Dominantni narativi tokom perioda istraživanja mreže uključuju potenciranje srpskih ratnih zločina na Kosovu, konstantne provokacije, kritiku i vlasti i opozicije u Srbiji, istorijski revizionizam, korišćenje Rezolucije o genocidu u Srebrenici da se Srbi okarakterišu kao genocidan narod, promociju albanskih ratnih zločina iz rata na Kosovu, negiranje zločina OVK-a, ali i napadanje albanskih pripadnika civilnog društva na Kosovu koji nisu pristalice Kurtijevog Samoopredeljenja (na slici)
Kada je početkom januara posjetio grob porodice Jašari, predsjednika Republikanske partije (registrovane kao partija nacionalne manjine) Nikolu Sandulovića priveli su pripadnici Bezbjednosno informativne agencije. Vijesti o njegovom hapšenju buknule su na društvenoj mreži Iks, nekadašnjem Tviteru. Kroz organizovanu kampanju, korišćenjem opasnih narativa, mreža naloga koja uključuje političke lidere se Kosova, opskurne analitičare i lobiste sa zapada, kao i lažne naloge, pokušala je da predstavi Sandulovića kao lidera srpske opozicije, a Srbiju okrivi da njegovim hapšenjem radi na podizanju tenzija sa Kosovom.
Korišćenjem govora mržnje uperenog protiv Srbije, propagande i dezinformacija, ova mreža stvara plodno tle za destabilizaciju već ionako nategnutih odnosa u regionu. Cilj ovog istraživanja jeste da pokaže kako se mreža Iks koristi za frejmovanje lažnih narativa sa konačnim ciljem diskreditacije Srbije u međunarodnoj zajednici. Postovi se objavljuju isključivo na engleskom i targetira se zapadna publika.
Istraživanje dezinformacija i misinformacija na društvenim mrežama zahtjeva identifikovanje nekoliko osnovnih parametara. Važno je mapirati ključne aktere, njihove narative, odrediti da li se propaganda sprovodi organizovano kroz kampanje, ali i utvrditi vezu između naloga u mreži.
LAŽNI LIDER
Na mreži Iks, Nikola Sandulović pokušava da se predstavi kao “jedini pravi lider” srpske opozicije. U Prištini je rado viđen gost, što potvrđuje činjenica da se u više navrata sastao sa Albinom Kurtijem. Međutim, u srpskoj političkoj realnosti njegova partija registrovana je kao stranka mađarske nacionalne manjine i nikada nije imala predstavnike u Narodnoj skupštini.
Sandulović je po mnogo čemu kontroverzana osoba. Tvrdi da je bio savjetnik Zorana Đinđića, dok je zapravo veoma kratko samo bio član njegovog obezbjeđenja. U Beloj knjizi, objavljenoj 2001. godine, dovođen je u vezu sa organizovanim kriminalom, pisali su mediji.
U jeku pandemije korona virusa bio je jedan od “internet eksperata” tvrdeći na svom Fejsbuk profilu da države dobijaju 3.000 evra za svakog pacijenta koga zavedu kao oboljelog. Pričao je i o otrovnom zaprašivanju iz aviona, navodnoj štetnosti 5G mreže, dubokoj državi i sličnim temama. Nije se dugo zadržao na putu teoretičara zavjere, već se transformisao u agitatora ulaska Srbije u NATO i Evropsku uniju, a u ime svoje partije potpisao je sporazum o međusobnom priznanju Srbije i Kosova.
Zašto je Sandulović uopšte bitan za ovu priču?
Iako nije ključni akter u cijelom procesu koji je predmet ovog istraživanja, on je polazna tačka za mapiranje i razumjevanje mreže. Takođe, on je i sam često “narativ” koji ujedinjuje mrežu naloga.
MREŽA
Istraživanje pokazuje da se mreža na Iksu sastoji od četiri ključne kategorije naloga. U prvu grupu spadaju nalozi koji pripadaju stvarnim ljudima u Srbiji, poput Sandulovića, njegovog advokata Čedomira Stojkovića (@FIGHT_4_RIGHT_S), kao i naloga @DissidentAnswer, koji pripada Bobanu Bogdanoviću. Posljednji je navodni politički disident sa kontroverznom prošlošću koji je postao poznat javnosti nakon što je dao intervju KRIK-u tvrdeći da zna ko stoji iza ubistva Olivera Ivanovića. Ispostavilo se da informacije nisu bile tačne, što je i sam Bogdanović kasnije priznao i promjenio priču. Predstavnici srpske vlasti u par navrata doveli su Bogdanovića u vezu sa zvaničnom Prištinom.
