scenu, iz velikog bubnja iznad bine počinju da padaju zeleni listovi, i nastavljaju da padaju tokom tri sata (predstava zajedno s pauzom traje četiri sata). Zahvaljujući reflektorima koji bacaju difuzno svetlo na veliki krug u kome se gotovo sve odigrava, čini se da listovi svetlucaju i promiču kao u nekoj staklenoj kugli sa snegom. Efekti su višestruki: lišće asocira na pejzaž Koruške i Gregorov voćnjak, ali i na proticanje vremena, na kruženje godišnjih doba i točak istorije, kao i na titrajući, vibrirajući karakter istorijske istine.

Handke skicira arhaičnost i elementarnost svakodnevice, lepotu i nuždu seljačkog života vezanog za prirodu. Gotovo svaka scena je strastvena izjava ljubavi jednom predelu i njegovim ljudima. Budući da je reč o prizivanju predaka, upliću se asocijacije na oratorijum i misu, a ukrštanje sudbine jedne porodice sa sudbinom naroda podseća na grčke tragedije. Sve ovo podupire poetski snažan jezik, koji je i sam junak ove drame. Junaci čitaju iz Gregorove knjige o voću osobine raznih vrsta jabuka, na slovenačkom i nemačkom. Slovenačka leksika je rasuta po čitavoj drami, a o jeziku se govori kao o duši koja se mora sačuvati, kao o ključu za očuvanje identiteta.

Istorija Handkeove porodice nije identična s prikazanom porodicom. Njegovi ujaci nisu bili u partizanima, nego su regrutovani u vojsku nemačkog rajha, a Gregor je poginuo. Jedini preživeli ujak bio je uspešni tesar, koji je pristupio lokalnoj upravi kao član Slobodarske partije, koju su činili nemački nacionalisti. Promena stvarnih u fiktivne biografije ne podrazumeva heroizaciju sopstvene porodice, već je u funkciji egzemplarne priče.

Da li je sudbina koruških Slovenaca tragična? Deda pre početka rata zabranjuje da se govori o tragediji, već insistira na pasivnosti, na trpljenju. Već Gregor otvoreno govori o tragediji, „protiv moje volje, protiv naše prirode“. Koruški Slovenci su decenijama morali da se bore da bi tek nedavno, baš u vreme praizvedbe ove drame, najzad ostvarili svoja ustavom zagarantovana prava na dvojezične oznake mesta, a i to samo polovično. Iako je Koruška zahvaljujući Slovencima ostala u sastavu Austrije, jer je većina na referendumu 1920. glasala protiv pripajanja Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, danas je poželjna asimilacija, a slovenački jezik se gotovo u potpunosti gubi. Čemu nas uči istorija? „Beznađu“, reći će „ja“ u drami. „Hladni rat“ između manjinskog i većinskog stanovništva još uvek traje – „oluja“ još traje.

Kada Gočev pusti da preci nestanu sa scene i lišće prestane da pada, „ja“ započinje monolog koji traje gotovo pola sata. Jens Harcer, koji izvanredno glumi Handkea, počinje svoje uznemireno šetanje gore-dole po krugu. Gledajući ga obučenog u crno, sa zatamnjenim naočarima, kao da vidimo Handkea iz šezdesetih godina. U njemu se bori glas sanjara, koji priželjkuje da nastane mir, da nastupi „drugo vreme“, sa glasom čoveka mizantropa, koji prezire ljude. Kao glavna razlika između ondašnjeg i sadašnjeg vremena kristališe se ljudski karakter: našem vremenu nedostaju „plemeniti ljudi“. Handke hoće da odbaci bespomoćno posmatranje, ulogu sanjara. Izraz te nove moći je baš ova drama, spomenik koruškim partizanima.

U novembru će Handkeu za dramu Još uvek oluja biti dodeljena nagrada „Nestroj“, najviša austrijska nagrada za tekuću pozorišnu produkciju na nemačkom govornom području.