Davne 1997. godine Milo Đukanović je podneo ostavku na mesto potpredsednika Demokratske partije socijalista. Mesec dana kasnije se vratio na isto mesto i na njemu ostao do razlaza sa Momirom Bulatovićem i rascepa stranke. Sada – dvadeset šest godina kasnije – Đukanović je podneo ostavku na mesto predsednika partije čiji je bio neprikosnoveni lider. On je to sigurno još uvek. Da li će se ikada vratiti?
Nesporno uspešna politička karijera Mila Đukanovića tesno je povezana sa uspehom samog DPS-a. Geneza kroz koju je prolazio i koja se odražavala i na njegov životni stil, pa i kompletan vrednosni sistem, kao pod indigom se prenosila i na samu partiju kojom je upravljao. Od džempera, preko Armani odela, do Zegna kreacija i Patek Filip sata; od ratobornog komunističkog demagoga do kulta ličnosti i, možda malo preterano, poslednjeg evropskog autokrate. Tako se i DPS menjao, od komunističke partije, preko socijalista, do stranke koja predstavlja hibrid nacionalne desnice i vladavinskog udruženja.
Ovaj hibrid je ekvivalent Đukanovićeve potonje geneze. Definišući savremene partije kao vladavinska udruženja, nemački sociolog Ralf Darendorf kaže da su se te interesne grupe emancipovale od svoje nominalne društvene “baze” i poentira da “vlast ne potiče od svojine, već obrnuto, svojina potiče od vlasti”.
Osvajanje vlasti faktički daje neupitan mandat da se drugi slojevi isključe iz kontrole nad svojinom. Kada istorijski trenutak, kao što je to slučaj sa Demokratskom partijom socijalista, nekog smesti u poziciju da “upravlja” kompletnom društvenom tranzicijom, očito je da se taj nalazi na putu ne samo lakog bogaćenja već i apsolutne političke dominacije, koja nužno prerasta u stabilokratiju.
KOMUNISTI I NOVE KLASE
Pre više od tri decenije (1991) crnogorska komunistička partija je, kao poslednja od onih koje su činile jedinstveni SK Jugoslavije, promenila ime u – Demokratska partija socijalista. Ta promena je bila više prilagođavanje duhu vremena, no suštinska promena političke vizije nove generacije komunista koji su iznikli na talasu “antibirokratske revolucije” i ispod skuta Slobodana Miloševića. Trojac Bulatović–Đukanović–Marović će narednih šest godina dominirati političkom scenom Crne Gore i Demokratskom partijom socijalista koja je uz kadrovsku infrastrukturu od komunističke partije nasledila i imovinu, što joj je garantovalo dalju lidersku poziciju u političkom životu.
Prvi veći sukob unutar “velike trojke” doveo je do cepanja DPS-a. Suštinski, razlaz Momira Bulatovića i Mila Đukanovića, u tom trenutku predsednika i premijera Crne Gore, bio je rezultat, činilo se, dijametralno različitih odnosa prema do tada zajedničkom političkom tutoru Slobodanu Miloševiću. Đukanović je uspeo da ostvari dominaciju u stranci, posebno zahvaljujući uticaju Milice Pejanović Đurišić, te pobeđuje svog kuma Momira Bulatovića na predsedničkim izborima. Time je uveo DPS u novu fazu kojom je trasiran put ka samostalnoj Crnoj Gori. Bulatović je nakon sukoba osnovao Socijalističku narodnu partiju (SNP).
