U Hrvatskoj zakon nije ograničen samo na period prethodnog režima i države nego i na postojanje Kraljevine SHS, u kojoj je hrvatski narod, prema zvaničnoj interpretaciji istorije, "robijao" u jugoslovenskoj "tamnici naroda", zbog čega se nepravde ispravljaju i licima koja su se našla u zatvoru između 1. decembra 1918. i 1. oktobra 1991. godine. U Sloveniji nema znaka jednakosti između partizana i pripadnika kvislinških organizacija. Jeste usvojen Zakon o ispravljanju nepravdi kojim je osigurano pravo na obeštećenje političkim osuđenicima, ali se odnosi samo na vreme posle nastanka druge Jugoslavije
U Hrvatskoj je pitanje penzija za borce „s obe strane fronta“ u Drugom svetskom ratu rešeno različitim propisima. U prvu grupu se ubrajaju „korisnici prava na penziju“ ostvarenu „pod povoljnijim uslovima“, tačnije za života SFRJ. To su „učesnici NOR-a“, odnosno osobe kojima je, prema propisima koji su važili do 1998. godine, period od 6. aprila 1941. godine do 15. oktobra 1945. godine ušao u poseban penzioni staž i to u dvostrukom trajanju; rečenim osobama je penzija određena na specifičan način s povećanjem od 60 odsto i/ili uz zajamčenu osnovu u odnosu na ostale osiguranike. Odmah posle osamostaljenja Republike Hrvatske usvojeni su, međutim, novi propisi kojima su sa opisanom grupom osiguranika (u prevodu – partizanima) izjednačeni i „pripadnici Hrvatske domovinske vojske“.
Novi propisi o penzionom i invalidskom osiguranju licima „sa suprotnog ideološkog pola“ isti period (6. 4. 1941 – 15. 10. 1945) proveden u tadašnjoj vojsci u Hrvatskoj (domobrani) ili u zarobljeništvu priznaju kao penzioni staž u dvostrukom trajanju, čime im je penzija, odnosno mirovina određena na povoljniji način u odnosu na ostale osiguranike. Slično je učinjeno i sa bivšim političkim zatvorenicima. U Hrvatskoj je usvojen poseban zakon s namerom da ispravi sve te nepravde, ali nije ograničen samo na period prethodnog režima i države nego na postojanja Kraljevine SHS, u kojoj je hrvatski narod, prema zvaničnoj interpretaciji istorije, „robijao“ u jugoslovenskoj „tamnici naroda“, zbog čega se nepravde ispravljaju i licima koja su se našla u zatvoru između 1. decembra 1918. i 1. oktobra 1991. godine. I ta kategorija ljudi ima pravo na dvostruki penzioni staž za vreme provedeno u tamnici.
U Sloveniji je situacija bitno drugačija. Nema znaka jednakosti između partizana i pripadnika kvislinških organizacija. Jeste usvojen Zakon o ispravljanju nepravdi kojim je osigurano pravo na obeštećenje političkim osuđenicima, ali se odnosi samo na vreme posle nastanka druge Jugoslavije. Na osnovu tog zakona osnovana je posebna komisija koja ima pravo da poništava presude koje su bile izrečene tokom Drugog svetskog rata i odmah po završetku rata. Ukoliko je zaključak komisije pozitivan, bivši politički osuđenici imaju pravo na novčanu nadoknadu i vraćanje oduzete imovine (u postupku denacionalizacije). Vlada levog centra (LDS Janeza Drnovšeka i potom Toneta Ropa) prepustila je kadrovanje, tj. Komisiju, desnici, što je za posledicu imalo nezadovoljstvo dela javnosti, koji je često kritikovao prethodnu vladu zbog olakog poništavanja nekih presuda, bez pošteno i korektno izvedenih sudskih postupaka. Povodom ovog zakona najviše se negodovalo pre nekoliko godina kada su mediji objavili da je priznanje dvostrukih godina za penziju i odštetu dobio Vinko Zupančič, čovek koji je 1946. godine na suđenju priznao da je od marta 1943. godine pa do marta 1944. u službi Gestapoa u Litiji (i u uniformi Gestapoa) hapsio pripadnike oslobodilačkog pokreta. Negodovanje javnosti i partizanske boračke organizacije nije urodilo plodom pošto je u svim „spornim slučajevima“ tužilaštvo pod vođstvom tadašnjeg vrhovnog tužioca s desnice Antona Drobniča u svakom pojedinačnom slučaju upriličilo obnovu sudskog postupka, da bi zbog „nedostatka dokaza“ potom postupak jednostavno – obustavilo.
