Sami svoji neprijatelji

Ako je verovati statistici, životni vek u Srbiji postaje sve duži. Za razliku od prve polovine XX veka, kada su muškarci u proseku živeli 53 godine, a žene 56, danas je očekivano trajanje životnog veka 71, odnosno 76 godina. Premda građani Srbije još žive kraće nego stanovnici Evropske unije, gde životni vek žena traje 81 godinu, a muškaraca 75, prema istraživanju Biljane Radivojević sa Ekonomskog fakulteta u Beogradu, „Smrtnost i uzroci smrtnosti stanovništva Srbije“, objavljenom u tromesečniku „Pregled“ (bivši „Jugoslovenski pregled“), opšte tendencije u kretanju smrtnosti u drugoj polovini XX veka bile su pozitivne. Ovakva ocena rezultat je pre svega dužeg trajanja životnog veka i višestruko smanjene stope smrtnosti odojčadi, koja je 1950. iznosila 113 promila, a 2007. svega sedam promila.

Nažalost, ovo ne znači da se kod nas umire manje nego ranije. Poslednjih godina dolazi do usporavanja pozitivnih promena zbog čega sve više zaostajemo u odnosu na razvijene zemlje. U Srbiji, bez Kosova i Metohije, godišnje umre više od 100.000 ljudi. Od početka osamdesetih godina prošlog veka, pod uticajem poodmaklog procesa starenja stanovništva opšta stopa smrtnosti neprekidno raste. Sa jedanaest promila, koliko je iznosila 1991. godine, do 2006. porasla je na četrnaest. Istraživanja Instituta za zaštitu zdravlja „Dr Milan Jovanović Batut“ pokazuju da, dok stopa smrtnosti u razvijenim zemljama već duže vreme opada, u Srbiji je tokom poslednjih 26 godina porasla za 45,2 odsto. Stopa smrtnosti u Vojvodini, tradicionalno je veća od one u centralnoj Srbiji, a razlika se kreće između jednog i pet promila. Po okruzima, najveća stopa smrtnosti bila je u Zaječarskom, Pirotskom i Severnobanatskom okrugu, dok je najmanji rizik umiranja bio u Raškom, Zlatiborskom okrugu i Beogradu.

Sve ovo pokazuje da se Srbija, po prosečnoj dužini životnog veka i stopi smrtnosti nalazi tamo gde je, na primer, Švedska bila pre pola veka. Kada bi srpsko stanovništvo umiralo po takozvanom „švedskom modelu“, ukupan broj umrlih bio bi manji za oko 45.000 godišnje i bio bi manji od broja rođenih, što bi značilo pozitivan prirodni priraštaj.

SIMPTOMI, ZNACI I OSTALI UZROCI: Što se tiče pozitivnih promena, u poslednjih pedeset godina najviše je smanjena stopa smrtnosti odojčadi i dece starosti od jedne do četrnaest godina. Takođe, smanjena je smrtnost ženskog sredovečnog stanovništva. Od 1991. do 2000. godine došlo je do značajnijeg smanjenja stope smrtnosti mlađeg stanovništva, ali su stope smrtnosti starijih od 50 godina samo blago opale ili stagniraju.

Gledano po polu, stopa smrtnosti muškaraca viša je nego kod žena, u svim starosnim grupama, a najviša je u grupi sredovečnog stanovništva. Ova razlika najčešće se objašnjava uticajem bioloških i socijalnih činilaca. Uticaj biološke razlike među polovima na smrtnost još nije dovoljno ispitan, pa jedini vidljivi razlozi mogu da budu socijalne prirode. Kao najčešći socijalni činioci navode se sve veća rasprostranjenost alkoholizma i pušenja i veća zastupljenost nasilnih smrti među muškarcima.

Za razliku od stope smrtnosti, uzroci umiranja jesu nešto po čemu možemo da se merimo sa svetom. Oko 95 odsto od ukupnog broja umrlih, umire prirodnom smrću. Kao i u najrazvijenijim zemljama sveta, vodeći uzrok smrti u Srbiji su bolesti sistema krvotoka, od kojih umire 57,3 odsto od ukupnog broja. Ove bolesti fatalnije su za žene, jer je od 1991. naovamo, broj žena umrlih od bolesti krvotoka porastao za 25 odsto, a muškaraca za oko 13 procenata. Iako i u razvijenim zemljama najviše ljudi umire od ovih bolesti, tamo je zabeležen trend opadanja smrtnosti čije su oni uzročnici, što je glavni razlog povećanja životnog veka u tim zemljama.