Zadatak ovih naloga jeste da se predstavljaju kao releventni akteri u Srbiji, te podržavaju naloge sa Kosova kako bi dali težinu njihovim propagandnim narativima. Iako u Srbiji vjerovatno niko ne smatra da pomenuta trojka ima ikakvu političku težinu, ne treba zaboraviti da su mete kampanja ljudi na zapadu koji nisu detaljno upućeni u dešavanja u Srbiji.
Druga kategorija sastoji se od pravih naloga različitih navodnih eksperata iz međunarodne zajednice. Za ovo istraživanje najvažniji je Gunter Fehlinger (@GunterFehlinger), austrijski ekonomista koji aktivno lobira za Kosovo šireći lažne narative o Srbiji. Njegov nalog, koji prati skoro 60 hiljada profila, zauzima jedno od najznačajnijih mjesta u mreži.
Treća kategorija uključuje naloge pravih ljudi, ali sa Kosova, od kojih neki koriste govor mržnje i šire dezinformacije. Jedan od najaktivnijih je nalog @admirim, iza koga stoji izvjesni Admirim Luboteni, stručnjak za marketing i komunikacije; ironično je što je upravo on svojevremeno držao treninge za borbu protiv dezinformacija. Admirim i nalozi poput @arianakra, @thisisKaltri, @AgimAlickaj, ili @GallopeniMergim pripadaju takozvanim Iks influenserima. Prati ih po nekoliko hiljada ljudi, dok @admirim ima više od 30 hiljada pratilaca.
Konačno, u posljednju kategoriju spadaju stotine “lažnih” naloga koji veličaju veliku Albaniju i organizovano se aktiviraju da promovišu određene teme kroz objavljivanje, lajkovanje, komentarisanje ili prenošenje objava naloga iz prve tri kategorije. Neke od ovih naloga i sama mreža Iks je prepoznala kao rasadnike govora mržnje, pa su blokirani.
Mreža obično funkcioniše na sljedeći način. Kada neko od prištinskih zvaničnika objavi post na Iksu, objava vrlo brzo dobija veliki broj interakcija. Iks influenseri, lažni nalozi, ali i ljudi iz Srbije tada masovno kreću da ripostuju i komentarišu koristeći uglavnom slične narative, te na taj način podižu vidljivost objava.
Kada su u pitanju nalozi koji pripadaju analitičarima i lobistima iz inostranstva, oni takođe ulaze u interakciju sa Iks influenserima i lažnim nalozima, te ne postoji ni neka značajnija razlika u narativima. Primjera radi, nalog Nikole Sandulovića je uglavnom u interakciji sa nalozima @GunterFehlinger i @admirim.
NARATIVI I KAMPANJE
Aktivnosti mreže posmatrane su u ovom istraživanju od početka januara 2024. godine do kraja maja. U tom vremenskom periodu, pored praktično svakodnevnih objava, identifikovano je nekoliko događaja tokom kojih je aktivnost mreže znatno porasla. Prvi događaj bilo je već pomenuto hapšenje Nikole Sandulovića. Pored toga, mreža se intenzivirala i nakon ukidanja dinara na Kosovu, incidenta u Banjskoj, upada kosovskih specijalaca na sjever, održavanja Svesrpskog sabora u Beogradu, kao i Evropskog prvenstva u fudbalu.
Događaji koji trigeruju mrežu, odnosno nakon kojih se mogu vidjeti povećane aktivnosti u vidu organizovanih propagandnih kampanja, ne moraju nužno biti političkog karaktera. Već u prvim danima Evropskog prvenstva mreža je počela širiti agresivne narative prema Srbiji obično koristeći vulgarne i uvredljive termine, ali i optužujući Srbiju da koristi fudbal i prvenstvo kao platformu za “poziv na rat protiv Albanaca”.
Jedan od narativa koji se često koristi jeste etiketiranje Srba kao “genocidne nacije”, te izjednačavanje Srbije sa Rusijom, a predsjednika Aleksandra Vučića sa ruskim predsjednikom Vladimirom Putinom. Upravo ovi događaji, kada se aktivnosti mreže intenziviraju, ukazuju na činjenicu da se radi o organizovanoj kampanji kojom se pokušava oblikovati stav javnog mnjenja, u ovom slučaju na zapadu.
Cjelokupna mreža koristi slične narative. Međutim, dok se botovi i trolovi uglavnom bave ripostovanjem, ostali nalozi pokušavaju da započnu neku diskusiju na mreži.
Dominantni narativi tokom perioda istraživanja mreže uključuju potenciranje srpskih ratnih zločina na Kosovu, konstantne provokacije, kritiku i vlasti i opozicije u Srbiji, istorijski revizionizam, korišćenje Rezolucije o genocidu u Srebrenici da se Srbi okarakterišu kao genocidan narod, promociju albanskih ratnih zločina iz rata na Kosovu, negiranje zločina OVK-a, ali i napadanje albanskih pripadnika civilnog društva na Kosovu koji nisu pristalice Kurtijevog Samoopredjeljenja.
