Posedovanje Beograda

Sada već antologijski snimak na kome naš ministar inostranih poslova Ivica Dačić svom francuskom kolegi, pokušavajući da mu pojasni pejzaž pred kome se nalaze, zbunjeno izgovara ono što je koliko odmah postalo deo urbanih pošalica: „Kale … ovaj … znači brdo“, predstavlja jedan od najsimpatičnijih bisera naših političara koji sa samo njima svojstvenom lakoćom demonstriraju svoje bazično (ne)poznavanje sopstvene nacionalne istorije i kulture.

I dok je taj zaista simpatični, sada već slobodno možemo kazati, tipično dačićevski momenat postao opštepoznat, on je istovremeno ukazao i na nešto mnogo ozbiljnije od zgode koja je slatko i prilično bezazleno nasmejala same učesnike tog događaja, ali i najširu javnost u Srbiji. Naime, sa pravom se postavlja pitanje da li mi uopšte znamo šta podrazumevaju nazivi „Kalemegdan“ i „Beogradska tvrđava“ i da li su to sinonimi? Kako se zaista naziva prostor oivičen ulicama Tadeuša Košćuškog, Pariskom i Donjogradskim bulevarom? Drugim rečima, da li uistinu znamo gde se završava Kalemegdan i gde počinje Beogradska tvrđava? A sve ovo tim pre što je u poslednje vreme javnost u Srbiji pokazala izuzetno veliko interesovanje za temu zaštite i prezentacije kulturnog nasleđa, ali i uznemirenost i negodovanje posebno u kontekstu najavljenih radova na izgradnji gondole, odnosno izvođenja mera zaštite na Velikom stepeništu i spomeniku „Pobednik“ što se, opet, sve dešava upravo u kompleksu Beogradske tvrđave. Stoga, možda, ne bi bilo zgoreg da se podsetimo nekih od najznačajnijih segmenata kompleksa Beogradske tvrđave i parka Kalemegdan pre nego što oni nestanu pod naletom „modernizacije“ i očigledno nezaustavljivog „napretka“.

Prostor na kojem se danas nalazi Beogradska tvrđava prvi put je naseljen u praistoriji – ostaci naselja iz poznog razdoblja mlađeg kamenog doba (neolita) i bakarnog doba otkriveni su na zaravni Gornjeg grada. Prvu tvrđavu na bregu iznad ušća Save u Dunav podigli su Rimljani u 2. veku naše ere. Uz to utvrđenje razvio se rimski grad Singidunum, a na istom mestu kasnije je nastao slovenski Beograd. Pred kraj IV veka pre nove ere Kelti počinju da se nastanjuju na Balkanskom poluostrvu i dolaze u sukob sa starobalkanskim plemenima. Skordisci su bili jedno od tih keltskih plemena koji su na mestu gde brdo strateški nadgleda spajanje dve velike reke prvi podigli stalnu naseobinu zaštićenu primitivnim utvrđenjem. Godine 279. pre n.e. prvi put se pominje Singidunum – prvo ime Beograda.

Tvrđava se menjala tokom vremena, prateći tokove razvoja vojne arhitekture i načina ratovanja u dugom periodu, od antike do sredine 18. veka. Tako su fortifikacije prepravljane, dograđivane i unapređivane, a novi bedemi su nastajali na ostacima starijih, često ih koristeći kao osnovu. Vizantijska tvrđava, izgrađena u 12. veku na bregu iznad Save, predstavljala je jezgro iz kojeg se razvio srpski i ugarski utvrđeni grad tokom 15. i u prve dve decenije 16. veka. Srednjovekovni karakter tvrđava zadržava i u vreme turske okupacije, s nužnim promenama koje je uslovilo ratovanje vatrenim oružjem. Primeri različitih načina gradnje – rimskog, vizantijskog, bugarskog, srpskog, ugarskog, turskog i austrijskog – i danas se mogu videti na bedemima tvrđave. Ipak, najočiglednije su bastione fortifikacije prema modelu Francuza Sebastijana Prestra de Vobana, inženjera kralja Luja XIV.

Danas kompleks Beogradske tvrđave zauzima površinu od blizu 60 hektara i mnogi njeni delovi su uređeni i dostupni posetiocima.

UNUTRAŠNJA STAMBOL KAPIJA

Unutrašnja Stambol kapija dobila je ime zbog svog položaja, na pravcu glavne komunikacije prema Carigradu, tj. Stambolu (skraćeno od Istanbul). Međutim, isto ime nosila je još jedna kapija, koja se nalazila u okviru varoške fortifikacije, kraj današnjeg Narodnog pozorišta u centru Beograda. Ova Spoljašnja Stambol kapija je porušena 1867. godine i njeno rušenje predstavlja simbol konačnog oslobođenja Beograda od Turaka.

