Junaci Pingvinove ulice

U svom znamenitom eseju Sumrak Idola slovenački pjesnik Aleš Debeljak se prisjeća izgleda književnih edicija što su obilježile jugoslovensko izdavaštvo u drugoj polovini dvadesetog vijeka. Spominju se tu „tanke džepne knjige iz zbrike ‘Reč i misao’, neugledne bijele knjižice novosadskog izdavača, blijedožuti ovici zagrebačkih filozofskih izdanja po kojima se prepoznaje soba studenta filozofije jednako u Nišu, Ohridu ili Vinkovcima“. Jedinstveno jugoslovensko književno tržište raspuklo se u međuvremenu na komade među kojima ima malo ili nimalo međusobnih kontakata, no još postoji jedna edicija po kojoj se može prepoznati soba studenta engleske i američke književnosti pa bila ona u Zemunu, Zaprešiću ili Vogošći. Može se zapravo prepoznati polica za knjige bilo koga ko čita engleski jezik. Riječ je, naravno, o ediciji Pingvinovih Popularnih Klasika (Penguin Popular Classics), onim krasnim knjigama u žuto-smeđkastim nijansama sa nekom klasičnom slikom na prednjoj korici i natpisom complete and unabridged pozadi, knjigama što u sarajevskim knjižarama koštaju četiri do pet konvertibilnih maraka, u zagrebačkim petnaestak kuna, a u beogradskim valjda par stotina dinara.

Dok ovo pišem gledam u svoju policu i na njoj, među ostalim, vidim i Tvenove, što bi Balašević rekao, Avanture Tome Sojera, tu je i niz od nekoliko Dojlovih zbirki o avanturama Šerloka Holmsa, zatim Stokerov Drakula, pa Stivensonov Doktor Džekil i Mister Hajd, pa Velsov Nevidljivi čovjek, Melvilov Mobi Dik, Vernovih 20.000 milja pod morem, Vajldova Slika Dorijana Greja te knjige H. Rajder Hagarda Alan Kvotermejn te Rudnici kralja Solomona. Tu su, naravno, i Džozef Konrad i Frensis Skot Ficdžerald i Svift i Kipling i De Kvinsi i Emili Bronte i Vilki Kolins i čitav niz pjesnika, no oni ne pripadaju ovoj priči, priči o književnim superherojima koji su preko stripa dospjeli do filma.

Književni heroji iz viktorijanskog razdoblja združeni su u strip Alana Mura, a takvo je združivanje zapravo specifično stripovska rabota. To su one cake iz Bonelijevih stripova kad neki slučaj natprirodnog & nemogućeg zajedno istražuju Marti Misterija i Dilan Dog, odnosno kad se na vjenačanju Komandanta Marka i ljubljene mu Beti, uz Blafa, Žalosnu Sovu i Vukove sa Ontarija, slavlju pridruže i Veliki Blek, Rodi i profesor Okultis. Kako je u posljednjih nekoliko godina ekraniziranje stripova globalni trend bilo je samo pitanje dana kad će na red doći i Murova Liga pravih džentlmena. Publika je bila spremna za ovakav tip ostvarenja: pravi džentlmeni su zapravo preteča X-mena, pa još s literarnim backgroundom, a i filmadžijama nikad nije bilo mrsko ono za strip specifično združivanje junaka i antijunaka: izuzev Lige pravih džentlmena skorašnji dokaz za tu tezu imamo i u filmu Fredi protiv Džejsona kao i u najavljenom Alien protiv Predatora. Režiranja Lige pravih džentlmena prihvatio se čovjek koji je s Blejdom začeo najnoviju filmsku pomamu za stripom – Stiven Norington, a glavne uloge su ponijeli neki od slavnijih glumaca današnjice – Šon Koneri kao Alan Kvotermejn, Naserudin Shah kao Kapetan Nemo, Džejson Fleming kao Doktor Džekil, Stjuart Taunsend kao Dorijan Grej, Šejn Vest kao Tom Sojer, Toni Karen kao Rodni Skiner, odnosno Nevidljivi čovjek te naposljetku Peta Vilson kao Mina Harker: jedina pripadnica nježnijeg (gentle) spola među muškarcima (tj. menima). Provuče se tuda i Melvilov Išmail, a veliki negativac, Napoleon zločina je, naravno, arhineprijatelj Šerloka Holmsa – profesor Morijarti (Ričard Roksburg). Primjetan je izostanak samog Šerloka Holmsa, no upravo je on junak koji najčešće nastanjuje alternativne literarne svjetove u kojima se susreće sa svojim suvremenicima iz književnosti i historije. U romanima francuskog pisca Aleksisa Lekeja (prevođen je upravo u ediciji „Reč i misao“) Holms susreće Karla Marksa i Alberta Ajnštajna, kod Nikolasa Mejera (Sedampostotna otopina) Holms je pacijent Sigmunda Frojda, a kod Majkla Dibdina (The Last Sherlock Holmes Story) Holms se suočava s Džekom Trbosjekom. Mada Holms ovdje „fizički“ nije prisutan, negov duh lebdi nad Ligom pravih džentlmena makar i preko Morijartija.

