Zaglavljenost i odglavljivanje Zapadnog Balkana

DEJAN JOVIC

Već je nakon tri tjedna jasno da će rat u Ukrajini imati ozbiljne posljedice za strukturu međunarodnog (ne)poretka, a posebno za odnose u Evropi. To je rat između evroatlantske i evroazijske vizije kontinenta kojeg je Mark Mazower s pravom nazvao “mračnim”, jer je i u 20. stoljeću bio izvor svjetskih ratova, opasnih autokracija, imperijalizma, nacizma i staljinizma. Nije bio samo to – ali se ova njegova mračna strana u našoj svijesti i u narativima koje smo sami stvarali, o liberalnoj i mirnoj Evropi nasuprot opasnim drugim kontinentima, prečesto zanemarivala.

Nakon 1989. godine Evropa je o sebi govorila kao o ideji, više nego o mjestu, liberalne demokratije kojoj nema alternative. Putinov govor od 24. februara ove godine, u kojem je iznio narativ kojim opravdava svoju “specijalnu vojnu operaciju” (čitaj: rat u Ukrajini), ciljao je ne samo taj period koji je simbolički označen 1989. godinom, nego i tu ideju. Ovo je rat protiv liberalne demokracije, premda ona u Ukrajini nije bila ni savršena, ni posebno popularna. To je, također, rat jednoga nominalnog zagovornika suverenizma (Rusije) protiv suvereniteta druge zemlje (Ukrajine), čiju nezavisnost Putin smatra pogreškom istorije koju su napisali na Zapadu, koji on naziva “imperijem laži”, aludirajući pritom na raniji zapadni narativ o Sovjetskom Savezu kao “imperiju zla”.

EVROPSKA PERIFERIJA KAO IGRALIŠTE VELIKIH

Ruska službena vizija ne priznaje postojanje Evrope kao zasebnog političkog subjekta. Niti Moskva razgovara s Briselom – nego uvijek s Berlinom, Parizom, ranije i Londonom – niti smatra da je Evropa u političkom smislu samostalna. Evropa je za Ruse moguća i poželjna samo ako shvati da je zapravo jedan od dva dijela Evroazije, te je stoga nemoguća i necjelovita bez uvažavanja Rusije kao svog drugog dijela. De Golova ideja o Evropi od Atlantika do Urala joj je djelomično prihvatljiva, ali: šta je Ural u toj viziji? Ural nije granica ničega, pa ni Evrope. Pozivajući se na Drugi svjetski rat, Rusija sebe vidi kao evroazijsku silu, bez koje nema ni slobode ni sigurnosti evropskog “kontinenta”. Sloboda i sigurnost – kako to groteskno zvuči u ovom kontekstu!

S druge strane tog svijeta, kako ga vidi sadašnja Rusija, stoji evroatlantska ideja. Ona Evropu odvaja od Azije, a to znači primarno od Rusije, i veže je sa Sjedinjenim Američkim Državama, pretvarajući Atlantski ocean u zapadnu baru. Makronova ideja o “strateškoj autonomiji Evrope” je prihvatljiva Moskvi, ali Putin vjeruje da se Evropa jednostavno ne može “otcijepiti” od američkog utjecaja. U tom kontekstu, na proširenje Evropske unije on gleda kao na politički, a na proširenje NATO-a kao na vojni oblik proširenja američkog utjecaja na zemlje “istočnog susjedstva” – prije svega na Ukrajinu. Ovaj rat u Ukrajini je, stoga, Putin pokrenuo i protiv evroatlantske Evrope. Već 2014, kad je Ukrajini uzeo Krim, on je zapravo odredio – barem za neko vrijeme – istočne granice same Evropske unije. Potom je počeo stvarati novu konfiguraciju međunarodnog poretka u Evropi, koja će u evropskom jezgru ostati unipolarna i pod hegemonijskim utjecajem Evropske unije kao jedine opcije za sve zemlje zapadno od Ukrajine, ali će na evropskoj vanjskoj periferiji postati multipolarna. Periferija će biti igralište (a na nekim mjestima, vidimo, postaje i bojno polje) za razna proxy sukobljavanja (ako ne i ratove) između SAD, Rusije, možda i Kine, Turske i Britanije, koja je, otkako je izašla iz Evropske unije, u potrazi za priznanjem statusa velike sile.