Prvobitna kapija na ovom mestu – „Carska“ ili „Konstantinopoljska“ – podignuta je u vreme austrijskih radova na izgradnji i obnovi tvrđave početkom 18. veka. Imala je baroknu dvospratnu fasadu i bila je najbolje građena kapija Beogradske tvrđave. Međutim, već sredinom istog veka je razorena, zajedno sa drugim austrijskim fortifikacijama. Ubrzo potom na istom mestu podignuta je sadašnja kapija, takođe monumentalna mada znatno skromnija u pogledu ukrasa fasade. Ispred kapije preko rova nekada se nalazio drveni most, a prilaz kapiji branila su četiri topa.

Nad Stambol kapijom se tokom 19. veka nalazio jarbol sa turskom zastavom. Posle konačne predaje Beograda knezu Mihailu turska zastava je ostala na ovom jarbolu sve do 1876. godine, kada je njeno skidanje označilo početak rata sa Turcima. Iz ovog rata, dve godine kasnije, izašla je nezavisna Kneževina Srbija. Danas se na ovom jarbolu vijori zastava sa grbom grada Beograda.

SAHAT KAPIJA I SAHAT KULA

Izašli ste iz Stambol kapije i preko rova gledate u Sahat kapiju, kojoj prilazite drvenim mostom. Sahat kapija, koja se nalazi na pravcu starog Carigradskog druma, danas predstavlja glavni ulaz u Gornji grad. Napravljena je odmah nakon austrijskog osvajanja grada 1688. godine. Prvobitna kapija bila je probijena u srednjovekovnom bedemu i od nje je do danas sačuvan deo svoda građen tankim opekama koje se mogu videti u unutrašnjosti kapije. Svoj konačni oblik dobila je nekoliko godina kasnije, u toku rekonstrukcije bedema, verovatno prema projektu Andrea Kornara.

KOSTURNICA BRANILACA BEOGRADA

Prilikom borbi za odbranu Beograda 1915. godine jedan broj poginulih vojnika bio je sahranjen i uz bedeme Beogradske tvrđave. Posle Prvog svetskog rata njihovi zemni ostaci su prikupljeni i sahranjeni u kosturnici uz Jakšićevu kulu. Kosturnica je obeležena krstom koji je načinjen od topovskih cevi.

CRKVA RUŽICA

Crkva Ružica predstavlja danas poštovano svetilište u okvirima bedema Beogradske tvrđave. Podignuta je 1867. godine, da služi kao vojni hram. Crkva je posvećena prazniku rođenja Bogorodice. U tu svrhu prepravljen je austrijski barutni magacin iz četvrte decenije 18. veka. Prilikom prepravke podignut je zvonik i dograđena oltarska apsida. Prema narodnom verovanju, na ovom mestu se u srednjem veku nalazila istoimena crkva, ali za to nema nikakve potvrde. Sam naziv Ružica je, zapravo, preuzet od mnogo starijeg antičkog – paganskog praznika rozalija, koji se proslavljao sa ružama. Kako se pravoslavni praznik Svete Trojice vremenski poklapao sa rozalijama, to su na više mesta u srpskim zemljama tokom srednjeg veka podizane crkve koje su u narodu bile poznate pod nazivom Ružice.

KAPELA SVETE PETKE

Kapela Svete Petke, zajedno sa Crkvom Ružicom, predstavlja deo veoma poštovanog svetilišta. Podignuta je nad izvorom koji se još od srednjeg veka povezuje sa poštovanjem ove svetiteljke. Nije poznato kako je izgledala prvobitna građevina, od koje je ostao sačuvan samo zasvedeni prostor nad samim izvorom. Sadašnja kapela podignuta je 1937. godine, prema projektu arhitekte Momira Korunovića. Građena je u duhu srpskog srednjovekovnog crkvenog graditeljstva i veoma dobro je uklopljena u istorijski ambijent Istočnog podgrađa.

