Bistri bluz u mutnim vodama

Svet danas ne izgleda više kao da živi postkovid dekandenciju. Strepnju novog velikog, trećeg svetskog rata smenila je dnevna stvarnost ruske agresije na Ukrajinu, istočni front skoro pa do nama poznate ‘Galicije’. Svaki drugi život poput kreiranja novih kripto referentnih vrednosti pronašao se besmislen u vremenu u kome će Rusija sebe samu vratiti u kameno doba. U tom blokčejn srazu bitkoina i NFT-a (digitalnih zapisa kao nerazmenjivih tokena), Forbs je skoro pa do juče navodio da većinu od dvadeset pet najbogatijih ličnosti globalnog šoubiznisa čine dinosauri rokenrola koji su prodali tzv. kataloge sopstvenih muzičkih prava: Brus Springstin, Pol Sajmon, Dilan, Nil Jang, Bič Bojsi, Sting, Bouvijevi naslednici. Sada kada se svet bavi Putinovim oligarsima, shvatićemo da je globalno analogno nasleđe pop kulture dvadesetog veka poslednja trajna ili jedina neosporna vrednost našeg i tik-tok vremena nekih novih klinaca. Kalendarski odmak od prethodne naizgled kataklizmične 2021. davao nam je doskora lažnu nadu kakvog-takvog prostora da se mimo niza epitafa, osvrnemo na zaboravljene niše velikana srpske i jugoslovenske muzike i filma.

Recimo, na skrajnuti filmski rukavac glavnog toka karijere i života Đorđa Balaševića i gde je neverovatno prohujalo godinu dana od smrti i prigodnih in-memoriama, sačinjenih samo od repriza njegove TV kinoteke. Ako sve nije prevaziđeno.

Balaševićev televizijski prvenac, ne računajući šou fomate kakvi su bili Obraz uz obraz i Sedam plus sedam, televizijski je film Slobodana Šijana Kost od mamuta iz 1979, u kome je igrao Mileta, jednako nesnađenog najboljeg prijatelja Slavka Štimca. Zanimljivo je da se u istom kadru na sceni te drame prvi put pojavljuje i Pekinška patka. Već 1980. uz Poletarac i Muzički tobogan, uslediće serija od sedam polusatnih epizoda Jovana Ristića Bilo pa prošlo, gde je Đorđe uz onovremenog svog gitaristu Josipa Bočeka, naravno, bio u ulozi muzičara. Kada te iste godine ode u Zagreb na služenje vojnog roka u JNA, neko intuitivan u tadašnjem SSNO-u, ko je pogledao G.I. Blues iz 1960. s Elvisom Prislijem u glavnoj ulozi, naložiće snimanje (dve sezone) serije Vojnici, 1981.

Zvezda je tako rođena i već naredne 1982, tačno četvrt veka od svog filma Pop Ćira i pop Spira, Soja Jovanović ponovo će snimiti sada istoimenu televizijsku seriju.

POP ĆIRA I POP SPIRA (1982)

