Zadužbina „Petar Kočić“, Banja Luka – Beograd; Preveli: Bojana Stojanović–Pantović i Milan Đorđević
U Skicama za povratak, svojevrsnom poetskom best ofu Aleša Debeljaka, u prevodu na srpski jezik prvi naslov (a koji ujedno nije ime neke Debeljakove knjige) jeste Prisutnost fizike. Kažem naslov jer smo prije njega u mogućnosti pročitati nekoliko nenaslovljenih pjesama. Upravo taj naslov daje mi simboličan šlagvort da prepričam moje prvo (impresionističko) iskustvo nakon čitanja ove knjige. Sjetio sam se, naime, Česlava Miloša i njegove knjige Druga Evropa. Postoji u njoj krasna epizoda kad Miloš u nekakvom egzistencijalnom behutu odluči posjetiti Alberta Ajnštajna. I u prisustvu Ajnštajna (prisustvu fizike, u najboljem smislu) Miloš se – kako se to kaže – otvori i zatraži savjet, a Ajnštajn mu poruči: You better stick to your country.
Kroz cijeli ovaj izbor Debeljakove poezije provejava, naime, osjećanje slično ovom ajnštajnovskom vapaju. Ne radi se, naravno, o jeftinom patriotizmu, patriotizmu kojeg je Semjuel Džonson još davno krstio posljednjim utočištim hulje. Riječ je o drukčijoj vezanosti za dom, vezanosti o kakvoj Debeljak govori u svom Sumraku Idola: vezanosti za utočište između vječno mladih predjela duha, u kojima ćemo uvijek biti kod kuće. Ako stvar pojednostavimo do kraja, mogli bismo reći da se Debeljakova nostalgija tiče zemlje i zavičaja, a ne države.
Nakon Prisutnosti fizike dolaze ciklusi Do poslednjeg daha i Hronika melanholije, a sve ih formalno ujedinjuje forma nekakvog (post)modernog soneta. Debeljakov sonet nalazi se na pola puta između totalne razbarušenosti Teda Berigana i klasicističke strogosti Kulenovića ili Prešerna. Debeljakov stih na sretan način sjedinjuje tradiciju i suvremenost, a posvete iznad ovih soneta (Boštjanu Seliškaru, Andreju Tarkovskom, Vimu Vendersu, Semjuelu Beketu) osim što naznačuju Debeljakovu duhovnu subraću i globalne artističke ikone osamdesetih, simboliziraju i onaj urbani intermedijalni štih koji je u ondašnju poeziju u cijeloj nekadašnjoj SFRJ unijela upravo Debeljakova generacija.
Nakon Imena smrti slijedi izbor iz Rečnika tišine i Minuta straha. Pjesme iz ove prve zbirke jasno nastavljaju formalnu liniju iz Imena smrti. Sonet je skraćen, dva su posljednja stiha „otpala“, tri katrena ne sjećaju više na Petrarku, nego na Šekspira. To je šekspirovski sonet bez „herojskog kupleta“, kao da Debeljak formalno-simbolički najavljuje po-etiku cijelog onog naraštaja čiji je brevijar ispisao u svom Sumraku idola, po-etiku generacije za koju je herojstvo najčešće tek udaljena priča, koje se doduše može biti svjestan, ali koja generaciju ne određuje na sudbonosan način.
Minuti straha svojevrsna su cezura u Debeljakovom dotadašnjem stvaralaštvu. Forma u kojoj se Debeljak prvi put odriče „klasičnog stiha“ a zarad pjesme u prozi i naslov cijele zbirke koji skoro pitijski navještava dekadu koja se rađa predstavljaju vidljiv odmak od Debeljakovog rukopisa iz osamdesetih. I makar je „prozna“ forma obično manje ezoterična od stihova, čini se da je Debeljak ovdje intimniji nego ikad ranije. Kratke studije povratka vjerovatno su kumovale naslovu cijelog ovog izbora. Čemu žalost, čemu strah, pita se Debeljak na početku jedne pjesme, a nešto kasnije naslućuje konjanike koji besno jure preko polja, što sjećaju na mitska četiri jahača apokalipse. I nije i ne može biti slučajno što se na kraju baš ove pjesme Debeljak rezignirano pita: Da li ti zato izmiče stih pesme od dvanaest stihova. Upravo takve pjesme tvorile su rječnik tišine, no to je bilo prije minuta straha.
Između Minuta straha i zbirke Grad i dete zbio se najveći interval šutnje u Debeljakovom pjevanju. Sumrak idola otkriva nam tajnu ove šutnje. Debeljak, naime, nije bio potresen jedino kratkotrajnim slovenskim ratom za nezavisnost; ne, njega se duboko dotakao cijeli tragični jugoslovenski sukob, a naročito rat u Bosni. Ranih devedesetih Debeljak otkriva tugu za jugom, a posvete iz zbirke Grad i dete (Tomažu Šalamunu, Miljenku Jergoviću, Edvardu Kocbeku) pridružuju se posvetama iz Imena smrti i upravo savršeno dosljedno simboliziraju one tri silnice koje su Debeljakov identitet – po njegovom sopstvenom priznanju – presudno formirale: lokalnu slovensku tradiciju (Seliškar, Šalamun, Kocbek), naslijeđe svjetske masovne kulture (Tarkovski, Venders, Beket), ali i posebno iskustvo jugoslovenskog prostora (Jergović).
U formalnom smislu Grad i dete ponovo se približava Imenima smrti, a udaljava od Rečnika tišine i naročito od Minuta straha. Sonet je ponovo tu, ali Debeljak kao da otkriva nekakvu osebujnu poesie engagee. Pjesma Lica pred zidom završava riječima: Trudimo se, ali ne ide: manji smo od fusnote. Ove su riječi most koji spaja poetiku ranog i zrelog Debeljaka, Debeljaka iz osamdesetih i Debeljaka iz devedesetih. To je pjesnik koji je bio i ostao posvećen ožiljcima, posjekotinama, borama, osmijesima i grimasama na licima pojedinaca, ali je vrijeme učinilo da je ono što je osamdesetih bilo u krupnom planu, u devedesetim uglavnom bilo manje od fusnote.
Skice za povratak završavaju izborom iz Debeljakove dosad posljednje zbirke Nezavršene ode. Čini se da je ova knjiga svojevrsna summa dosadašnje Debeljakove poezije i da se iz nje zrcali ono najbolje iz svih njegovih prethodnih knjiga. Nezavršenost iz naslova u isto vrijeme označava i sumiranje i nastavljanje. Već i naslovi pjesama od Granice privatnog preko Pisca emigranta do Pisma kući kao da „određuju“ Debeljakove „faze“. U potonjoj će Debeljak sastaviti mnoge svoje opsesivne teme: od Baha do tjelesnosti. No prave mjere nema ni u prisutnosti fizike (otkucaj miline u leđima), ali ni u prisutnosti metafizike (Bah). Ono što na kraju preostaje je grad (koji je ujedno Rim, Medina i Jerusalim) i domovina, kuća, kamo je pismo i upućeno.
I tako nas kavafijevski Debeljak vraća gradu i domovini. Jer šta je Pismo kući negoli Skica za povratak.