Takođe, kroz konstantno izjednačavanje Srbije sa Rusijom, Vučića sa Putinom, a Kosova sa Ukrajinom, mreža pokušava da nametne diskurs kako Kosovu preti oružana intervencija od Srbije.
U martu ove godine, portal Kossev objavio je članak u kome objašnjava kako je tekla organizovana kampanja protiv Đorđa Bojovića, parlamentarnog savjetnika Viole fon Kramon. Nalozi su ga na Iksu masovno optuživali da negira i relativizuje srpske zločine iz rata na Kosovu. Originalni video u kome Bojović govori je editovan, dok je dio izvučen iz konteksta i objavljen na Iksu. Video je dosegao do više od 55 hiljada ljudi. U ovom slučaju, krajnja meta bila je Viola fon Kramon.
Sporni video objavio je nalog @Dardha93, prilično aktivan u mreži. Identitet osobe iza naloga nije poznat, ali sama činjenica da ga prati skoro 10 hiljada ljudi govori o tome da se ne radi o trolu ili botu, već o jednom od Iks influensera koji krije svoj identitet. Napredna pretraga interneta dala je neke rezultate koje nije moguće u potpunosti potvrditi, te njegovo ime neće biti navedeno. Najvjerovatnije se radi o jednom pripadniku kosovske emigracije u Sjedinjenim Američkim Državama.
Nalozi iz druge kategorije (navodni eksperti sa zapada) takođe prate zadatu agendu uglavnom pišući o srpskim ratnim zločinima i pozivajući međunarodnu zajednicu da preuzme mjere protiv Srbije. Pored lobiranja, njihov zadataka je da podignu vidljivost propagandnih objava u inostranstvu.
SOFISTIRANI TROLOVI
Na početku istraživanja nametnulo se pitanje da li su “lažni” nalozi maligni botovi ili trolovi. Ključna razlika je u tome ko se nalazi iza njih. Bot nalozima se upravlja uz pomoć automatizovane skripte i oni su po pravilu slabijih kapaciteta, dok se iza trolova nalazi čovjek. Jedna osoba može i uglavnom upravlja sa više trol naloga.
Od kada je društvena mreža Iks sredinom prošle godine promjenila politiku po pitanju besplatnih API tokena, većina alata za detektovanje botova i trolova je prestala da radi. Stoga je detekcija danas mnogo teža i uglavnom mora da se radi manuelno.
Ipak, istraživanje je pokazalo da se ovdje najvjerovatnije radi o trolovima. Oni se, međutim, i dalje razlikuju od klasičnih internet trolova koji se uglavnom prepoznaju po agresivnom tonu, korišćenju caps–lock, čestih gramatičkih grešaka, otvorenih prijetnji prema neistomišljenicima i stalnom ponavljanju istih fraza. Trol nalozi koji su predmet ovog istraživanja mnogo su kompleksniji. Oni takođe prate jednu agendu, kao i bazični trolovi, ali to rade na mnogo sofisticiraniji i napredniji način.
Trol nalozi u sklopu ove mreže liče jedni na druge. Polaze sa stanovišta veliko-albanskog nacionalizma i koriste identične narative. Pokušavaju da predstave Albance kao superiornu rasu, pogotovo prema srpskim susjedima, koje obično označavaju kao “divljake” i “arhineprijatelje” civilizacije. Koriste profilne i naslovne fotografije u kojima veličaju albanske nacionalne heroje, ali i međusobno prate jedni druge. Takođe, masovno prate nalog lobiste Guntera Fehlingera, ali i on sam prati značajan dio njih. Ne može se često vidjeti verifikovan nalog sa dosta pratilaca – kao što je Gunterov – da bude direktno povezan sa opskurnim nalozima.
Još jedna stvar povezuje sve naloge unutar mreže – bezrezervna podrška Aljbinu Kurtiju i njegovom Samoopredjeljenju. Jedan istraživački novinar sa Kosova bio je prvi koji je izneo u javnost optužbe da Kurti iza sebe ima armiju trolova.
TROL ZAMAK
Za potrebe ovog istraživanja razvijena je skripta koja je ukrstila podatke o nalozima sa mreže na Iksu. Rezultati su predstavljeni kroz vizualizaciju napravljenu u softveru Gephi. Vizualizacija prikazuje interakciju između naloga koji su istraživanjem mapirani kao dio mreže koja širi dezinformacije i propagandne narative. Zbog striktnih politika Iksa, vizuelizacija obuhvata samo dio naloga.
Crvene tačke predstavljaju najaktivnije naloge koji pripadaju nekoj od prve tri kategorije. Što su nalozi bliže jezgru mape, znači da su više povezani sa ostatkom mreže. Crvene i crne linije koje spajaju naloge prikazuju njihovu povezanost.
