Izbor ličnog žrtvovanja

Pitanja u vezi sa nacionalizmom, srpskom nacionalnom idejom, konstrukcijom ili dekonstrukciju nacije, starim i novim političkim mitovima, doživljajem i upotrebom prošlosti, postala su krajem XX i početkom XXI veka važan problem u društvenim naukama, svakodnevnoj politici i javnosti Srbije, kao i u državama bivše Jugoslavije, ali sa sasvim oprečnim stavovima.

Mnogi zaboravljeni ili namerno skrajnuti politički i javni delatnici postali su početkom devedesetih okosnica za konstrukciju novog nacionalnog samopoimanja.

Iz svih navedenih razloga, ideološka uverenja, politička delatnost i umetničko delo Dragiše Vasića (1885–1945) na mnogo načina postaju važni za razumevanje istorijskih procesa u prvoj polovini XX veka, posebno smisla i sadržaja srpske nacionalne ideje, ali i velike krize jugoslovenskog i srpskog društva krajem istog stoleća, a zatim i za traženje uporišta za stvaranje novog srpskog identiteta početkom novog milenijuma, kao i za dugogodišnje polemike u vezi sa „sukobom“ tradicionalnog i modernog.

Vasićevo angažovanje u društvenim tokovima bilo je mnogostruko. Iako je uloga u pokretu generala Mihailovića prva impresija kada se pomene ime Dragiše Vasića, treba naglasiti da je on pre svega bio romansijer, pripovedač, putopisac, esejista, kritičar, novinar, urednik, pravnik, advokat, a tek zatim i vojnik, oficir, angažovani intelektualac, akademik i političar. Dragiša Vasić je bio svedok, učesnik i kreator mnogih važnih događaja u političkoj i vojnoj istoriji Srbije i Jugoslavije u prvoj polovini XX veka, od zabeleški o Majskom prevratu, 1903, aktivnog delovanja u liberalno-nacionalnim organizacijama (1903–1912), učešća u balkanskim, Prvom svetskom ratu i posleratnim vojnim metežima (1912–1920), međuratnim političkim, intelektualnim i konspirativnim tokovima (bliskost sa crnorukcima, komunistima, osnivanje Srpskog kulturnog kluba, pripadnost masonima, saradnja s obaveštajnim službama, rodbinske veze i prijateljstva s ljudima poput Stojana Ribarca, Slobodana Jovanovića ili Miroslava Krleže). Istovremeno, on je bio književnik snažne umetničke izražajnosti, kao i publicista koji je javno ispoljavao negodovanje zbog društvenih nepravdi i ugroženosti srpskog naroda. Nikada do kraja razjašnjena tragična smrt 1945. godine uslovila je stvaranje novih legendi.

Višedecenijska ideološko-politička nepodobnost Dragiše Vasića u socijalističkoj Jugoslaviji (jer je bio ideolog Ravnogorskog pokreta) odlučujuće je uticala na ponovno pojavljivanje njegovog nepravedno zapostavljenog stvaralaštva krajem osamdesetih godina XX veka, kao simbola prognanih građanskih i nacionalnih vrednosti u vreme opšteg „nacionalnog buđenja“ Srba. Početkom XXI veka, Dragiša Vasić je „zvanično“ uvršćen u leksikone, enciklopedije i antologije kao istaknuta ličnost moderne Srbije, a 2009. godine sprovedena je i sudska rehabilitacija. Zato je istraživanje i analiza biografije Dragiše Vasića jedan od važnih puteva za sagledavanje preovlađujućih idejnih obrazaca elite srpskog društva u prvoj polovini XX veka.

Knjiga kolege Timotijevića ima složenu strukturu. Posle predgovora i uvoda u kome su izneti razlozi za pisanje biografije, dat je koncizan pregled pojma nacije, nacionalne ideje, ali i stvaranja i širenja srpske nacionalne ideje u svim njenim varijantama. Sama biografija Dragiše Vasića počinje od njegovog građanskog srpsko-cincarskog porekla, simbolike zavičaja, urbane kulture, školovanja u rodnom Gornjem Milanovcu, potom Čačku i Beogradu, javnom delovanju. Poseban akcenat stavljen je na njegove intelektualne, umetničke i političke uzore. Opširno se govori i Vasićevom učešću u ratovima od 1912. do 1918. godine. Međuratni period detaljno je analiziran, kao i zbivanja u Drugom svetkom ratu. Celoviti prikaz Vasićeve ličnosti doneo je i razjašnjenja dosad malo poznatih detalja iz njegovog života.

Ono što je važno naglasiti, biografija Dragiše Vasića posmatra se iz ugla njegovog stava prema srpskom nacionalnom identitetu, što je zahtevalo proširenje istraživačkog fokusa iz uske političke delatnosti. Nacionalni identitet postaje važan u moderno doba, počiva na konstitutivnom mitu o zajedničkoj teritoriji i precima, a funkcioniše preko kodifikacije zajedničkog jezika, simbola i sentimenata. Sukob tradicionalizma i modernizma, stagnacije i napretka društva, kao i uloge elita u tom procesu, predstavljaju centralna pitanja o kojima se raspravlja u biografiji Dragiše Vasića i njegovom viđenju i preispitivanju srpske nacionalne ideje.

