Aksios, pomiritelju

Patrijarh srpski Irinej svečano je uveden u tron vrhovnog poglavara Srpske pravoslavne crkve (SPC). Sam čin ustoličenja je bio skoro isti poput onog održanog 23. januara u Sabornoj crkvi u Beogradu, dan nakon što je 45. po redu patrijarh SPC-a izabran apostolskim žrebom. Nastavljajući tradiciju crkve, on je svečano ustoličen u manastiru Pećka patrijaršija, u crkvi Svetih apostola koju je u 13. veku podigao tadašnji arhiepiskop Arsenije I želeći da sedište srpske crkve bude na mestu koje je manje ugroženo, a bliže sedištu države. Svečanost ustoličenja održanog 3. oktobra 2010. godine, prema proceni zapadnih medija, obezbeđivalo je 900 kosovskih policajaca zajedno sa pripadnicima Euleksa i KFOR-a čiji su helikopteri u više navrata nadletali manastir. Manastirski kompleks i neposrednu okolinu okruživale su italijanske snage KFOR-a.

Većih incidenata srećom nije bilo. Prisutno je bilo nekoliko hiljada vernika koji su na Kosovo i Metohiju dolazili organizovano u autobusima, dok su se za dolazak prijavljivali svom nadležnom svešteniku. Crkvena i patrijaršijska porta bile su pune, a u manastirskom dvorištu postavljen je veliki video-bim preko kojeg je većina vernika pratila tročasovnu svetu arhijerejsku liturgiju kao i čin ustoličenja. Manji deo uspeo je da uđe u crkvu u kojoj se nalazilo oko 400 visokih zvaničnika – predsednik Srbije, predstavnici pravoslavnih crkava i drugih verskih zajednica, međunarodne zajednice i diplomatski kor. Mitropolit crnogorsko-primorski i administrator Eparhije raško-prizrenske Amfilohije i mitropolit zagrebačko-ljubljanski Jovan, najstariji arhijereji po činu odnosno godinama, uveli su patrijarha Irineja u tron i predali mu simbole patrijaršijskog dostojanstva – panagiju sa ikonom Svetog Save, žezlo i belu panakamilavku. Uz uzvike „aksios“, dostojan, on je ustoličen.

RADOSNO–BOLNI TRENUTAK: Nakon ustoličenja Njegova svetost patrijarh Irinej održao je govor čiji je veliki deo bio posvećen Kosovu i Metohiji. „Sa ovog mesta, u ovom radosno-bolnom trenutku, upućujemo vapajni apel moćnim faktorima sveta u čijim rukama je sudbina Kosova i Metohije, uz molitvu Gospodu da ne ogreše svoju dušu donošenjem rešenja po pitanju statusa ove srpske južne pokrajine kojim bi srpski narod bio lišen vekovnog prava na svoju postojbinu, na svoje domove i na svoj imetak, na groblja svojih predaka i na svoje svetinje. Srpski narod nema drugu središnju državu osim zemlje Srbije u čijem sastavu je vekovima Kosovo i Metohija. Ono ima dovoljno životnog prostora i mesta za suživot srpskog, albanskog i drugih naroda. Ova dva naroda su vekovima živela zajedno. Zašto ne bi mogli i danas?“ Obratio se potom ne samo srpskom pravoslavnom narodu KiM nego i časnom albanskom narodu.

Strani mediji posebno su istakli njegov poziv na suživot, naglašavajući kako se novi srpski patrijarh veoma zalaže za mirno rešenje koje bi odgovaralo i Srbima i Albancima kao i njegovu umerenost. Španski mediji ističu u prvi plan broj manastira i crkava na KiM i pišu da osamdesetogodišnji patrijarh podržava dijalog između Srba i Albanaca „za koji se očekuje da bi mogao početi uskoro pod pokroviteljstvom Evropske unije“.

Od kada je ustoličen, patrijarh srpski Irinej poziva na „pravednu odluku“ kojom će biti zadovoljni Albanci, a neće biti oštećeni Srbi, i na nužnost razgovora između naroda na Kosovu. U izjavama o tom pitanju ističe važnost koju KiM ima za Srbe, istoriju, kulturu i veru naroda, ali je obično odmeren pa mu deo vernika, tvrđa struja, zamera na preterano pomirljivom stavu.

No, prištinski mediji oštro su kritikovali „nacionalistički govor Miroslava Gavrilovića“, što je njegovo svetovno ime, i slanje političkih poruka sa verske ceremonije, a neki su napali i prištinske vlasti što su uopšte dozvolile ustoličenje u Pećkoj patrijaršiji. Sa ovim mišljenjem slaže se i nekoliko ovdašnjih verskih analitičara i sociologa.