U tadašnjim političkim sukobima na površinu je isplivalo ono što će Đukanovića i Demokratsku partiju socijalista pratiti do danas kao Damoklov mač. Oštrica kampanje Momira Bulatovića bila je veza Đukanovića sa švercom cigareta koji jeste počeo kao “državni projekat”, to jest borbe protiv sankcija kojima je bila izložena Savezna Republika Jugoslavija. Međutim, taj šverc cigareta navodno su vrlo brzo preuzeli sam Đukanović i njemu bliski ljudi. Dok su glisere koji su švercovali cigarete iz luke Zelenika pratili komentari “stižu penzije, stižu plate”, Đukanovićev DPS je sticao glasove. Nesporno je da su tu udareni temelji ne samo kriminalizacije društva već i suptilnog mehanizma korupcije koji se slikovito iskazivao kroz rečenicu: “Hvala Vladi Crne Gore.”
U tom pionirskom “poslu” ne samo da su se uporedo razvijale i ekonomski snažile dve struje, već su se oblikovale kao faktori značajnog uticaja na budućnost Crne Gore. Prva je stvaranje generacije budućih crnogorskih tajkuna, osoba koje su akumulirale kapital koji će ih učiniti “pobednicima tranzicije”, generacije koju je sam Đukanović nazvao “veštim ljudima”. Druga je stvaranje generacije međunarodnih kriminalaca koji će zauzeti značajnu ulogu u evropskom kriminalnom milju. To je i razlog što najveći deo aktuelnih političkih aktera optužuje Demokratsku partiju socijalista kao “političko krilo crnogorske mafije”.
KRIMINAL I POLITIKA
Da od takve predstave u javnosti nije bilo lako pobeći govori i drugi ključni razlaz u okviru DPS-a koji je usledio sedamnaest godina nakon prvog. Krajem 2015. godine uhapšen je Svetozar Marović, prvi i jedini predsednik Državne zajednice Srbije i Crne Gore i glavni ideolog DPS-a. Nakon priznanja da je organizovao kriminalnu grupu i nagodbe sa tužiocem, osuđen je na tri godine i deset meseci zatvora. Marović je izdržavanje zatvorske kazne izbegao bekstvom u Beograd, a Đukanović je konačno bio neprikosnoveni lider stranke u kojoj će se tek sporadično pojavljivati ljudi za koje se verovalo da svojim uticajem mogu da mu konkurišu ili da predstavljaju frakciju koja bi eventualno uvela tu stranku u neke reformske procese i jasne distance od koruptivnog sistema.
Marović je početkom 2022. godine, u toku litija na crnogorskim ulicama i nakon što se našao na američkoj “crnoj listi”, uputio otvoreno pismo Đukanoviću u kojem ga optužuje da je doveo ruskog tajkuna Deripasku u Crnu Goru i oštetio državu za 100 miliona evra, ali i da je razlog za sukob sa Bulatovićem zapravo bio prekogranični “promet zabranjene robe”, te da je omogućio svojoj porodici i bliskim ljudima da steknu basnoslovno bogatstvo. Verovatno će i ovi navodi biti istraženi u nekom trenutku, pogotovu nakon što je na predsedničkim izborima DPS izgubio i poslednju polugu vlasti, ali ono što je daleko važnije od ličnih optužbi jeste činjenica da je politička grupacija koju su nekada zajedno kontrolisali zapravo razvijana na temeljima državne imovine i stalnog putovanje kroz sivu zonu ekonomije. Baš tamo gde se ona graniči sa kriminalom.
SIMULACIJA RAZLAZA
Nakon isporuke Svetozara Marovića pravdi, kao primer čišćenja partije od “mangupa iz sopstvenih redova”, Đukanović je stranku počeo postepeno da oslobađa balasta koji su predstavljale afere povezane sa imenima bliskih saradnika Duška Markovića, Branimira Gvozdenovića, Petra Ivanovića, Predraga Boškovića. Taj proces se intenzivirao nakon poraza na izborima 2020. godine. Iako ove afere nisu dobile nikakav sudski epilog, vladajuća stranka je shvatila da je najkorisnije da te ličnosti pomeri iz prve linije javnosti i da se postepeno na njih zaboravi. Očekivani benefiti takve strategije nisu se dogodili. Napokon, nakon gubitka vlasti Đukanović je pokazao da su mu njegove partijske kolege dragocene, tako da su mnogi završili kao njegovi neposredni saradnici u kabinetu predsednika države. Među njima su bili i Migo Stijepović kojeg je nekadašnji Đukanovićev intimus Duško Knežević, vlasnik Atlas grupe, snimio dok mu je uručivao 100 hiljada dolara za partijsku kampanju, i Veselin Veljović, nekadašnji direktor policije za koga se tvrdi da je u najmanju ruku prevideo upliv kriminalnih struktura u redove policije.
