Dobri Nemac iz banatskog sela

Ove jeseni i zime gledali smo ili još uvek pratimo čak jedanaest novih domaćih serija. To su Jutro će promeniti sve, Vojna Akademija 4, Koreni, Žigosani u reketu, Ubice mog oca 3, Istine i laži, Pogrešan čovek, Urgentni centar 2, Šifra Despot 2, Besa i Uspeh. Retka kritika ih posmatra u ključu sličnih parametara na Netflixu, HBO-u ili Amazonu, iako je u kontekstu prošlogodišnje 60-godišnjice RTS-a naša produkcija prikladnija i pre svega realnija komparativna referenca. Na ovom mestu, makar i subjektivno, složićemo se da je nekoliko serija (poput Grlom u Jagode, Otpisani, Pozorište u kući, Vruć vetar, Vuk Karadžić) u različitim žanrovima uspostavilo antologijski standard, među kojima je Salaš u Malom Ritu, dramaturški uzorna i uporediva sa globalnim trendovima poput na primer jednog Farga, ali i sa sadašnjim lokalnim scenarističkim odabirom tema.

U okviru novogodišnjeg programa RTS je reprizirala film Salaš u Malom Ritu nastao na osnovu serije, pa je i to povod ovom tekstu. Druga dva su pomenuti produkcioni pik televizijskih serija kvantitetom nezabeležen u protekloj deceniji, i četiri decenije od smrti Slobodana Cice Perovića, jednog od glumaca Salaša i Jakobsfelda.

Sve je počelo od Zimovanja u Jakobsfeldu (1975), prvo jugoslovenskog filma pa TV serije, reditelja Branka Bauera snimljenog po njegovom i scenariju Arsena Diklića i Borislava Gvojića, za koji će dobiti Zlatnu arenu u Puli. To je egzistencijalna priča o dečijoj vizuri rata, kojom je Bauer, nedvosmisleno jedan od najvećih autora jugoslovenskog filma, zatvarao stvaralački krug započet sa Ne okreći se sine, a finalizovan filmom Boško Buha. Na uspeh filmske fikcije o Jakobsfeldu – folksdojčerskom selu u Vojvodini u Drugom svetskom ratu, spomenuti autorski tandem nadovezaće throwback, Salaš u Malom Ritu (1976), serijal od osam epizoda u kome će ispričati šta je prethodilo priči iz filma i koje će spojiti sa pet epizoda nastalih iz filma Zimovanje u Jakobsfeldu. Žanrovski figurativni triler, lociran u hibernaciju banatskog sela Mali Rit, u kome naivnom dečijom igrom dolazi do tragičnih opštih posledica.

Za one koji nisu gledali ovu seriju, ako takvi postoje, glavni junak je dečak Milan Maljević, lokalni Tom Sojer, čiji jurodivi drugar Vasa, Haklberi Fin, zbog bizarne osvete za vaspitni šamar pali nemačko žito. Okupacioni inspektor Georg Šicer, rigidnim talačkim merama i kriminalističkom dedukcijom, otkriće ispod pitomine lokalnog podneblja i življa sistem ilegalne mreže skloništa, partizanski zimovnik i jatake.

Bauer unutar živopisne scenografije školskih izmena planova gradi saspens kroz svojevrsne strukturalno tripartitne međusobne odnose različitih likova kao zbir aktera i priče serije. Finale Salaša u Malom Ritu predstavlja akcija partizanskog oslobađanja sela. Inicirana je racionalnošću Milanove majke, jedinog ženskog lika (u izvanrednom tumačenju Renate Ulmanski). Taj njen potencijal stoji s jedne strane naspram stanja provincijskog patrijarhata u kojem u novonastalim okolnostima vlada duh nesnalaženja, oklevanja i strepnje, a s druge strane dečija naivnost, nevinost i nerazumevanje koje ona pokušava da zaštiti. U takav svet entropije ratnog zaleđa, vratićemo se u budućnosti, na zimovanje u Jakobsfeld. Glavni junak je poput povratnika iz Dikaprijevog filma Revenant, gde odsad sve samo od njega zavisi. To je mesto na kome će Milan, koga igra Slavko Štimac, proći kroz sopstveni karakter od deteta, preko dečaka do odraslog čoveka.

