Nepokretno društvo

Možda slučajno, ali značaj socijalne pokretljivosti za jedno društvo je lijepo definisao novinar „Forbsa“ Dejv Serčuk, koji zapaža da su se u 2011. poklopile rang liste „najsrećnijih“ i socijalno najmobilnijih zemalja. Tri mjesta na vrhu obje liste zauzimale su Danska, Australija i Norveška, koje, opet, iz godine u godinu predvode i liste konkurentnosti i životnog standarda. I danas, devet godina kasnije, prema godišnjem istraživanju Ujedinjenih nacija najsrećnije zemlje su Finska, Danska i Norveška, koje takođe, prema podacima sa Vikipedije, odlikuje najveća društvena pokretljivost.

Karakteristika našeg društva je ipak to što društvena pokretljivost, odnosno prohodnost koju pojedinac ima u svom kretanju kroz različite slojeve i klase u jednom društvu, stagnira. To zapravo znači da neko ko je u jednoj društvenoj klasi uglavnom tu i ostaje, bez napredovanja ili nazadovanja. Šanse da se ljudi iz nižih prihodnih grupa popnu u višu kategoriju relativno su male. Jedan od osnovnih kanala pokretljivosti je obrazovanje, a ako roditelj nema mogućnost da školuje dete na univerzitetu, velika je verovatnoća da će ono ostati u društvenom položaju koje je imala porodica.

STAGNACIJA I ZATVORENOST: Socijalna mobilnost u našem društvu koje je, uz Švedsku, pedesetih godina prošlog veka imalo najveću stopu društvene pokretljivosti u Evropi, sada je na nivou izuzetka ili vrlo srećnog spleta okolnosti. Najčešći slučaj je da ako si rođen ili rođena u siromaštvu, posebno ako se to dogodilo daleko od Beograda ili Novog Sada, sva je prilika da ćeš tako i odrasti, životariti i ostariti. Grupe su zatvorene i postoje značajne strukturne prepreke za ulazak u elitu i u srednje slojeve. Kako je primijetio sociolog Vladimir Vuletić, pripadnici političke i privredne elite međusobno se vjenčavaju, tako da se i na taj način umanjuje šansa za porast društvene pokretljivosti. Posljedica takvih rigidnih i zatvorenih grupa je društvo koje stagnira.

Istraživanja kažu da postoji jasna negativna veza između prihodne nejednakosti i međugeneracijske mobilnosti. Zemlje sa niskim nivoom nejednakosti, kao što su Danska, Norveška ili Finska imaju najveću mobilnost, i obrnuto. Podaci pokazuju da je dohodna nejednakost u Srbiji veća nego u bilo kojoj od članica Evropske unije, a studija Fonda za razvoj ekonomske nauke ukazuje na to da u tako velikoj socijalnoj polarizaciji društva ostaje skrivena još jedna nejednakost. Dakle, ne samo nejednakost ishoda, već i nejednakost šansi. Pogotovo kada je reč o jednakim šansama za djecu i mlade. Rezultati PISA istraživanja pokazuju da je dvostruko više funkcionalno nepismene dece u porodicama koje se nalaze među 20 odsto populacije najnižeg socioekonomskog statusa nego u 20 odsto najbolje stojećih porodica. Djeca iz prve grupe zaostaju za svojim vršnjacima čiji roditelji pripadaju višim društvenim slojevima – i to za dvije školske godine. Što, dalje, samo znači da obrazovni sistem ne uspijeva da poništi efekte socioekonomskih nejednakosti. Naprotiv, u nekim segmentima, a pogotovo je to vidljivo u kasnijoj mogućnosti pristupa visokom obrazovanju, sasvim očigledno ih još više produbljuje. Male su šanse da dijete iz siromašne porodice stekne univerzitetsko obrazovanje. Obrazovni sistem bi trebalo da bude pokretač koji čini mogućim lično ostvarenje i društvenu pokretljivost, ali on na neki način funkcioniše kao nastavljač trenutnog stanja stvari. Siromašna djeca postaju roditelji buduće siromašne djece i krug siromaštva se uvećava iz generacije u generaciju, potpomognut pojavama kao što su dječiji brakovi i rano napuštanje obrazovanja.