PRIRODA GEOPOLITIČKOG ODLUČIVANJA

To je kontekst u kojem treba obratiti pažnju na Zapadni Balkan. On je jedino cjelovito područje (region) kojeg Evropska unija još nije osvojila. Zašto to nije uradila, a mogla je, moguće je objasniti samo iz liberalnog narativa Evropske unije, odnosno iz zanemarivanja geopolitike. Premda je Ursula fon der Lajen najavila da će njena Komisija biti “više geopolitička” od prethodnih, liberalni koncept Evrope je veću pažnju posvećivao ideji “zajedničkih vrijednosti” i promoviranju liberalne demokratije kao glavnog kriterija za ulazak neke zemlje u Uniju, nego geopolitičkim i realističkim konsideracijama prema kojima bi bilo važnije inkorporirati zemlje koje se nalaze “negde između”, nego brinuti o karakteru njihove unutarnje politike. Razumljivo je, naravno, da Evropska unija vodi brigu o unutarnjoj koheziji i o vlastitom identitetu, pa stoga oklijeva uključiti “nesavršene demokratije”, poluautokratije i nedovršene države. Jasno je da je već požalila što je nekoliko zemalja koje su izgledale kao liberalno-demokratske a danas su sve manje liberalne, kao što su Poljska i Mađarska, ili su nedovršene poput Kipra, primila u članstvo u prethodnim decenijama.

Ali, u novim okolnostima bi bilo jednako tako razumljivo da se Unija – a time i političko-sigurnosni Zapad – proširi tamo gdje može i to sad, dok još uvijek (možda) može. To je u prirodi geopolitičkog odlučivanja. Ako se sila A ne proširi na područje X, to će pokušati učiniti sila B. Evropska unija je možda mogla dozvoliti luksuz da oklijeva sve dok je vjerovala da je jedina sila na evropskom kontinentu. Ona to više nije – i vjerojatno joj je to sada i samoj jasno. Geopolitički izazovi Evropi, uostalom, nisu počeli s ovim ratom Rusije protiv Ukrajine. Oni su počeli već ratom u post-jugoslovenskim zemljama 1991-1995. Ti su ratovi bili ogroman izazov evropskoj ideji liberalno-demokratske, ujedinjene i mirne Evrope. Potom je naglasak na sigurnosti – a time i na geopolitici – dobio svoj kontinuirani oblik u napadima na SAD 2001. godine, u prvoj ukrajinskoj krizi 2014, u migrantskoj “krizi” 2015, te sada u ovom ratu na istoku Evrope. Takav izazov liberalnoj Evropi predstavljalo je i cijelo razdoblje vladavine Donalda Trampa (2017–2021). Izlazak Velike Britanije iz Unije bio je, također, udarac ideji jedne, jedinstvene i anti-nacionalističke Evrope. Jačanje Kine, te njen prodor i na evropski teritorij u obliku inicijative “Jedan pojas – jedan put”, te povećanje utjecaja arapskih zemalja (Katara i Emirata) i Turske – sve su to bili faktori koji su morali Evropu dodatno uvjeriti da doba geopolitike nije zauvijek iza nas.

POTREBA ZA NOVOM VIZIJOM

Evropska unija je, međutim, ostala zarobljena u vlastite narative, te je prema Zapadnom Balkanu nastavila ponavljati stare fraze, koje ni u devedesetima nisu funkcionirale, a danas izgledaju utopistično i idealistično. Ni u devedesetima se samo promoviranjem “zajedničkih vrijednosti” nije mogla spriječiti ratna katastrofa, te je rat zaustavljen američkom intervencijom, tada u suglasnosti s Rusijom.