Zahtevi za odštetu zbog „nepravednih osuda“ pljuštali su sa svih strana i ubrzo je država oštećenima isplatila svotu koja je premašila nekoliko stotina miliona tolara (1 evro, danas = 240,47 tolara). Potomci onih koji su streljani na posleratnim stratištima (među poznatijima je ono u Rogu, gde je stradalo i mnogo četnika) dobili su od države simboličnu nadoknadu od po 200.000 tolara (oko 800 evra), dok je onima koji su nasilno mobilisani u nemačku vojsku pripala simbolična odšteta (uslovljena vremenom trajanja mobilizacije) u visini od oko 10.000 do 12.000 tolara, mesečno (oko 50 evra). Odštetu u jednokratnom iznosu primili su i oni koji su u okupiranoj Sloveniji bili internirani, logoraši, invalidi, prognanici… Zanimljivo je da nema šansi da se neka slična komisija oformi za, na primer, nepravde počinjene od 1992. godine izbrisanim stanovnicima Slovenije, koji po sadašnjim zakonima imaju pravo da traže odštetu samo za pet godina, što znači da je izbrisanim „južnjacima“ uprkos zakasnelom priznanju države da im je učinjena nepravda – zatvoren redovan pravni put za sticanje prava na odštetu, čime su deprivilegovani u odnosu na Slovence koji su se 50 godina ranije našli „na pogrešnoj strani“.
Uprkos postojanju rečene komisije i naklonosti tadašnjeg prvog tužioca u državi (koji je tokom Drugog svetskog rata i sam nosio uniformu domobrana), slovenačkim domobranima nije uspelo ono što je uspelo kolegama po oružju s druge strane granice, u Hrvatskoj. Tako slovenački domobrani nisu uspeli u naporu da im se prizna jednakost sa pripadnicima NOB-a, koji su i u poslednjih 15 godina, uprkos promeni političkog i državnog uređenja, zadržali većinu svojih prava. Prethodnim propisima dodat je tek poseban Zakon o vojnim veteranima (1995. godine), koji je dodelio „status veterana“ pripadnicima teritorijalne odbrane (TO) i policije koji su se borili protiv JNA tokom osamostaljenja, ali i soldatima i dobrovoljcima iz ratova od 1912. do 1918. godine, zarobljenicima, svim pripadnicima jedninica NOV-a pa čak i pripadnicima organizacije TIGR, koja je delovala u delu Istre i zaleđu Trsta a koja i dan-danas u Italiji važi za terorističku organizaciju. Zakon ne pominje domobrane ni pripadnike plave garde (četnici), niti bilo koje druge formacije koja se borila na tlu Slovenije.
