Ribari s Đerdapa

Tim istraživača dela međunarodnog projekta „Praistorija severoistočne Srbije“ s univerziteta u Kembridžu i Odeljenja za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, početkom aprila ove godine otkrili su na lokaciji Vlasac, na samoj dunavskoj obali, ispod tanjeg sloja šljunka grob iz doba mezolita – period od 10.000 do 6300 godina stare ere, prelazno doba između paleolitskih lovaca-sakupljača i zemljoradnika iz doba neolita. U grobu je pronađeno nekoliko stotina obrađenih zuba šarana i morskih pužića, koji su činili deo pokrova ili odeće preminulog. Pronađena je i jedna kremena strelica u predelu abdomena, što verovatno govori da je osoba bila žrtva nasilja.

Projekat je počeo 2004. a do sada su ga finansijski podržali National Science Foundation iz Sjedinjenih Država, Britanska Akademija i Univerzitet u Kembridžu. Pored autora ovog teksta, delom pomenutog međunarodnog projekta na lokaciji Vlasac rukovodi i dr Miloš Jevtić sa Beogradskog univerziteta uz stručnu podršku akademika Borislava Jovanovića.

Vlasac je poznat arheolozima kao važno nalazište kulture Lepenskog vira još od 1970, kada je akademik Dragoslav Srejović obavljao zaštitna arheološka istraživanja u žurbi pred neminovnim potapanjem čitavog pojasa dunavske obale zbog velikog projekta izgradnje hidroelektrane „Đerdap“. Stvaranje akumulacionog jezera u Đerdapu za posledicu je imalo potapanje niza arheoloških nalazišta, promene kako u topografiji ovog krajolika tako i u specifičnosti biofaune, te izmeštanje mnogobrojnih živopisnih naselja i narušavanje životnih navika stanovništva regije. Tokom zaštitnih arheoloških istraživanja pre podizanja akumulacionog jezera otkriven je i Lepenski vir, jedan od najznačajnijih arheoloških lokaliteta kako u našem okruženju tako i u evropskim i svetskim okvirima.

Vlasac se nalazi tri kilometra nizvodno od Lepenskog vira, a utvrđeno je da je trajanje ovog naselja paralelno sa Lepenskim virom te da predstavljaju deo istog kulturnog fenomena. Do proleća ove godine verovalo se da je Vlasac zauvek nestao ispod sadašnjeg nivoa Dunava. Međutim, dojave lokalnih ribara da se na ovoj lokaciji pojavljuju isprane kosti navele su arheologe da u proleće ove godine iskoriste rekordno nizak vodostaj Dunava i ispitaju očuvanost arheoloških slojeva na Vlascu. Zbog obilnih kiša u gornjem toku Dunava i velikog priliva vode, hidroelektrana je nekoliko meseci bila prinuđena da pušta pristiglu vodu van turbina. Tako je, paradoksalno, nivo Dunava u Đerdapu odnosno akumulacionom jezeru opao dok su trajale poplave u gornjem toku. Na iznenađenje stručne javnosti ustanovljeno je da je veliki deo nalazišta i dalje netaknut i da je moguće planirati dugogodišnja istraživanja. Ovo je od neizrecivog značaja, jer je, za sada, Vlasac jedini lokalitet kulture Lepenskog vira koji je moguće reviziono istražiti osavremenjenom arheološkom metodologijom.

Tako je, pored groba na ispranoj plaži, uz sadašnji potkopan rečni profil, otkrivena i netaknuta grobnica koja je istovremena sa prvim trapezoidnim kućama na Lepenskom viru. Ovaj period je moguće datovati oko 6200. godine stare ere. Pronađeno je sedam uzastopno sahranjenih individua, jedna iznad druge. Sahranjivani su odrasli i deca, uvek na istom mestu. Mrtvi su pokrivani obrađenim kamenim pločama, da bi iznad poslednje sahrane bila ritualno postavljena glava jelena sa rogovima, i dečja lobanja, a zatim je čitav prostor grobnice zatvoren velikim kamenim blokovima. Čitava grobnica postavljena je iznad jedne napuštene kuće trapezoidne osnove. U grobovima nije bilo nikakvih pogrebnih darova osim ornamenata na odeći, i jednog većeg anikoničnog oblutka obojenog crvenom bojom. Kao delovi opreme pokojnika i dalje se javljaju obrađeni zubi šarana koji čine čest ukras tokom perioda mezolita u Đerdapu, ali i novine poput crvenih i belih perli od krečnjaka, i, posebno, perle od u to vreme izuzetno tražene morske školjke Spondylus. Upravo nalazi spondilus školjke u ovoj grobnici pomažu da se, s jedne strane, odredi vreme sahrana pre nego što arheolozi dobiju precizne rezultate iz laboratorije za datovanje u Oksfordu kao i da se, s druge strane, razumeju kontakti i odnosi lokalnih mezolitskih ribara u Đerdapu i prvih zemljoradničkih zajednica.

Naime, oko 6300. godina pre n.e. na Balkanu se pojavljuju prve zajednice koje koriste keramiku i uzgajaju pripitomljene biljke i životinje, te sa sobom donose niz novina od kojih je jedna i razmena školjke spondilus. Ova vrsta mešanja različitih pogleda na svet i genetski različitih grupa čini jednu od najfascinantnijih stranica evropske praistorije. Đerdapska mezolitsko-neolitska sekvenca je zato od značaja kako zbog bogatstva i raznovrsnosti simboličkog izražavanja kulturne posebnosti tako i zbog pozicije između Bliskog istoka i Evrope. Širenje novih vrednosti vezanih za period neolita dolazi sa istoka i preko Balkana se širi po čitavoj Evropi.

U ovom trenutku nivo Dunava je značajno porastao i talasi dosežu do istražene površine koja je morala biti zaštićena slojem zemlje i džakovima sa šljunkom. Nastavak istraživanja predviđen je u idućoj godini. Značaj novih arheoloških istraživanja na Vlascu leži u mogućnosti da se po prvi put detaljno sagleda transformacija sveta mezolitskih ribara u svet uzgajivača biljaka i životinja sa svim istovremenim promenama u sferi društvnih odnosa i religioznih shvatanja sveta. Za razliku od prethodnih istraživanja, kada su stotine radnika na brzinu angažovane pred talasima Dunava čiji nivo se dizao iz dana u dan, sada je moguće, s novom i preciznijom metodologijom terenskih istraživanja i naknadnih laboratorijskih analiza, postići rezultate koji će odbraniti neprikosnoven značaj ovog kulturnog fenomena u evropskoj praistoriji.