Grupisanje naloga i način na koji je mreža formirana sugeriše da se radi o trol zamku. Ovaj termin označava postojanje “internet vojske” koja organizovano sprovodi kampanje na društvenim mrežama. Trol zamkovi nisu nova pojava, niti ih je izmislio Kurtijev režim, ali način na koji je organizovan ovaj na Kosovu ukazuje da se propagandnim aktivnostima pristupilo vrlo ozbiljno. Propagandne aktivnosti se sprovode i na drugim mrežama, poput Fejsbuka, gdje se gađaju ljudi na Kosovu i emigraciji, ali objave na engleskom i Iks omogućavaju da se direktno targetira zapadno javno mnjenje.
Crvena tačka koja se nalazi najbliže centru je nalog @thisiskaltri. Pozicija ovog naloga ukazuje da je izuzetno povezan sa mrežom. Posljedično, što su crvene tačke više povezane sa ostalim nalozima, veća je vjerovatnoća da se i sami nalaze unutar trol zamka.
Pristup propagandnom ratovanju kakav koristi Samoopredjeljenje ima samo dva cilja – kreiranje negativne slike o Srbiji i podizanje tenzija. Ovaj potonji je, na kraju krajeva, već uveliko i postignut.
Ovaj tekst je nastao uz podršku Fondacije Metamorphosis iz Skoplja.
Stavovi izraženi u tekstu su isključivo stavovi autora i ne predstavljaju stavove Fondacije Metamorphosis.
Narodna pobuna posle tragedije na Železničkoj stanici u Novom Sadu probudila je pravu stranu režima koji počinje sve doslednije da sledi izreku pripisanu Idiju Aminu, čuvenom afričkom diktatoru: Sloboda govora je garantovana, ali niko ne garantuje šta će vam se dogoditi posle tog govora
Šta se sve zameralo opoziciji? Jedni su tvrdili da pokušava da ubije gnev građana jer njeni delovi rade za Vučića. To je poznata teorija zavere, koja nekada zaista počiva, bar prividno, na dobrim argumentima. Ona je, međutim, možda ipak optimistična verzija naše političke scene. Pesimističnija je ona da je opozicija po difoltu nesposobna i budalasta, i da je predvode politički diletanti, što su tvrdili drugi kritičari. Čuli smo takođe da su odnosi među opozicionim čimbenicima tako dinamični, takoreći preokupirajući u borbi za lične pozicije, da stvarnost oko njih za njih postaje prilično nebitna
Kakve su veze Orbana i Vučića? Na čemu se sve zasniva njihova politička i ekonomska bliskost? Koji su kanali kojim putuje novac između dve zemlje? Šta se radilo, a koji su planovi najavljeni? Kakva su preplitanja između porodica Orban i Vučić? Koje sve mađarske firme osvajaju tendere po Srbiji? Konačno, šta sve nadgleda Utiber
Dovoljno je da tužilaštvo uzme pisana upozorenja inženjera Zorana Đajića, koji je radio kao konsultant za firmu Starting, a koji je ukazao da je stanje betona koje je video posle podizanja mermernih ploča veoma loše. Po zakonu, izvođač je morao istog časa da obavesti nadzor koji je mogao da zaustavi radove i na osnovu dopisa Đajića
Srpske vlasti stalno ističu da ih sa Kinezima vezuje “čelično prijateljstvo”. Krediti koje Srbija uzima od Kine predstavljaju se kao investicije. Malo šta se zna o tim kreditima, kao i o tome kakve posledice dužnici mogu da očekuju ako ne vrate novac. U javnosti se predstavlja da se širom Srbije sa Kinezima posluje i gradi zajednički od kanalizacije, preko Železare, rudnika, topionica, fabrika guma, delova auto-puteva i brze železnice, pa sve do gradnje projekata u vezi sa nacionalnim stadionom i Ekspom 2027
Premijer Vučević najavio je nove informacije o ostavkama, ali od toga nije bilo ništa. Prvo da veliki šef izračuna kako mu se to uklapa u priču da se radi i gradi, kako da pogibiju petnaest ljudi pretvori u tek manju neprijatnost
Sprski đaci su infinicirani očajem svojih roditelja, nezadovoljstvom nastavnika i bahatošću države. Sistem je truo, pa teško da će pare rešiti problem
Goran Ješić i ostali uhapšeni u Novom Sadu
Vučićevi politički zatvorenici Pretplati seArhiva nedeljnika Vreme obuhvata sva naša digitalna izdanja, još od samog početka našeg rada. Svi brojevi se mogu preuzeti u PDF format, kupovinom digitalnog izdanja, ili možete pročitati sve dostupne tekstove iz odabranog izdanja.
Vidi sve