Plot je u toj kulminaciji zasnovan na situaciji u kojoj partizani ostavljaju Milana i Rašu da prezime u pozadini fronta. Da bi preživeli zimu, glad i bolest izazvanu Rašinom iracionalnošću, Milan je prinuđen da se zaposli kao sluga kod nemačkog gazde, Folksdojčera Jakoba Jeriha.

Na putu do spasonosnog izbavljenja proći će kroz niz pojedinačnih dramskih situacija u kojima će se naći zajedno sa likovima ovog Bauerovog antologijskog kastinga. Scenosled je strukturiran na crno-beloj duopolnoj podeli profila i uloga: Milan (Slavko Štimac) – Raša (Svetislav Bule Goncić), Jakob Jerih (Slobodan Cica Perović) – Hans Lajter (Goran Sultanović), sluga Peter (Milan Srdoč) – Marta Jerih (Ljubica Ković), Šlog (Mihajlo Janketić) – Fanka (Toma Kuruzović), i na koncu dve male ali bitne epizode Miće Tatića i Žike Milenkovića.

Jakob Jerih, koga tumači Slobodan Cica Perović, poslužiće Branku Baueru za lik Nemca, koji je prvi put u jugoslovenskom filmu prikazan kao pozitivan i ideološki neopterećen (vidi okvir). Jakob Jerih je oličenje nekadašnje veleposedničke moći i bogatstva podunavskih Švaba u Vojvodini koji su od naseljavanja u vremenu Marije Terezije narednih dvesta godina živeli u multietničkoj i multikonfesionalnoj koegzistenciji sa drugima, prvenstveno u Banatu i Bačkoj. Drugi svetski rat donosi stradanje Srba i Jevreja, a vojno sposobni deo nemačke etničke populacije, poput fiktivnih sinova Jakoba Jeriha, stupa u jedinice Vermahta. Oni preostali u selu, deca poput Milana Maljevića, prinuđeni su da postanu paorske sluge i nadničari. Na tom odnosu međusobne upućenosti do zavisnosti, Jakob će postati Milanov nesuđeni očuh, njegov duhovni otac kojeg nije imao.

Takvu ulogu snažne ekspresivnosti, a minimalne verbalnosti, Branko Bauer je ispravno procenio da može da nosi samo Slobodan Perović, verovatno u tom trenutku na vrhuncu životne, pre svega pozorišne karijere. Cica Perović je rođen 6. maja 1926. u Kragujevcu. Otac mu je bio vojno lice, pa je detinjstvo proveo u njegovim garnizonskim prekomandama na jugu Srbije. O njemu je najmanje poznato da je sa samo 17 godina, 1943, odveden u radni logor u Nemačku Trećeg rajha. Po oslobođenju i povratku u Beograd bio je službenik Ministarstva socijalnog staranja, radnik u industriji Precizna mehanika, i knjigovođa u Jugoslovenskom dramskom pozorištu. Potonji ambijent ga je verovatno opredelio da 1949. upiše glumu u klasi profesora Joze Laurenčića na tek osnovanoj Akademiji za pozorište i film u Beogradu. Početkom pedesetih dobio je prve uloge u Beogradskom pa zatim i u Jugoslovenskom dramskom pozorištu, kao i na filmu. Nakon romantičarskih rola – debija u ostvarenjima Soje Jovanović (Pop Ćira i Pop Spira, Diližansa snova), i paralelnom karijerom u makedonskoj YU kinematografiji, 1963. dobio je prvu Zlatnu arenu u Puli za komediju Mila Đukanovića Muškarci. Šezdesete godine prošlog veka predstavljaće najproduktivniji period njegove filmografije, od žanrovskih trilera (Inspektor, Ubica na odsustvu, Pošalji čoveka u pola dva), do crnog talasa (Tri, Buđenje pacova, Pohod). Perović je bio favorizovani glumac mnogih reditelja poput Đorđa Kadijevića, kod koga je osim u pomenutom Pohodu igrao u još dva filma: Pukovnica i Leptirica. Njegova prva TV serija Kod sudije za prekršaje je vreme apsolutne Cicine popularnosti. Postala mu je balast sa kojim se svojeglavo borio karantinskom izolacijom od sveta u Srpskoj kafani, asketskim životom u garsonjeri sa samo jednim madracom, putovanjima kolima po svetu od Afrike do Indije. Bio je zavodljivo blag iako najčešće u gardu, prirodom introvertan iako likom robustan, izražajno naizgled nervozan a u stvari autentično prirodan. Do njegove pojave, naše pozorište i film nisu imali sličnu uporednu referencu. On je zahvatio i obeležio kraj epohe koju su činili Milan Ajvaz, Viktor Starčić, Ljubiša Jovanović, Milivoje Živanović, i početak nove u kojoj su bili glumci Ateljea 212 (čiji je bio član) i junaci filmova Praške škole koju nije dočekao, da bi ga danas tretirali jednako popularnim kao Zorana Radmilovića i Paju Vuisića. Sa tim dvojcem glumiće u našem Letu iznad kukavičjeg gnezda, filmu Paviljon VI, koji je bio jedan od njegovih poslednjih ostvarenja.