Drugi najveći uzročnik smrti u Srbiji su maligni tumori, čiji je broj u poslednjih 15 godina porastao za 40 odsto. Treći po zastupljenosti uzrok smrti razlikuje se za žene i muškarce. Kod žena to su „simptomi, znaci i drugi nenormalni klinički i laboratorijski nalazi“, od kojih umire 4,9 odsto osoba. Premda zvuči zbunjujuće, ova grupa uzroka odnosi se na jednostavnu i prilično čestu pojavu u sredinama sa niskom zdravstvenom prosvećenošću ili kod osoba koje ne znaju da su bolesne, zanemaruju simptome, pa se nikada ne obrate lekaru.

SUDARI, VEŠANJA, PUCNJAVE: Kod muškaraca, treći najčešći uzrok smrti su povrede, trovanja i nasilne smrti. Od posledica nasilja u 2006. godini stradalo je 5,3 odsto od ukupnog broja umrlih muškaraca i 2,2 odsto žena. Ipak, udeo ovih uzročnika znatno je manji nego 1991. godine, kada je od delovanja spoljnih činilaca umrlo 8,9 odsto muškaraca i 3,3 odsto žena od ukupnog broja umrlih. U grupu nasilnih smrti spadaju nesrećni slučajevi, ubistva i samoubistva. Ovde su najzastupljeniji muškarci iz svih starosnih grupa, a naročito starosti od 15 do 34 godine. Ovo je poražavajuć podatak, s obzirom na to da je ista grupa najmanje pogođena kod smrtnosti sa prirodnim uzrokom.

Očekivano, u grupi nesrećnih slučajeva najzastupljenije su saobraćajne nesreće, u kojima gine trećina nastradalih, za kojima slede padovi, utapanja i požari. Žrtve su, opet, najčešće muškarci, koji čine više od 70 odsto od broja stradalih nesrećnim slučajem. Muška populacija više je sklona i samoubistvu, od kog strada 1,4 odsto umrlih. U 2006. godini bilo ih je gotovo dva i po puta više nego žena. Od ukupnog broja samoubica, 77 odsto su stariji od 45 godina. U svim starosnim grupama više je muškaraca nego žena, a ta razlika najveća je među onima između 20 i 39 godina starosti. Kada je reč o načinu izvršenja samoubistva, najčešće je vešanje, za koje se odlučuje više od polovine samoubica u Srbiji. Slede samoubistvo vatrenim oružjem, trovanje i utapanje.

Regionalno, statistike o samoubistvima pokazuju velike razlike. U 2006. godini u centralnoj Srbiji dogodilo se 909, a u Vojvodini 535 samoubistava. Međutim, stopa, to jest broj samoubistava na 100.000 stanovnika, ubedljivo je veća u Vojvodini, gde iznosi 25,6 odsto, dok je u centralnoj Srbiji 17,1. Ova razlika drastično je smanjena, pošto je u prvoj polovini šezdesetih stopa samoubistava u Vojvodini bila dva i po puta veća nego u centralnoj Srbiji. Najviša stopa samoubistava zabeležena je na području Subotice.

Iako ubistva dobijaju najveću pažnju medija i javnosti, njihov udeo u ukupnoj smrtnosti u 2006. iznosi 0,1 odsto, a 1991. bio je 0,2. U poslednjih petnaest godina, najviše ubistava dogodilo se 1994. i 1995, kada je na ovaj način život izgubilo 3,3 odsto svih umrlih u Srbiji. Razlozi za to su više nego jasni, jer je Srbija upravo tih godina bila u najdubljoj ekonomskoj i društvenoj krizi, a u punom jeku bila su i ratna zbivanja.

S druge strane, zanimljiv je podatak Centra za demografska istraživanja pri Institutu društvenih nauka, koji kaže da je 1999. godine, uprkos višemesečnoj intervenciji NATO-a, udeo nasilnih smrti u Srbiji ostao na niskom nivou (5,8 odsto), i to ne samo u odnosu na prethodne godine, već i u odnosu na evropski prosek. Ovo nas vodi ka pomalo bizarnom zaključku da građanima Srbije bombe nisu mogle da naude ni približno onoliko koliko to činimo sami sebi. Masna hrana, alkohol i cigarete, najčešći su uzročnici bolesti krvotoka, od kojih se najviše umire, a za njima sledi neodgovornost prema sebi, koja je glavni krivac za kasno otkrivanje malignih tumora.