Jedini mogući Sojin motiv (a kojoj ćemo se uskoro vratiti, za račun stogodišnjice njenog rođenja 1. 2. 1922) da pravi prvi i jedini YU kinematografski rimejk najslavnijeg romana Stevana Sremca, bio je Balaševićev bogomdani pripovedački talenat. S njim, ne samo kao jednim od aktera, Šacom Berberinom, već i paralelnim naratorom prologa, serija je dobila dodatnu poetičnost, lidove izostavljene u originalnom filmu. Fun fact je da je ostvarenje iz 1957. bilo prvi jugoslovenski film u koloru, da je osvojilo Zlatnu arenu u Puli i da je bilo izazovno ponoviti podelu kakvi su Slobodan Perović i Đuza Stoiljković, koji su kao takvi zasenili role Spire i Ćire (Jovan Gec i Milan Ajvaz). Sa današnje distance popularnosti ekranizacije Džejn Ostin, ne postoji kadar razlike u toj vojvođanskoj estetici Potisja, niti dramaturške podređenosti epohe Banata na razmeđu 19. i 20. veka, naše – Sremčeve porodične i etnografske sage u odnosu na Gordost i predrasude i Razum i osećajnost. Štaviše, kada sa Zonom Zamfirovom, ponovo filmski otkriveni Sremac postavi bioskopski rekord gledanosti 2002, odnosno Ivkovom slavom takoreći postane franšiza, ipak se čini da neće dosegnuti duhovitu jednostavnost povoda, temperamentu scenografsku slikovitost sela Sakula, i na koncu njegovu, Balaševićevu prirodnu autentičnost u Banatu. Laslo Vegel će urediti serijal kao prijemčivu trodelnu dramaturgiju uvodnog zapleta, priče i epilog raspleta, Soja Jovanović će ponoviti saradnike poput kompozitora Borivoja Simića i scenografa Miomira Denića. Povest o dva seoska popa je legitimna burleska o crkvenom kleru, antropološko svedočanstvo o srpskom građanskom (varoškom) društvu u KundK ambijentu multinacionalnog – konfesionalnog i kulturalnog društva prosperiteta. Nepatvoreni vrcavi dijalog, arhaično crkvenoslovenskog jezika sa pregršt germanizama, slika i ton, koji ne odudaraju od satiričnog i pronicljivog Sremčevog realizma, nalik Predićevoj slici Deca pod dudom, detinjstvo i Vojvodina koje seže gotovo do sedamdesetih kakvih se i sam sećam. Mimo Balaševića, serija je najznačanija glumačka zaostavština zaboravljenog titana – još jednog Đorđa – Jelisića kao popa Spiridona. Ali za kojima, obojicom, ne zaostaje ceo taj pokrajinski kasting: Stevan Šalajić – pop Ćira, Vladislav Kaćanski, Velimir Subotić, Ivan Hajtl, Vesna Čipčić, Olivera Balašević, Žiža Stojanović, plus Pavle Vuisić kao pop Oluja. Zapravo, možda se ponajviše ističu: Renata Ulmanski kao Frau Gabrijela, Dara Čalenić kao popadija Persa i Milena Saša Subota – popadija Sida. Milena, inače Sremskomitrovčanka, nakon serije prešla je s porodicom u Mostar gde je bila prvakinja tamošnjeg Narodnog pozorišta, živela tamo i u našem zaboravu, tokom rata u Bosni i Hercegovini, sve do smrti 2018. godine. Balaševići će fikciju veze Šace Berberina i pop Spirine kćeri Jule potom nastaviti brakom i u realnom životu. Đorđe iz grupne faze Ranog mraza započeće solo karijeru posvećen dvema inspiracijama – Oliveri i vojvođanskoj svakodnevici pretočenim u sopstvenu liriku.

VOJNICI (1981)

Vojnici

Kako je prethodno rečeno, popovima Ćiri & Spiri prethodiće ova jugoslovenska humoristička serija, kakvom je žanrovski opredeljuje isključivo Đorđe Balašević u njenoj glumačkoj podeli i originalnoj muzičkoj numeri špice. S druge strane, ona pripada retkom slotu Zastava filma, kada se na uštrb Dozvolite da se obratimo terminima ratnih filmova o NOB-u, prikazivala igrana JNA svakidašnjica. Takvi su bili još samo: Vojnikova ljubav 1976, Daleko nebo 1982, Svečana obaveza 1986. i Najbolji 1989 – potonje dva scenarističke ekskluzive Siniše Kovačevića. Takođe, pored Pozorišta u kući 1972–84 i Otpisanih 1974–78, Vojnici su jedina ondašnja višesezonalna serija, čiji je prapočetak bila slična crno-bela priča Kad sam bio vojnik iz 1969. Kada je Balašević 1981. došao u Požarevac u prekomandu, tamo će ga dočekati reditelj Stjepan Zaninović sa tom nepretencioznom pričom kakvoj bi naspramni Top Gun (1986) ili Vojna Akademija 2012–19, sa svojim sublimiranim misijama bili prava popularizacija vojske ili indirektna militarizacija. Đorđe je ovde tzv. Lala, vojnik Stojšin, žovijalni dežurni šeret i spadalo, vezni igrač između mentalitetne nacionalne stereotipije i pojedinačnih ličnih vojničkih priča. Od one o novajliji koga igra Dušan Vojnović, preko vojne vežbe do sentimentalnog kraja u kome dominiraju atavizmi bratstva i jedinstva i autoriteta te institucije u korelaciji sa starešinama koje tumače Stole Aranđelović i Voja Mirić. Jedna ili jedina lepša jugonostalgična razglednica iz vojske, koja još jedino opstojava u bezbrojnim lagumima JNA foruma na internetu. Vojnici su usled onovremene popularnosti od pet epizoda, 1984. premontirani i prikazani kao celovečernji film, a te iste godine Balašević će snimiti još jedan, svoj jedini muzički i verovatno umetnički najlepši film.