Nećemo se sad baviti kvalitativnim dometima Noringtonovog filma: namjera ovog teksta je drugačija – progovoriti nešto o uticaju književnih junaka iz perioda romantizma i viktorijanske epohe na suvremenu popularnu kulturu. Ilustrativan je primjer Hagardovog Kvotermejna kojeg često zovu pretečom Indijane Džonsa. Zanimljivo je da se tako Konerijeva uloga u ovom filmu ponešto simbolički „poklapa“ sa ulogom Indijevog oca u trećem nastavku ovog kultnog serijala. Masovna prepoznatljivost Doktora Džekila, Dorijana Greja i Toma Sojera ostavila je traga i u eksjugoslovenskoj estradi: od Ramba Amadeusa preko Masima Savića do Đorđa Balaševića. Tu su, naravno, i bezbrojne globalno proslavljene umjetničke varijacije na temu: priča o Džekilu i Hajdu, tj. podijeljenoj ličnosti, postala je gotovo pa holivudski kliše čije primjene tek povremeno zrače inovativnošću (vidi pod Dejvid Finčer: Klub Boraca), tragova Dorijana Greja ima u mnoštvu priča o ugovoru s đavlom, a skoro svaka pretpubertetska fantazija o bijegu od kuće gotovo nužno je sojerovska. Nevidljivost koju je Vels podario svom Rodniju Skineru dobacila je do brojnih stripova i filmova, prisjetimo se ovdje tek one epizode Dilana Doga, popularne Karpenterove komedije s početka devedesetih Memoari nevidljivog čovjeka u kojoj su igrali Čevi Čejs i Deril Hana te skorašnjeg Verhovenovog ostvarenja Hollow Man s Kevin Bejkonom i Elizabet Šu. A priča o Drakulinim odjecima je opet toliko razuđena da bi bio potreban čitav oveći tekst da se nabroje barem oni najpoznatiji. Nema, međutim, nijednog književnog junaka iz viktorijanskog doba čiji je utjecaj na budućnost veći nego je slučaj sa Šerlokom Holmsom. Suvremeni detektivi-forezničari od izvrsne TV serije „CSI“ do serijala Patriše Kornvel o doktorici Kej Skarpeta više duguju Holmsovoj lupi nego malim sivim ćelijama junaka Agate Kristi i uličnoj prefriganosti zajebanih detektiva iz američkih hard–boiled krimića. Holmsa i ovdje u stopu prati njegov najveći neprijatelj profesor Morijarti. Pa i sama „institucija“ najvećeg neprijatelja postala je neizostavna u mnogim stripovima i filmovima: od Dilan Doga do Džejmsa Bonda. Poslušajmo kratko onaj Holmsov famozni opis Morijartija iz priče Posljednji problem. Tu Holms najprije navede činjenicu da je riječ o pravom matematičkom geniju koji je u dobi od dvadeset i jedne godine napisao tezu koja je oduševila Evropu, čovjeku čija je naučna karijera propala zbog nasljednih tendencija najđavolskije vrste. I onda kreće legendarni monolog: „On je Napoleon zločina, Votsone. On je organizator polovine svih zločina, a skoro svih neotkrivenih, u ovom velikom gradu. On je genij, filozof, apstraktni mislilac. On ima mozak prvog reda. On sjedi nepokretno kao pauk u centru svoje mreže, no ta mreža ima hiljade niti, a on odlično upravlja svakom od njih.“ Nije li ovo fantastičan opis cijele bulumente suvremenih popkulturnih velikih negativaca? Uvijek tu postoji fantastičan um, dašak genijalnosti, nešto što zadivljuje, no zla krv sve to pokvari – moderna priča o palom anđelu čiji je arhetip na prelazu iz devetnaestog u dvadeseto stoljeće bio profesor Morijarti.

Danas, stotinjak godina kasnije, opet smo na prelazu stoljeća. Isti heroji koji su preko knjiga i časopisa poput „Strand“ magazina oduševljavali viktorijansku publiku oduševljavaju i danas nove fanove. Novi je fin–de–siecle, medij je novi, junaci su isti. Zašto je to tako? Možda je u pravu Borhes, i možda se ona njegova prosudba o Velsu s kraja eseja „Prvi Vels“, može mutatis mutandis primjeniti i na neke Velsove suvremenike o kojima je ovdje bilo riječi. Ovako veli Borhes o pustolovinama Velsovih junaka iz knjiga o stanovitim jezivim čudesima: „Mislim da će biti ugrađene poput formule Tezejeve ili Ahasverove, u sveopće pamćenje vrste i da će se umnožavati na svojem području, onkraj granica slave onoga koji ih je napisao, preko smrti jezika na kojem su bile napisane.“ Pominjanje Tezeja podsjeća nas na tezu slavne američke esejistice Kamile Palja o srodnosti paganskog Olimpa s modernom masovnom kulturom. I zbilja, ovi pravi džentlmeni, mitski su junaci našeg vremena, ono što su Helenima bili likovi iz današnjih znamenitih epskih spjevova, a našim balkanskim precima junaci narodnih pjesama. Ako malo „nategnemo“ analogiju, možemo ići i dalje: Ilijada okuplja sve antičke junake iz različitih pojedinačnih mitova na istom zadatku, a na kraju svoje fascinantne knjige Prevarena povijest Ivo Žanić zamišlja epsku pjesmu u kojoj bi se zajedno našli Starina Novak, Mali Marijan, Alija Đerzelez, dijete Grujica, Mijat Tomić, Mujo Hrnjica i još gomila likova iz južnoslovenskog epskog imaginarija. Žanić kaže kako je moguća epska pjesma u kojoj bi se svi zajedno našli i doživjeli niz uzbudljivih pustolovina, te nastavlja: „ona možda odavna i postoji, možda upravo nastaje, možda će tek nastati“. No, ne idimo predaleko sa analogijom. Neka Ilijade i narodnih pjesama u školama i historiji književnosti, mi ćemo danas radije uživati u avanturama pravih džentlmena. Bolji su supeheroji što se trude da rat spriječe, nego junaci što u ratu žele pobijediti.