Uprkos ljutim kritikama sa desnog krila političke scene, u Sloveniji je odnos prema bližoj istoriji i njenom vrednovanju sve dosad ostao nepromenjen, što znači da država službeno obeležava događaje vezane za antifašističku borbu. Dan osnivanja Osvobodilne fronte, 27. april, ostao je u registru državnih praznika, a biste Tita, Kardelja, Kidriča i ostalih ratnih revolucionara i dalje, doduše u malo okrnjenom sastavu, krase trgove slovenačkih gradova, što veoma nervira pripadnike stranaka koje su zajedno s Janezom Janšom upravo preuzele vlast u zemlji. Zahvaljujući „kontinuitetu sa prethodnom vlašću“, Slovenija je dosad izbegla radikalnije otvaranje pitanja penzija za pripadnike kvislinških organizacija, posebno što je zvaničnoj Ljubljani trebalo deceniju i po da zakonom uredi način obeležavanja i uređenja grobova žrtava revolucionarnog terora, odnosno posleratnih obračuna sa „narodnim neprijateljem“. Tu se sve prilično zapetljalo zato što je na do sad obeleženim grobovima pobijenih domobrana (najveći deo njih je zajedno sa ostalim zarobljenicima, među kojima je bilo nekoliko hiljada četnika, usmrćen u Kočevskom Rogu 1945. godine) napisano da tu leže žrtve „izvansudskih smaknuća“, a ne „žrtve revolucije“, što je bio zahtev onih koji brinu o interesima slovenačkih domobrana. Štaviše, domobranima nije priznat ni status vojnika, jer je ovde dosta čvrsto mišljenje da su slovenački domobrani (koji su, inače, na ljubljanskom stadionu polagali zakletvu Hitleru i nisu ispalili ni metak na okupatora pošto su ga smatrali saveznikom) deo snaga kolaboracije.
Nije čudo da je aktuelna rasprava u srpskom parlamentu o izjednačavanju prava domobrana i četnika sa pravima partizana u ovdašnjoj javnosti pobudila dosta pažnje, posebno što je slovenačka novinska agencija STA objavila da je debata u srpskoj skupštini zanimljiva i zato što su „polemičari tvrdili da je Slovenija time uredila pitanje pomirenja“. Pomirenje, time se Slovenija bavi s mnogo strasti već gotovo dve decenije, od poznatog apela Spomenke Hribar, koja je prva podigla glas u ime pijeteta prema mrtvima i za uređenje grobova žrtava političkih obračuna posle Drugog svetskog rata. Drugim rečima, poslanik koji je u Skupštini Srbije tvrdio da je Slovenija pitanje penzija uredila isto kao i Hrvatska nije proverio činjenice i, bar što se slovenačkog slučaja tiče, nije govorio istinu. Drugo je pitanje da li je namerno ili slučajno obmanjivao kolege u poslaničkim klupama i javnost uopšte.
Da zaključimo – u Sloveniji domobrani, belogardisti, četnici, ustaše… nisu izjednačeni sa partizanima u pravima za pariod 1941–1945. godine. Iako ne treba smetnuti s uma da čak i slovenački partizani priznaju da nije moguće izjednačavati četnike sa kvislinškim formacijama zato što su se četnici ipak borili protiv okupatora. Sadašnji predsednik boračke organizacije Ivan Stanovnik je čak nekoliko puta izrazio takav stav, posebno što su među slovenačkim četnicima bili i neki znameniti Slovenci, među kojima je svakako najpoznatiji ekonomista pokojni dr Aleksandar Bajt, dok se jedan od preostalih živih slovenačkih četnika još bori za svoja prava na domaćim sudovima.
Nema zbora da bi Janšina nomenklatura veoma rado krenula hrvatskim putem (bar po tom pitanju), mada će to biti tvrd orah jer jedan od koalicionih partnera – partija penzionera (DeSUS) – ne želi ni da čuje o promeni sadašnjeg penzionog sistema. Janšin SDS je uprkos tome stidljivo ubacio u program i „rezoluciju o privilegijima u penzionom sistemu“, pokušavajući da ozakoni mišljenje da posebno visoke penzije ne zaslužuje i ne bi smeo da uživa „niko zbog svojih revolucionarnih ili političkih zasluga ili rada u organima represije“. SDS se za sada zalaže za izmenu Zakona o vojnim veteranima iz 1955. godine pošto taj „opterećuje budžet“. Po sredi su zaista bajne penzije, pošto je garantovana penzija boraca za 54 odsto viša od obične penzije. Janšini socijaldemokrati kao argument navode da je u martu 1999. godine prosečna penzija oficira JNA koji nije prešao na stranu slovenačke TO iznosila oko 600 evra, dok je penzija onih koji su prešli u TO bila oko 300 evra. Prećutan je podatak da je stotinama oficira JNA zbog neodređene formulacije „da predstavljaju opasnost za državu“ ili po osnovu tajnih denuncijacija (ime prijavitelja na sudu ostaje zaštićeno, tako da je odbrani gotovo nemoguće da pobije optužbu) uskraćeno pravo na bilo kakvu penziju.