Evropa, naravno, ne može i ne treba napustiti svoju suštinu – a njena suština je u promoviranju slobode, mira i stabilnosti na cijelom kontinentu. No, realnost je takva da je potrebna nova vizija – koja će uključivati i strateško razmišljanje, utemeljeno u pitanjima sigurnosti. Što se prije Evropska unija odluči za puno uključivanje zemalja Zapadnog Balkana u nju samu, to će prije povećati svoj utjecaj na te zemlje, u kojima danas slabi liberalna komponenta politike, a jača strah – a strah je prvi korak prema nekom budućem sukobu. Otkako je postalo nemoguće proširenje na istok, Evropi je preostao samo Zapadni Balkan – na koji bi se trebala proširiti odmah, bez dodatnih “ako” i “možda”.

Je li Evropska unija shvatila tu poruku u zadnja tri tjedna? NATO (među čijim je osnivačima bila i jedna diktatura – Portugal) već odavno je na tim pozicijama, te je stoga u svoje članstvo uključio sve zemlje regije, osim Bosne i Hercegovine i Srbije. U Bosni i Hercegovini je prisutan kao hegemon već od 1995. godine, te je stoga formalno članstvo manje važno. U slučaju Srbije je možda moguće napraviti iznimku, što zbog bombardiranja iz 1999. godine, što zbog javnog mnijenja koje je izrazito protiv članstva u NATO-u. Srbija i dalje vodi politiku vojne neutralnosti i “četiri stuba vanjske politike” – koju je osmislila i promovirala predvučićevska vlast. U svemu ostalom Vučić kritizira svoje prethodnike, osim po tim determinantama spoljne politike, koje nastavlja i prihvaća kao svoju politiku. No, pokazuje se da je sve teže ostati neutralan – čak i zemljama čija je neutralnost skoro univerzalno priznata od velikih sila, kao što su Švajcarska, Švedska i Finska. Švajcarska se nalazi pod pritiskom da uvede sankcije Rusiji, a Švedska i Finska su ulaskom u Evropsku uniju 1995. praktički prihvatile da budu dio zajedničke evropske vanjske i sigurnosne politike, čime su defakto odstupile od neutralnosti. Nedavno ih je NATO pozvao u članstvo – što predstavlja poseban izazov Finskoj, koja se na neutralnost davnih dana obavezala Rusiji.

SVE JE U RUKAMA BRISELA

Eventualni ulazak u NATO bi Bosni i Hercegovini i Srbiji doista predstavljao veliki problem, ne samo zbog toga što Rusija danas svaki novi ulazak u NATO smatra direktno neprijateljskim aktom, nego i zato što bi takav potez destabilizirao te zemlje iznutra. Ali, čak ni Rusija ne smatra ulazak neke zemlje u Evropsku uniju kao čin usmjeren protiv nje, tako da je takvu odluku mnogo lakše donijeti bez većih rizika. No, ponuda mora doći iz Brisela. Ulazak u Evropsku uniju nije potez koji dominantno ovisi o zemljama-kandidatkinjama, nego primarno o zemljama-članicama. One, međutim, i dalje postupaju u skladu s engleskom izrekom: “They talk a talk, but they don’t walk a walk”. Govore o proširenju, ali ga ne poduzimaju.

U prva tri tjedna ukrajinskog rata, zemlje Zapadnog Balkana postale su dodatno zabrinute za vlastitu sigurnost. Svatko tko racionalno gleda na stvari vidi da im prijeti “zaglavljenost” između novog Istoka i starog Zapada. To vide čak i nacionalistički lideri poput Dodika, Čovića, Kurtija i sličnih, koji su se naglo utišali, u nadi da će privremeno ostati neprimijećeni i donekle zaboravljeni. Ali, zaglavljenost nije neko nužno, prirodno stanje. Iz nje se može izaći – i to na način koji bi, naročito u ovim okolnostima, mogao biti u interesu i Zapadu i Zapadnom Balkanu.