OGROMNA NEJEDNAKOST: Istovremeno, privreda 21. vijeka traži kvalifikovanu radnu snagu – najmanje 65 odsto kvalifikovane radne snage. U Srbiji danas jedva 17 odsto radne snage ima visoko obrazovanje, a jedna trećina ima samo osnovno obrazovanje ili niže. Već dugi niz godina, u okviru projekta Tempus rade se Eurostudent istraživanja društvene pokretljivosti unutar obrazovnog sistema. Istraživanje „Socijalna dimenzija studiranja u Srbiji“, predstavljeno u maju ove godine, pokazuje da u našoj zemlji vlada ogromna nejednakost kada je reč o pristupu višem i visokom obrazovanju. Za razliku od situacije od pre 30 ili 40 godina, kada je ogromna većina dece čiji roditelji imaju završenu srednju školu, upisivala i završavala fakultete, danas je slika potpuno drugačija – djeca niskokvalifikovanih roditelja najčešće i sama ostaju na tom nivou obrazovanja, dok fakultete upisuju u ogromnoj većini djeca čiji roditelji takođe imaju završene fakultete. Uspon na društvenoj ljestvici nije moguć ili je znatno otežan zahvaljujući nizu socijalnih i ekonomskih faktora. Većina postojećih mjera stipendija ili domskog smještaja uzima u obzir primarno akademski uspjeh djece, a ne i njihov socioekonomski položaj.

Koordinator ovog istraživanja za Univerzitet u Beogradu Dragan Stanojević zaključuje da prosečni student u Srbiji ima 23 godine, ženskog je pola, ne radi tokom studiranja, živi sa roditeljima, mesečni troškovi su joj 34.000 dinara i potpuno finansijski zavisi od roditelja. „Istraživanje je usmereno na socijalnu dimenziju studenata u Srbiji. Prema rezultatima, čak 96 odsto studenata potpuno finansijski zavisi od roditelja, što je velika razlika u odnosu na studente u Evropi. To pokazuje da studiranje u Srbiji zavisi potpuno od finansijskog stanja roditelja, pa će studiranje postati privilegija bogatih i srednje klase“, rekao je D. Stanojević prilikom predstavljanja istraživanja. Prema njegovim rečima, više od 50 odsto studenata živi kod roditelja, 40 odsto iznajmljuje smještaj, a 10 odsto studenata živi u domovima. Stanojević pojašnjava da je velika razlika između zemalja EU i Srbije što se tiče sistemske pomoći studentima, te je tako u našoj zemlji za dobijanje stipendija i kredita uslov akademska izvrsnost, a ne socioekonomsko stanje studenata.

„Dešava da ovim merama nisu targetirani oni koji imaju niži socijalni status, roditelje bez visokog obrazovanja…“, pojasnio je Stanojević. Istraživanje je pokazalo i da je još uvek mala mobilnost studenata u Srbiji i da je u inostranstvu zarad učenja bilo manje od dva odsto njih. „To je prilično nizak procenat i uglavnom kada studenti odlaze u inostranstvo, ne idu na kraće aranžmane, kao što su letnje škole koje mogu da traju od par dana do par nedelja, već se odlazi na duže studijske boravke koji su najčešće jedan ili dva semestra. Bitan zaključak nastao istraživanjem je da studenti u Srbiji, za razliku od studenata u Evropi, nemaju priliku da rade tokom studija.“ To što studenti u Srbiji ne rade nije razlog u tome što su studenti lenji, već je sistem obrazovanja u Srbiji takav da ne dozvoljava rad tokom studiranja, budući da su prisustva na predavanjima i vježbama na fakultetima obavezna. Drugi problem je što naše tržište rada nema fleksibilno radno vrijeme niti poslove na kojima bi mogli studenti da rade.

Studije o položaju mladih ukazuju i na to sa kojim problemima se mladi danas suočavaju – sa visokom nezaposlenošću, finansijskom zavisnošću od roditelja, sa problemima neefikasnog obrazovanja i dubokim osjećajem isključenosti iz politike.

