Kada se sledeći put budete vozili u jednom od 200 autobusa Javnog gradskog saobraćajnog preduzeća Novi Sad, setite se da kamere iznad vaših glava nisu samo običan video-nadzor. Snimci sa njih automatski se šalju centralnom softveru koji ima mogućnost da prepozna lica i sačuva do milion profila osoba, otkriva novo istraživanje BIRN-a.
Prema rečima stručnjaka sa kojima su razgovarali, takav oblik biometrijskog nadzora u trenutnom zakonskom okviru Srbije nije dozvoljen. Ipak, to nikoga ne sprečava da ga uvodi i, čini se, da to radi u sve većem obimu.
Zbog toga je grupa medija – BIRN, Glas Šumadije, Ozon press, portal 021 i Južne vesti – odlučila da pretraži sve javne nabavke u Srbiji i utvrdi koje su sve državne i lokalne institucije kupovale opremu koja omogućava prepoznavanje lica, za koje svrhe i uz kakva objašnjenja.
Vrtići, studentski domovi, pijace, javna preduzeća, institucije kulture…
Ovo istraživanje je nastavak BIRN-ovog projekta iz 2024. godine, kada su analizirane nabavke sprovedene do 2020. godine. Tada je otkriveno da su sistemi biometrijskog nadzora, iako pravno neregulisani, nabavljani za desetine škola, vrtića, studentskih domova, pijaca i javnih preduzeća širom Srbije, uključujući i ustanove poput Narodne biblioteke Srbije, Gerontološkog centra Beograd i brojnih opštinskih službi. Pokazalo se i da je oprema sa mogućnošću prepoznavanja lica često instalirana bez ikakve procene uticaja na zaštitu podataka o ličnosti, pa i tamo gde je zakon to izričito zabranjivao.
Novo istraživanje obuhvata period od 2022. do kraja 2024. godine. Za analizu podataka iz javnih nabavki razvijen je program „TenderSpy“, specijalno napravljen za ovo i slična istraživanja, koji automatski, prema zadatoj ključnoj reči, pretražuje tehničke specifikacije, u ovom slučaju izraze povezane sa biometrijskim nadzorom od uobičajenih termina poput face recognition i prepoznavanje lice do improvizacija tipa фаце рецогнитион, pretraga prema licu ili prepoznavanje ljudskog lika – što su sve termini koje smo našli u dokumentima u vezi sa javnim nabavkama.
Tokom višemesečnog istraživanja, locirano je preko 30 takvih nabavki, nakon čega su novinari poslali 32 zahteva za pristup informacijama od javnog značaja. Potpune odgovore dostavile su 22 institucije, dok je 10 u potpunosti ignorisalo zahteve.
Analiza sprovedena u okviru ovog istraživanja pokazuje da se biometrijski nadzor u Srbiji širi više nego ranije, sistematičnije i prostire na širi spektar institucija. Kamere i softveri sa mogućnošću prepoznavanja lica više nisu ograničeni na škole, studentske domove i javne površine, već se sada ugrađuju i u bolnice, zatvore, kulturne ustanove i komunalna preduzeća.
Mreža masovnog nadzora
Javne nabavke pokazuju da se u mnogim slučajevima kupuje oprema koja podržava prepoznavanje lica, čak i kada institucije tvrde da tu funkciju ne koriste. U većini slučajeva nema tragova o sprovedenim procenama uticaja na zaštitu podataka, dok pojedine ustanove ni ne priznaju da poseduju biometrijske sisteme.
Stručnjaci upozoravaju da se stvara infrastruktura koja bi mogla da preraste u mrežu masovnog nadzora – ne kroz jednog „velikog brata“, već kroz desetine malih, lokalno povezanih sistema.
U poređenju sa istraživanjem iz 2024. godine, obim i raznolikost institucija koje nabavljaju ovakvu tehnologiju značajno su porasli. Promenila se i struktura nabavki: umesto pojedinačnih kamera, sada se sve češće nabavljaju integrisani sistemi i softveri koji mogu da objedine više baza podataka i lokacija.
Celo istraživanje BIRN-a možete pročitati na ovom linku.