Bošnjaci pokušavaju održati kontinuitet a Srbi ga ne prepoznaju, jer za najveći broj Srba ta država nije ono što je bila ranije
Iako rijetko, u Republici Srpskoj i danas poneko od njenih građana slavi nekadašnji Dan Republike 29. novembar. Dejan Mašić iz Prijedora se i danas zaklinje u Josipa Broza Tita.
„Za mene je sve što smo slavili u bivšoj Jugoslaviji zakon. Zakon mi je Tito, zastava i grb SFRJ, himna Hej Slaveni, pa i ona pionirska marama i kapa koje sam u Titovo vrijeme sa ponosom nosio“, kaže Dejan Mašić.
Međutim, odnos građana BiH prema nekim tekovinama i praznicima iz II svetskog rata podijeljen je baš kao i sama država BiH. I dok se 25. novembar Dan državnosti BiH poslednjih godina slavi samo u Federaciji BiH, vlasti i građani RS ovaj datum ne priznaju kao praznik.
Psihologu Srđanu Puhalo iz Banjaluke se čini da imamo problem u opažanju ljudi iz dva entiteta kad je reč o tom datumu. U izjavi za „Vreme“ Puhalo naglašava kako „Srbi sadašnju BiH ne doživljavaju kao onu BiH iz vremena SFRJ“.
„Tako da i ti praznici za njih postaju besmisleni. Možemo govoriti o političkoj manipulaciji gde Bošnjaci pokušavaju održati kontinuitet a Srbi ga ne prepoznaju, jer za najveći broj Srba ta država nije ono što je bila ranije“, kaže Puhalo.
Za njega je to dobar pokazatelj koji govori o krizi identiteta države BiH jer je „to država koja ima teritorij, stanovnike, ali ne i građane koji je doživljavaju kao svoju državu“.
Srđan Puhalo se nalazio u timu psihologa-istraživača (sa Vladimirom Turjačaninom i Đorđem Čekrlijom) koji su nedavno objavili rezultate istraživanja o vrijednosnim orijentacijama mladih u Republici Srpskoj. To istraživanje dotaklo je i odnos mladih prema Drugom svjetskom ratu u onom dijelu u kojem su srednjoškolci RS na listu svojih uzora stavili osobe iz ovog perioda istorije. Rezultati istraživanja pokazali su da se među tri najpopularnije ličnosti nalaze čak dvije iz Drugog svjetskog rata, i to osobe koje su se nalazile na suprotnim stranama, Josip Broz Tito i Draža Mihailović.
Mladi u RS su kao posebne osobine kod Broza prepoznali (ne odnosi se na rat, već uopšte) dobrog diplomatu, koji je uspostavio vjersku i nacionalnu toleranciju, patriotu, koji je istovremeno mudar i inteligentan, ali odlučan čovjek. Draža Mihailović našao se na trećem mjestu uzora mladih ovog bh entiteta. Za mlade je Mihailović patriota, hrabar, mudar i inteligentan.