(NE)ZVANI GOSTI: Danima pre toga javnost se bavila listom ovdašnjih zvaničnika koji (ne)će doći u Pećku patrijaršiju. Jasno je bilo da je situacija delikatna i da bi mogla biti pogodna za sticanje političkih poena. Mediji su detaljno izveštavali ko je dobio poziv, a ko nije od Sinoda SPC-a odnosno Organizacijskog odbora za pripremu ustoličenja, a pojedini političari su isticali da su dobili pozivnicu „i to ličnu“. Naknadno je, međutim, stiglo saopštenje u kojem Sveti arhijerejski sinod podseća da je ustoličenje isključivo crkveni i duhovni čin kao i da je „apsolutno neprihvatljiva bilo kakva politizacija ovog događaja“. Tim putem traženo je od predstavnika vlasti i političkih stranaka u Srbiji da poštuju sporazum Svetog arhijerejskog sinoda sa međunarodnim organima pa je javnost obaveštena da će Republika Srbija i njeni organi biti „u potpunosti reprezentovani u ličnosti predsednika Borisa Tadića“. Za sve druge priređen je prijem u Patrijaršiji u Beogradu dan kasnije.

Mediji su objavili da je takav ishod, u stvari, plod uslovljavanja predstavnika privremenih kosovskih institucija po kojem bi, ukoliko dođu članovi srpske vlade, i oni, političari s Kosova prisustvovali ustoličenju. Pozivanjem zvaničnika Kosova značilo bi da crkva priznaje kosovsku državnost, pa je pronađeno rešenje – ni jedni, ni drugi. Osim predsednika Tadića.

Opozicioni lideri Tomislav Nikolić i Velimir Ilić nisu poslušali preporuku. Naime, Tomislav Nikolić je pokušao na administrativnom prelazu da objasni da nije došao u svojstvu stranačkog lidera, već kao građanin, ali mu nije dopušteno da nastavi dalje. Velimir Ilić je prešao granicu, međutim nadomak Kosovske Mitrovice zaustavila ga je kosovska policija pod čijom je pratnjom morao da krene natrag put administrativnog prelaza.

Poruku svojim nedolaskom poslali su premijer i predsednik Crne Gore Milo Đukanović i Filip Vujanović, koji su se ljubazno zahvalili na pozivu i kazali da imaju ranije preuzete državničke obaveze. Od pozvanih nije došao ni predsednik opštine Peć Ali Beriša koji je, kako prenose agencije, izjavio da neće ići u Pećku patrijaršiju ukoliko niko od prištinskih zvaničnika ne bude tamo.

Na spisku onih koji nisu bili prisutni, a po svemu sudeći zvani su, našao se i umirovljeni episkop raško-prizrenski Artemije.

PO STAROM: Kako „Vreme“ nezvanično saznaje, patrijarh Irinej i vladike SPC-a nadali su se da će umirovljeni episkop Artemije, koji ima zabranu sveštenodejstva, doći na ustoličenje što bi bio dobar znak i „pokazatelj pokajanja i pomirenja“. U jednom trenutku čak je rečeno da je vladika Artemije potvrdno odgovorio na poziv, ali se na kraju ipak nije pojavio.

Ovim se nastavljaju loši odnosi između umirovljenog episkopa raško-prizrenskog i njegovih pristalica u monaškim redovima na jednoj strani i Svetog arhijerejskog sinoda na drugoj.

U pismu koje je u avgustu patrijarh srpski Irinej uputio vladici Artemiju ističe se da vladika Artemije nastavlja gde je stao, da poziv koji je uputio odbeglim monasima i monahinjama da se vrate u svoje manastire nije bio iskren što dokazuje i odziv. Prvi među jednakim napisao je tom prilikom: „Vi ih (odbeglo monaštvo – duhovnu decu vladike Artemija), dragi Brate, možda još ne uvodite u raskol, ali ih nesumnjivo trujete raskolničkim, anticrkvenim duhom, koji, istraju li u tome – neminovno završava raskolom.“ Takođe, već se govori u narodu da vladika Artemije stvara „Šišatovačku eparhiju“, okupljajući tamo svoje pristalice, monahe hajduke, kako su sami sebe nazvali jednom prilikom.

Vladika Artemije još ranije nije bio zadovoljan odabirom manastira Šišatovac kao mesta gde će provoditi svoje dane, tražeći manastir „zvučnije“ istorije i sa većim konacima. No po odluci crkvenog tela morao je da se preseli tamo, a dotadašnji iguman Šišatovca otac Andrej prešao je u manastir Staro Hopovo. Čini se da su se nadanja određenog dela vernika i sveštenstva po kojima bi vladika Artemije oživeo manastir Šišatovac obistinila, ali ne u pravcu u kojem su želeli.