U dokumentarnom filmu Feliksa Pašića, Dragan Nikolić i Bora Todorović govoriće o Peroviću kao najboljem od svih njih. Tokom sedamdesetih snimiće, sada vredne retroaktivnog sagledavanja, igrane i TV filmove: Gospodin Foka, Veliki dan, Most, Ubistvo u noćnom vozu, Siroti mali hrčci, Proces Đordanu Brunu, i Vrane i Protiv Kinga, filmove u kojima će glumiti socijalne likove sa margine jugoslovenskog društva onog vremena. Lik sličan Jakobu Jerihu ponoviće u filmu Antuna Vrdoljaka Mećava (1977), a njegova poslednja rola biće još jedan dobri Nemac, mlekar Johan Krava u seriji Povratak otpisanih 1978, kada je u 51. godini preminuo od tumora mozga.

Četiri decenije od smrti, Perović je nažalost gotovo zaboravljen. Ako ovde dozvolimo subjektivni utisak, kada bi ga crtali u kontekstu današnjeg vremena, bio je to glumački motor sa unutrašnjim sagorevanjem poput Nebojše Glogovca, vizuelno sličan Raselu Krou. Inspirisani obeležavanjem stogodišnjice prisajedinjenja Vojvodine Srbiji i znatiželjom šta je bilo posle Salaša i Jakobsfelda, mogli bismo TV seriju Soje Jovanović Osma ofanziva, koju je pored Branka Ćopića pisao Arsen Diklić, da posmatramo kao treću sezonu priče o Vojvodini.

Sudbina podunavskih Švaba je velika nepoznanica i tabu tema naše novije istorije – sa prostora današnje Vojvodine nestalo je pola miliona pripadnika te nacionalne zajednice. U kontekstu današnjeg standarda ljudskih prava po kome ne postoji kolektivna krivica bilo kog naroda, civilni logori iz 1945. i 1946, Gakovo, Knićanin i Bački Jarak, predstavljaju još jednu iscepanu stranicu naše istorije. Nažalost, još uvek nismo spremni za spoznaju šta se desilo sa Jakobom i Martom Jerih. Posebnost serije Salaš u malom ritu – Zimovanje u Jakobsfeldu reditelja Branka Bauera, snimljene tri decenije nakon Drugog svetskog rata, bila je u ključu empatije, onakve za kakvu ni danas, skoro pa takođe trideset godina nakon ratnog raspada Jugoslavije, nemamo kapacitet.