Muzej u zatvoru: Zapečaćene sudbine

U ovdašnjim zatvorima očekujete razne stvari, ali malo ko se nada muzeju. Muzej pri Kazneno-popravnom domu Sremska Mitrovica bolje je uređen od nekih srpskih gradskih muzeja. Milorad, mladić u ranim dvadesetim zaposlen je na recepciji hotela „Srem“ koji se nalazi u sastavu zatvora, a od kako je 2019. otvoren muzej, radi i kao kustos-amater. Vodi nas niz stepenište koje deli recepciju hotela od podruma u kojem su nekada bile ćelije, a danas se nalazi muzej.

Ideja izložbene postavke „Zapečaćene sudbine“ je da prikaže mitrovačku kaznionu kao deo istorijskog vihora koji je prohujao kroz ovaj grad, i to od njenog osnivanja 1895. do danas.
Tako je izložen originalni gvozdeni krevet iz Mladićke zgrade, kasnije čuvenog Trećeg paviljona, koji je najpre bila kaznionica za maloletnike, a potom su u njoj mahom bili politički osuđenici. Tu su i simulacije obične ćelije i samice, kao i točak za mučenje iz doba Karađorđa, originalne bukagije, vešala i crni cilindar, bele rukavice i pismo sudu za naplatu usluga, koje je iza sebe ostavio državni dželat.

U jednom „šancu“ u podrumu nalaze se i autentične kosti zatvorenika koji su umrli od gladi i različitih bolesti, kao i predmeti koji su oduzeti od robijaša.

Zatvor u Sremskoj Mitrovici izgrađen je po naredbi austrougarskog cara Franje Josifa između 1895. i 1899. pod banom Kuen-Hedervarijem. Ranije je na istom mestu postojala takozvana Vojarna, u koju su smeštani dezerteri i drugi vojni počinioci krivičnih dela.

Kada je osnovana Zemaljska kazniona, bio je to najmoderniji zatvor u celoj Austrougarskoj: Imala je parno grejanje, struju, vodovod, telefon. Zatvor je građen od cigle koja se vadila iz rupe odmah pored zatvora, gde je posle toga nastalo jezero. Napravljeni su i ergela, štale, gajila se stoka.
Prvi upravnik bio je izvesni Serdar, a posle njega Milan Kostić iz Šida, pravnik i pisac. Ostao je upamćen kao čovek koji se usred Austrougarske potpisivao ćirilicom, ali i po dobrim delima: Kostić je u najtežim danima Velikog rata, kada su u ovaj zatvor internirani srpski civili, dopuštao meštanima da preko ograde bacaju smotuljke sa hranom, pošto su sledovanja koje je dobijao za zatočenike bila premala.

Posebno intrigantna ličnost koja je redovno svraćala “poslom” u zatvor bio je zvanični državni egzekutor Karlo Dragutin Hart. Pogubljenjima se bavio od svoje 17. godine, a iza sebe je imao više od 100 egzekucija. Uvek je nosio frak, cilindar i bele rukavice, koje bi ostavljao na telu pogubljenog. Bez avansa nije radio, a cena mu je bila kao prosečna činovnička plata.

Među zidinama Zatvora u Sremskoj Mitrovici za vreme Kraljevine Jugoslavije boravili su najpoznatiji komunisti – Milovan Đilas, Moša Pijade, Rodoljub Čolaković,  Oskar Davičo, pa Žarko Zrenjanin Uča, Ivan Milutinović, Ognjen Prica, Josip Kraš, Otokar Keršovani, Jovan Veselinov Žarko, Đuro Pucar, Rade Končar, lider Hrvatske seljačke stranke dr Vlatko Maček.

Profesor, advokat, lider Narodne seljačke stranke, čovek koji je sa Edvardom Kardeljem pisao prvi ustav u posleratnoj Jugoslaviji Dr Dragoljub Jovanović, baš kao i Milovan Đilas, služili su tu kazne i pre i posle rata – i u starom, i u novom režimu.

Sremskomitrovačke ćelije pamte i advokata Draže Mihailovića Dragića Joksimovića, zatim urednika dnevnog lista “Vreme” Dragomira Dragog Stojadinovića, brata predratnog premijera Milana Stojadinovića. Kaznu je tu kao narodni neprijatelj služio i sin vojvode Petra Bojovića Dobrivoje, predratni gradonačelnici Beograda Kosta Kumanudi i Vlada Ilić, pisac Antonije Đurić, čuveni emigrant Andrija Andra Lončarić, univerzitetski profesor Đura Đurović iz Nacionalnog komiteta generala Mihailovića, dr Stevan Moljević, poznati advokat i publicista, kraljevski namesnik dr Radenko Stanković…

Posle rata u Mitrovicu su masovno dovođeni i obični građani označeni kao “neprijatelji naroda”, vojvođanski „kulaci“, “žitari” i “kukuruzari”, koji nisu mogli da zadovolje obavezne kvote za predaju useva kao i informbiroovci. Oni su muku mučili sa glađu, zimom, košavom, vašima i stenicama. Krevete su dobili tek početkom pedesetih. Povremeno su im preko razglasa puštani Titovi govori.

Čitajte dnevne vesti, analize, komentare i intervjue na www.vreme.com