Vladika Artemije se u odgovoru Sinodu SPC-a obratio najoštrijim pismom i tonom do sada. Tražio je da mu se vrati „nasilno oduzeta“ Eparhija raško-prizrenska čiji je on pred Crkvom i Bogom „doživotni kanonski arhipastir“. Naglašavajući da stado poznaje svog pastira, on je napisao da neće dopustiti da mu bilo ko osporava odnos sa njegovom duhovnom decom. Konačno, odbacio je dalju poslušnost Sinodu napisavši da njegovo dosadašnje povinovanje i trpljenje nikakvog dobra nije donelo. Potpisao se sa „Episkop raško-prizrenski i kosovsko-metohijski Artemije“.

Nekoliko dana kasnije održana je tribina pod nazivom „Trenutno stanje u SPC“ na kojoj je najavljeno učešće i umirovljenog episkopa Artemija. Međutim, pošto nije obavestio ni Sveti arhijerejski sinod niti patrijarha o planiranom učešću, patrijarh Irinej kao nadležni u Arhiepiskopiji beogradsko-karlovačkoj izvestio je da ne odobrava njegovo učešće. Vladika Artemije je poslušao i nije se obratio novinarima, nego je iz publike pratio tribinu.

Sada mu je zabranjeno sveštenodejstvo, a njegov konačni status biće najverovatnije rešen na jesenjem zasedanju Svetog arhijerejskog sabora.

Ranije pomenuto pismo umirovljenog episkopa Artemija, iako mnogo oštrije nego njegovi dosadašnji nastupi u javnosti, moglo bi da se posmatra kao manifest njegovih pristalica i uključuje sve kritike koje oni stavljaju na teret ostatku SPC-a, a ponajviše patrijarhu Irineju. Jedna od glavnih linija napada odnosi se na ponašanje poglavara SPC-a kojim on „gura na put bogomrske unije“.

GODINA 2013: U obraćanju nakon svečanog ustoličenja, patrijarh Irinej se prvo zahvalio za sasluženje i molitveno učešće predstavnicima pravoslavnih crkava, a zatim se obratio visokim delegacijama ostalih hrišćanskih crkava. „Ovaj apostolski hram i apostolski saborni čin poziva sve nas koji ispovedamo Jedinorodnog Sina Božjeg, Bogočoveka Hrista, na obnovu apostolske vere u nama, kao i ljubavi među nama, kao i na ispunjenje Hristove molitve Ocu Nebeskom: ‘Da svi jedno budu, kao ti, Oče, što si u meni i ja u tebi, da i oni u nama jedno budu, da svet veruje da si me ti poslao.'“ Potom je pozdravio poglavare Islamske i Jevrejske zajednice Srbije.

Zbližavanje Katoličke i Pravoslavne crkve artemijevci, kako ih zovu, vide kao jedan od najstrašnijih grehova aktuelnog patrijarha i onih oko njega. Do posete rimskog pape Benedikta XVI Srbiji najverovatnije će doći 2013. godine povodom proslave 17 vekova od donošenja Milanskog edikta.

Patrijarh srpski Irinej je za prvu zvaničnu posetu odabrao Austriju. Tada je održao govor koji možda najbliže prikazuje njegovo viđenje odnosa među hrišćanskim crkvama. Kazao je da je imperativ za sve hrišćane jedinstvo Crkve, ali da ekumenski dijalog ne teži unifikaciji već „pomirenoj različitosti (jedinstvu u različitosti). Takav dijalog Crkvu čuva od dva podjednako opasna iskušenja – otvorenog relativizma i zatvorenog fanatizma.“ Naglašavajući da je crkveni dijalog neophodan, kazao je da ukoliko Pravoslavna crkva ne bi bila u dijalogu sa drugim hrišćanskim crkvama i zajednicama, sa nehrišćanskim religijama i izazovima modernog vremena ona ne bi više bila Crkva, već bi se transformisala u sektu.

LUSTRACIJA: Može da se kaže da je ustoličenje patrijarha Irineja u Pećkoj patrijaršiji prošlo mirno i svečano. Za oko osam meseci, koliko je prošlo od njegovog administrativnog ustoličenja u Beogradu, patrijarh srpski Irinej je pokazao da ume da bude oštar i jasan u svojim stavovima. Strani mediji ga većinom nazivaju „pomiriteljem“ zbog njegovih izjava o neophodnosti razgovora među hrišćanskim crkvama, ali i među ljudima.

Što se tiče unutarcrkvenih pitanja, sve osetljive teme su i dalje otvorene. Podela koja postoji odražava se i među vernicima.

U emisiji „Pitajte sveštenika“ na Radiju „Svetigora“, arhijerejski namesnik bokokotorski Momčilo Krivokapić komentarišući ustoličenje patrijarha izjavio je: „Ja se nadam u Boga da će se u mandatu patrijarha Irineja sve ono što je loše u našoj Crkvi, ne samo administrativno već i u drugom pogledu, očistiti, da ne kažem da će biti lustracije.“