Dragiša Vasić, izrazito privržen svojoj srpskoj naciji, istovremeno je bio spreman da iznese mnoge njene negativne karakteristike. Traganje za odgonetanjem identiteta srpskog naroda, problemi nasleđenih tradicionalnih nacionalnih obrazaca, kosmopolitskog građanstva liberalne Evrope i „nove vere“ komunističkog internacionalizma, bili su važna tema Vasićevog umetničkog stvaralaštva. Tragao je za „književnim (arhe)tipovima“ koji će reprezentovati „masu“, nastojanje da se pokaže svojevrsna „etno snaga“, egzistencijalni i politički trenutak vremena u kome žive, odnosno kolektivna nacionalnu etika („klice“ predačkih instinkta), ali uz ukazivanje i na njene nedostatke i zablude, posebno u vremenima loma društvenih okvira kada se otkrivaju obrisi nesvesnog kolektivnog identiteta i mentaliteta.

Zaključak kolege Timotijevića je da su nacionalni identitet i smisao žrtvovanja za otadžbinu bila osnovna pitanja o kojima je Dragiša Vasić raspravljao u svom umetničkom stvaralaštvu i publicističkom radu, što je bio i podsticaj za aktivno političko delovanje i pokušaje menjanja društva, kako u miru tako i u ratu. Većina intelektualaca birala je povlačenje i ćutanje u prelomnim istorijskim razdobljima, nastojeći da biološki preživi, izbegne gubitak porodice, imetka i društvenog položaja. Izbegavali su i iskušenja donošenja političkih i vojnih odluka, koje podrazumevaju lično žrtvovanje, ali i nasilje, a zatim i mogućnost rizika od trpljenja posledica zbog takvih postupaka. Vasić nije bio takva ličnost.

Osim što smo sa knjigom kolege Timotijevića dobili prvu celovitu biografiju Dragiše Vasića, razjašnjena su i mnoge nedoumice u vezi sa njegovim ideološko-političkim ubeđenjima. Vasić je svoje stavove izgradio pre 1912. godine i do kraja života ostao je veran liberalno-demokratskoj srpskoj nacionalnoj ideji koja se temeljila na univerzalnim idealima Francuske buržoaske revolucije. Kod Vasića se sukob tradicionalnog i modernog razrešava u korist modernog, napretka društva, urbane kulture, prosvetiteljskih zapadnoevropskih intelektualnih i umetničkih uzora, vladavine razuma i presudne uloge elite u razvoju društva. Bio je svestan svih negativnih osobina srpskog naroda, posebno seljaka, kao najbrojnijeg društvenog sloja, ali i monarhije kao oblika vladavine. Nije izostavljao ni kritiku romantičarskih predstava o svom narodu, ali je u dru-

štvenom angažovanju koristio upravo takve konstrukcije kada je trebalo braniti srpsku naciju i pokrenuti je na otpor, kada je kolektivno bilo iznad individualnog. Iako je bio duboko i iskreno religiozan, on nije religiju pretpostavljao naciji, koja je za njega bila šira zajednica ljudi, bez obzira na veroispovest. Svetosavski koncept prihvatao je u svetlu prosvetiteljskog narativa, što se kod srpskog građanstva uobličilo kao dominantna struja razmišljanja još u XIX veku. Iako se zalagao za zapadnoevropske liberalne vrednosti, Vasić je bio opčinjen Istokom, posebno Rusijom, koju je doživljavao kao vanvremensku mističnu zemlju s posebnom misijom u istoriji čovečanstva. Hvalio je Orijent i stare balkanske gradove. Vasićeva patrijarhalnost imala je gradska obeležja, bila je deo zalaganja za hijerarhiju u društvu i protivljenje anarhiji. Njegov privatni i javni život bio je moderan, ali uz otpor prema nasilju tehnoloških ubrzanja i imperijalizmu „progresa“ oličenog u dehumanizovanom kapitalističkom Zapadu. Takav stav nije ga odveo u antizapadne komunističke ili konzervativne ideološko-političke grupacije, niti je ikada negirao važnost demokratije, vladavine zakona, individualizma, prosvećene elite, postepenog oblikovanja mentaliteta izgradnjom pravne države. Vasić je delovao u skladu sa svojim idejama, tako da je postao simbol tragičnog izbora ličnog žrtvovanja, nacionalnog poraza i snage idealizma koja nadvisuje „običan“ život, što je uslovilo da njegovo umetničko delo dobije nova značenja, simboliku i tumačenja. Vasićev stav prema egzistenciji bio je snažniji i kompleksniji nego prema umetnosti, što njegovu književnost stalno aktualizuje, uslovljava nove analize, traženje skrivenih vrednosti i zaboravljenih tradicija.

IZ ALBUMA DRAGIŠE VASIĆA: Kao potporučnik 1912. godine;…

…sa decom, rođacima i prijateljima u dvorištu kuće u Gornjem Milanovcu;…

…između dva svetska rata;…

…sa ćerkom Tatjanom 1944. godine