CELOVEČERNJI THE KID (1984)

Celovecernji

Nakon Vojnika, pre Ćire i Spire, postoje još dve Balaševićeve IMDB odrednice, u kojima će Đorđe učestvovati: igrano-muzičke serije 1982. Ulični svirači Ratka Ilića (sa Zoranom Radmilovićem, Markom Nikolićem itd…) i Povratak šansoni Stanka Crnobrnje po scenariju Mome Kapora. Deo kastinga tih ostvarenja činiće podelu filma Celovečernji the Kid po istoimenom drugom samostalnom, odnosno svom četvrtom LP albumu. Reditelj te svojevremene jugoslovenske provincijske “Amerikane” osamdesetih, Zoran Amar, čuveniji po delu Šmeker sa Žarkom Lauševićem iz 1986, još od devedesetih živi u Njujorku, a Celovečernji the Kid se na sreću još uvek može pronaći u bespućima slobodnih video-platformi na internetu. Čini se kao da ne postoji slično ostvarenje u jugoslovenskoj kinematografiji donekle jedino uporedivo sa Pjevam danju, pjevam noću Jovana Ristića i Zdravka Čolića iz 1979. Nikad potom, ni pre, niti jedna YU muzička zvezda neće ekranizovati svoj album ili turneju kroz muzičku igranu dramatizaciju. Filmovi Lepe Brene su potpuno drugi žanr. Ovde imamo jedan svet sazdan od periferijskih dvorišta, lokalnih bioskopa i birtija kao dekora našeg istočnoevropskog neblagostanja i ekonomske krize osamdesetih u arhipelagu kanala DTD i života u dnevnoj šinobus migraciji. Ratko Tankosić igra Stevu Čenejca iz Neko to od gore vidi sve, Tanja Bošković mladu iz Svirajte mi jesen stiže dunjo moja, Bule Goncić Baneta dobrog sina, Doris Dragović – Crnog labuda. Potom su tu Milan Gutović, Milan Srdoč. Napokon, i numera Bluz mutne vode kao deo saundtreka filma. Zaista je prava kulturološka šteta što se sve te pojedinačne priče ne pronalaze kao muzički spotovi, što u svojoj biti jesu, na You Tube-u.

SPECIJALNA REDAKCIJA (1989)

Specijalna

Tokom druge polovine osamdesetih dogodiće se dva paralelna nevezana procesa – nacionalna homogenizacija očitovana kroz Osmu sednicu, jogurt revoluciju i reafirmaciju kosovskog mita. Jugoslovenski film nakon vrha “praške škole” predaće se kvalitativnom regresu revitalizujući slepstik kao žanr. Za jedan takav film – Majstor i šampita Bate Prelića iz 1986. Balašević će raditi songove. Na temelju uspešnosti sarajevske škole skeč humora – Nadrealista i apsolutnog rejtinga večitog mizanscena samoupravnog socijalizma Boljeg života, TV Novi Sad će 1989. snimiti sopstveni hibrid po scenariju Đorđa Balaševića. Danas se može reći da je Specijalna redakcija što konceptom (20-minutnih epizoda), što scenografijom bila doslovce anticipacija Državnog posla – RTV iz 2012. Postoje sličnosti u profilma likova koje nose Bogdan Diklić i Emir Hadžihafizbegović sa Đorđetom Čvarkovim i Jovom Torbicom, odnosno Aleksandar Berček sa fiktivnim likom direktora Dobrosavljeva. Kroz redakciju će prodefilovati niz najznačajnijih jugoslovenskih glumaca pred sam kraj zajedničke države: Mira Banjac, Enver Petrovci, Milan Štrljić, Radko Polič, Mima Karadžić i Vojvođani: Tihomir Pleskonjić, Šalajić, Gardinovački, Đorđe i Olivera Balašević. Međutim, njih dvoje izostaće u drugoj sezoni snimljenoj 1990. po scenariju Mileta Isakova, ali ponovo u režiji Stanka Crnobrnje. Potpuna je enigma zašto maltene do prošlog leta sve ove decenije benigni sadržaj, premontiran u četiri jednosatne epizode nikako nije repriziran.

EPILOG

Bilo bi logično da se ova priča ovde završi Balaševićevim ličnim autorskim delom – filmom Kao rani mraz (2010). Ali kako ga je tačno definisao Dragan Jovićević u knjizi Nacija, žanr, ovo je bio once upon a time jedan film za jedan putujući festival. Kada smo se otoič osvrnuli na film-seriju Putovanje u Vučjak, spomenuli smo Balaševićevu opsesiju Prvim svetskim ratom i frontom u Galiciji. Nažalost, ovaj film koji u tom ključu sagledava sudbinu Vase Ladačkog, malo nas je gledalo. Prvi ja nisam stigao, jer se Kao rani mraz nalazi na svojevrsnom ledu u svojeglavom bunkeru. Eufemistički rečeno, porodica i deo pristalica nalazi se u izvesnom ’prijeporu’ oko načina uživanja u muzičkoj zaostavštini Balaševića. Stiče se utisak da su televizijski urednici iz modaliteta nekadašnjeg hladnog režima rada – apstrahovanja, prešli u fazu legislativnog zazora. Međutim, ultimativna digitalizacija filmova kao nematerijalne javne nacionalne baštine zahteva hitnu revitalizaciju i remasterizaciju pobrojanih naslova, potom i njihovu regulisanu dostupnost na opšte zadovoljstvo.