KAPIJA CARA KARLA VI

Kapija cara Karla VI nalazi se u sklopu srednjovekovnog severoistočnog bedema Donjeg grada. Izgrađena je u prvim godinama austrijske vladavine, između 1718. i 1720, prilikom radova na rekonstrukciji ovog bedema. Fasade kapije su modelovane u duhu baroka i predstavljaju jedino izvorno očuvano barokno ostvarenje na područjima južno od Save i Dunava. Projekat fasada kapije pripisuje se Baltazaru Nojmanu, jednom od najznačajnijih arhitekata nemačkog baroka, koji je kratko vreme radio u Beogradu kao vojni inženjer. Spoljna fasada kapija zamišljena je kao trijumfalni ulaz u carski grad, što ilustruje monogram cara Karla VI nad ulazom. Na krajevima su viteški oklopi slave, znamenja pobede i ostvarenog mira, a u centralnoj osi je oklop sa zastavama i ratnim bubnjevima. Unutrašnja fasada, kroz koju se iz tvrđave izlazilo u varoš, ima značenje portala habzburške kraljevine Srbije. Nad ovim portalom nalazi se kartuša sa grbom Srbije kao austrijske krunske zemlje – veprova glava probodena strelom.

foto: marija janković

KULA NEBOJŠA

Kula Nebojša danas predstavlja najveću i najbolje očuvanu kulu Beogradske tvrđave. Ona je nekada bila na samoj rečnoj obali, kraj ulaza u staro srednjovekovno pristanište koje se nalazilo sa spoljne strane Severoistočnog bedema. Isto ovo ime – Nebojša, u srednjem veku nosila je glavna kula despotovog zamka u Gornjem gradu. To je tada bila najjača kula Beograda, koja je svojom visinom nadvisila sve ostale. Tek kada je krajem 17. veka gornjogradska kula razorena, njeno ime preneto je na današnju kulu Nebojšu, koja joj je po jačini bila najbliža. Inače, ova donjogradska kula, u beleškama evropskih i turskih putnika koji su prolazili kroz Beograd tokom 16. i 17. veka, pominje se kao Bela ili Temišvarska kula. Kula Nebojša podignuta je oko 1460. godine radi odbrane ulaza u donjogradsko pristanište. To je tipična topovska kula, veoma slična istovremeno građenoj Jakšićevoj kuli u Istočnom podgrađu. U sistemu odbrane Beograda ova kula imala je veoma značajnu ulogu, posebno prilikom turske opsade 1521. godine. Njenim topovima branjen je prilaz Donjem gardu iz pravca istoka. Pad kule Nebojše nagovestilo je brzi slom odbrane Beograda koji su Turci konačno osvojili 29. avgusta 1521. godine.

SPOMENIK „POBEDNIK“

foto: milovan milenković

Spomenik „Pobednik“ svakako je najprepoznatljiviji simbol Beograda. Nastao je u godinama pred Prvi svetski rat, ali je konačno uobličen tek nakon okončanja tog rata. Ne samo što je izrada dugo trajala, ukupna predistorija ovog spomenika je veoma interesantna, zaključno sa njegovim postavljanjem na Beogradskoj tvrđavi.

Prvo je bila uobličena ideja o spomeniku koji bi bio podignut u čast pobede u Balkanskim ratovima, i to u samom središtu Beograda, na Terazijama. Takođe, bilo je zamišljeno da to bude spomen fontana. Posao je poveren jednom od najznačajnijih umetnika s početka 20. veka, vajaru Ivanu Meštroviću. On je do početka Prvog svetskog rata izlio središnju figuru Pobednika, nagu mušku figuru koja drži simbole rata i mira, u desnoj ruci mač, a u levoj goluba. Kada je počeo rat, figura je sklonjena u jednu kuću na Senjaku i ostala je neoštećena tokom bombardovanja. Nakon završetka rata odustalo se od fontane, već je skulptura postavljena na visoko postolje u vidu dorskog stuba, ukupne visine 14 m. Uz to, odustalo se i od Terazija kao mesta za podizanje spomenika. Zbog burnih reakcija tadašnjih Beograđana na figuru nagog muškarca odabrano je novo mesto, dalje od centra grada i pogleda, i to najlepše mesto na Beogradskoj tvrđavi, na vrhu grebena iznad ušća Save u Dunav. Spomenik je okrenut prema Savi i tada novooslobođenim delovima Kraljevine Jugoslavije, simbolišući pobedu u Prvom svetskom ratu. Svečano je otkriven 1928. godine.