Najzad, svi ovi ljudi su zapravo gradili veze ili su deo biznisa koji je garantovao ekonomsku stabilnost stranke. To su partijski prvaci koji su imali značajnu ulogu u građenju vladavinskog udruženja zvanog DPS i osobe koje su instalirale sistem “tajnog partnerstva” u značajnom broju investicionih projekata u državi. Da li će i koliko nova vlast uspeti da dovoljno duboko uđe u otkrivanje ovih partijsko-koruptivnih izleta sasvim je drugo pitanje.
Ostavka Mila Đukanovića nakon poraza na predsedničkim izborima predstavlja odlazak poslednjeg aktera postkomunističkog trijumvirata sa početka ovog teksta. To bi na nekakvoj simboličkoj ravni moglo da se posmatra i kao kraj jednog društvenog procesa u kojem su deca komunizma prisvojila ono što su njihovi očevi dolaskom na vlast oslobađali u korist društvene svojine. Takva simbolika bi bila previše jeftina, pre svega zbog činjenice da su posledica gotovo trodecenijske vlasti DPS-a osiromašeni građani, sto hiljada mladih koji su otišli iz Crne Gore, društvo u kojem su partije i povezani biznisi postali gospodari sudbina onih koji su ostali da žive na granici siromaštva i dostojanstva.
U SLUŽBI ŠEFOVE BUDUĆNOSTI
Za vršioca dužnosti predsednika stranke izabran je Danijel Živković, jedan od mlađih članova i narodnih poslanika, koji su najavljeni kao nove snage i budućnost te političke grupacije. No, ono što se videlo u klupama crnogorskog parlamenta, osim nesporne rečitosti i vladanja političkim žargonom, jesu njihova privrženost lideru i neupitna posvećenost zaštiti njegove ličnosti. Ova vrsta lojalnosti svakako ne može da se nazove nekakvim uvodom u tranziciju ili promene, a svakako ne u makar blagu distancu prema političkom nasleđu Mila Đukanovića. Svakako da tome ne može doprineti ni činjenica da dojučerašnji lider svoju političku, i ne samo političku, budućnost i dalje vezuje za partiju. Pre će biti da je Živković prva žrtva novog Đukanovića.
Nekada najmlađi evropski premijer formalno će ući u duboku senku partijskih događaja gde ga čekaju gotovo svi nekadašnji najbliži saradnici, akteri brojnih afera i dugogodišnji nosioci izvršne vlasti. Upravo oni koji su i stvarali negativnu sliku o DPS-a u crnogorskoj javnosti. Iz senke će pomno pratiti i usmeravati događaje u političkoj grupaciji koja će, nakon juna i izbora za poslanike crnogorske skupštine, teško ostati pojedinačno najjačom parlamentarnom strankom. Gotovo je nemoguće poverovati da će se među apologetama pronaći nosioci novih ideja. Ideje i dalje kontroliše Đukanović, baš kao što dozira obim unutarpartijskih promena. Nova generacija DPS-a bez džempera doista liči na one “mlade, lepe i pametne”, ali bez hrabrosti da zatraži smene. “Šef” je sam, makar i prividno, sišao sa scene. Demokratska partija socijalista je stranka bez “mladih lavova” koji bi se usudili da se otimaju o Đukanovićevo nasleđe. To će ih na kraju znatno marginalizovati i učiniti nemoćnim akterom političkog života Crne Gore.