Situacija koja je karakterisala ranije, komunističko uređenje, bila je drugačija, tvrde sociolozi. Sociolog Slobodan Cvejić identifikovao je sedam društvenih slojeva u Srbiji koji se grubo mogu podijeliti u tri klase – prvu čine krupni i srednji preduzetnici, direktori i političari, ispod njih u hijerarhiji nalazimo male privrednike, niže menadžere, stručnjake i pripadnike slobodnih profesija, dok su u trećem ešalonu službenici, tehničari, radnici i sitni poljoprivrednici. Njegovo istraživanje iz 2012. pokazalo je da je, u odnosu na početak milenijuma, a pogotovo u odnosu na 1989. godinu, socijalna pokretljivost u Srbiji smanjena i da se klase reprodukuju unutar sebe. Taj trend najuočljiviji je kada je riječ o višoj ili, kako je Cvejić povremeno naziva, biznis klasi. Ispostavilo se, naime, da je danas deset puta veća šansa da je potomak roditelja direktora, političara ili „jačih“ preduzetnika i sam na istoj društvenoj poziciji. Nešto što se danas smatra apsolutno jasnim i logičnim „davne“ 1989. godine bilo je prava rijetkost – tek 3,9 odsto pripadnika „biznis klase“ poteklo je od roditelja istog statusa, ali su zato 30,3 odsto tadašnje elite bili potomci poljoprivrednika. Cvejićevo istraživanje pokazalo je, takođe, i da se broj fakultetski obrazovanih građana iz poljoprivredničkih porodica prepolovio – 1989. bilo ih je 24 odsto, a 2012. tek 12,6 odsto. Da se klase zatvaraju same u sebe i tako reprodukuju govore i ostali rezultati istraživanja – da su, recimo, pripadnici sloja službenika i tehničara 2012. regrutovani iz sopstvenog sloja u 32,6 odsto slučajeva, a da ih je 1989. najviše (28,6 odsto) dolazilo iz porodica poljoprivrednika. Tada se pokazalo i da su polovina nekvalifikovanih radnika potomci očeva istih kvalifikacija, dok ih je prije 25 godina bilo dva puta manje.

Osim horizontalne i vertikalne društvene pokretljivosti koje podrazumijevaju pomjeranje pojedinaca i grupa iz jedne društvene grupe u drugu tako da se zadržava uglavnom isti društveno-ekonomski status u slučaju horizontalne, i kada pojedinci i grupe bitno mijenjaju svoj društveno-ekonomski položaj tako što prelaze u viši ili niži sloj na ljestvici socijalne stratifikacije u slučaju vertikalne pokretljivosti, postoji i prostorna pokretljivost. Ona podrazumijeva fizičku pokretljivost pojedinaca i društvenih grupa u određenom geografskom prostoru. Govoreći o Srbiji, u stvari se pitamo kako ocijeniti perspektivu jedne zemlje kada najobrazovaniji mladi ljudi prvi put putuju van njenih granica u dvadesetpetoj godini? Dugogodišnja izolacija pod kojom su živeli građani Srbije nanela je ogromnu štetu generacijama koje u tom periodu nisu imale mogućnosti za svestrani napredak koji zaslužuju. Potvrda za tu konstataciju se može uočiti i na banalnim primjerima kao što je nevjerovatna oduševljenost dobro organizovanim javnim prevozom u nekim od zapadnoevropskih gradova.

SAN O ODLASKU: Iako rijetko putuju, mladi sanjaju o dugoročnom napuštanju zemlje, a taj san je posljednjih godina ostvarilo njih nekoliko desetina hiljada. Prethodnih godina talas iseljavanja je uzeo maha, te je Srbija već dvije decenije vodeća u regionu i u svjetskom vrhu po iseljavanju mladih i obrazovanih ljudi, ali sve više u potrazi za boljim životom odlaze i sredovječni ljudi, pojedinačno ili porodično. Više od polovine mladih od 16 do 29 godina bi da ide iz zemlje zbog bolje plaćenog posla. Tamo negdje će im biti bolje, vjeruju, a osim boljeg života sebi, obezbijediće i dostojanstveniju starost roditeljima.

Nemogućnost društvenog uspona sopstvenim obrazovnim postignućem jedan je od ključnih razloga da blizu polovine mladih ozbiljno razmišlja o trajnom napuštanju takvog društva. Njihovo nezadovoljstvo predstavlja jasan izraz nepoverenja u legitimnost društvenog poretka i odlučujući dokaz neuspješne integracije u naše društvo, tvrde sociolozi koji nakon siromaštva kao naš najveći problem vide upravo nedostatak vertikalne socijalne mobilnosti u društvu.