RIMSKI BUNAR

Neka vas naziv ne navede na pogrešnu misao – Rimski bunar nije tvorevina iz antičkog doba, već mnogo kasnija, iz prve polovine 18. veka. Ime su mu dali Beograđani u 19. veku, ističući time njegovu starost i mističnost. U vreme kada je građen, bunar se nalazio u rovu pred tada već porušenim zamkom. U Ratnom arhivu u Beču postoji dokument koji svedoči da je izgradnja bunara bila okončana 1731. godine i da je tada u njega bio ugrađen mehanizam za izvlačenje vode. Građevina je do danas sačuvana u izvornom obliku. U vreme kada je izgrađen, predstavljao je jedno od najboljih ostvarenja vojne arhitekture. Spiralnim stepenicama može se sići do dubine od 35 m, što približno odgovara nekadašnjem horizontu vode. Danas se bunar ne koristi, pa je nivo vode znatno viši, tako da su i stepenice delom potopljene. Stoga se ne može videti da su stepenice bile međusobno povezane polukružnim hodnikom, što je olakšavalo kretanje po bunaru prilikom zahvatanja vode.

SPOMENIK ZAHVALNOSTI FRANCUSKOJ

Spomenik zahvalnosti Francuskoj nalazi se u delu parka uređenom po ugledu na francuske parkove, sa visokim i fino oblikovanim četinarima i cvetnim lejama. Podignut je u znak zahvalnosti srpskog naroda za pomoć Francuske u Prvom svetskom ratu, o čemu svedoči i natpis na zadnjoj strani postolja „Volimo Francusku kao što je ona nas volela 1914–1918“.

Izradio ga je poznati jugoslovenski vajar Ivan Meštrović. Na vrhu je bronzana figura žene sa mačem, u jurišu, koja simbolizuje Francusku. Na bočnim stranama postolja su bareljefi sa prikazima vojne saradnje (leva strana) i pomoći u školovanju srpske omladine (desna strana). Svečanom otkrivanju spomenika, oktobra 1930, prisustvovao je i kralj Aleksandar I Karađorđević.

PARKOVI VELIKI I MALI KALEMEGDAN

Kalemegdan je najveći i najlepši gradski park, smešten u neposrednom susedstvu Beogradske tvrđave. Njegovo ime je nastalo od turske složenice koja znači „gradsko polje“. To je nekada bio prazan prostor koji je razdvajao beogradsku varoš od tvrđave. Kada je sredinom 19. veka tvrđava izgubila nekadašnju vojnu funkciju, prostor ispred njenih bedema mogao je biti uređen po uzoru na parkove evropskih metropola tog vremena.

Prvi planovi o uređenju Kalemegdana potiču iz 1867. godine, a napravio ih je prvi beogradski urbanista Emilijan Joksimović. Tada je prostor pošumljen i uređen po ugledu na engleske parkove. Park čine dve celine: Veliki Kalemegdan, od pravca Uzun Mirkove ulice prema Savi, i Mali Kalemegdan, prema Dorćolu. Veliki Kalemegdan je bio izgrađen kao pravi park, sa klupama i brojnim rastinjem, dok je Mali Kalemegdan krajem 19. i u prvim decenijama 20. veka imao zabavne sadržaje.

Na kraju ove svojevrsne šetnje kroz istoriju i prostore koji čine kompleks Beogradske tvrđave i parka Kalemegdan, vredi posebno naglasiti da popularni „Kališˮ obuhvata isključivo parkovsku površinu oivičenu ulicama Pariskom i Tadeuša Košćuškog, te da se na njega nadovezuje impozantni kompleks Beogradske tvrđave. Drugim rečima, Kalemegdan i Beogradska tvrđava nisu sinonimi. To, dakle, nisu pojmovi koji označavaju jedan te isti deo grada, i to onaj najdrevniji i najznačajniji. Oni imenuju dve stare istorijske celine u okvirima kojih je nastajala i vekovima se razvijala srpska prestonica. Te dve celine, od kojih se kompleks Beogradske tvrđave počev od 2015. godine nalazi i na tentativnoj listi Uneska kao deo „Rimskog limesaˮ, sada su predmet ozbiljnih građevinskih intervencija od kojih pojedine (gondola i pasarela) predstavljaju nedopustiv i protivpravni pokušaj narušavanja autentičnosti i celovitosti ovog kulturnog dobra od izuzetnog značaja.

I dok su kroz burnu istoriju grada mnogi osvajači atakovali i rušili našu prestonicu, sada smo prvi put suočenu sa neprijatnim iskustvom da na simbol slobodarskog i nepokornog Beograda atakuju neki od nas, i to upravo oni koji su najodgovorniji za njegovo očuvanje i razvoj. Ne ostaje nam ništa drugo nego da pokažemo odlučnost i spremnost da naš grad odbranimo od tih domaćih, unutrašnjih vandala.