Puhalo ovu čudnu situaciju objašnjava u razgovoru za „Vreme“: „Ideološki protivnici (i ne samo ideološki) istovremeno su uzori mladih u RS. Čini se da mladi doživljavaju Tita kao simbol boljeg života, ali i socijalne pravde. Draža Mihailović je od izdajnika (antiheroja) postao heroj. On odražava strah mladih ljudi u RS za slobodom i bezbjednosti. On je reakcija na sve ono što se dešavalo u proteklih 15 godina. Izgleda da mladi ljudi bez obzira na to da li je to realno ili ne, osjećaju još uvijek strah od pripadnika drugih naroda. Otuda i Draža kao njihov simbol.“
Istraživanja iz FBiH o sličnom odnosu, Puhalu nisu dostupna, ali pretpostavlja da bi i ona bila nacionalno opredjeljena. Po njemu, mladi bi se vezali za one ličnosti iz nacionalnog korpusa koje bi im garantovale nacionalnu homogenizaciju i zaštitu od drugih, poput Alije Izetbegovića.
Psiholozi su na osnovu ovog istraživanja zaključili da su mladi lakmus papir u društvu, te da oslikavaju trenutnu situaciju.
Na taj način se zapravo, može vidjeti koje se to vrijednosti forsiraju u društvu. Poređenja sa nekim istraživanjima govore kako su se te vrijednosti mijenjale u pojedinim istorijskim periodima.
Istraživanja Dragana Popadića iz 1988. pokazuju da su među osnovcima najpopularniji bili: Dragan Stojković Piksi, Slobodan Milošević, Josip Broz Tito
Među osnovcima su 1994. omiljeni bili: Sindi Kroford, Monika Seleš, Žan Klod Van Dam
a među srednjoškolcima : Nikola Tesla, Sindi Kroford, Madona, Bora Đorđević, Josip Broz Tito
Ilustracije radi, danas je jedan od najposjećenijih sarajevskih kafića „TITO“, u kojem su smještene brojne Titove biste i slike, i u kojem je rijetko moguće naći slobodno mjesto.
Tanja Topić
Represija se pojačava. Sada već imamo pritvaranja, zatvaranja, i toga će biti sve više. To pokazuje da je režim svestan da više nije u toliko komotnoj poziciji. Onaj deo opozicije koji je iskren mora da shvati da uobičajeni metodi borbe neće dati rezultat. I sada je pitanje: da li smo mi na to spremni ili nismo? Ako nismo, onda da se svi povučemo svojim kućama i da pustimo da ovaj vlada doživotno
Opozicionari su policajce pozivali da skinu šlemove i odlože “antiterorisitičku” aparaturu, ili da se bar vrate u zgradu, iznutra je zaštite i da ne prave bespotrebni cirkus i metež. Na trenutke je situacija bila na ivici ozbiljnijeg incidenta. Jedna fotografija je izazvala veliku pažnju javnosti: bakica iz lokalnog pokreta “Bravo” čuvala je pendrek i balistički štit jednog policajca koji je otišao do toaleta. Još jedan kuriozitet: neki advokati koji su krenuli u sud na ročišta zadržali su se ispred suda, u znak podrške poslanicima – donosili su im vodu iz obližnje trafike. I nama je prekardašilo, reći će jedan. Kako bilo, blokada je bila uspešna
U Novi Sad predsednik Srbije nije došao zbog četrnaest mrtvih (u međuvremenu je taj broj porastao na petnaest). Ali došao je jer su tokom protesta oštećene prostorije Srpske napredne stranke, pokazavši da su mu prozori, a ne ljudi, prioritet. A onda se slikao na sahrani dve devojčice i njihovog dede, žrtava pada nadstrešnice na Železničkoj stanici
U jeku borbe za očuvanje kakvog takvog kredibiliteta vladajuće partije, Aleksandar Vučić, član SNS-a i predsednik Srbije, uglavnom se bavi i svojim omiljenim poslom – političkim intrigama i smicalicama iza kulisa
Džaba vam upinjanje da dokažete da visoka korupcija postoji u Srbiji. Ona je, jednostavno, nezamisliva. A onda padne nadstrešnica sveže renovirane železničke stanice (na slici) i ubije 15 ljudi. I pukne mehur i iz njega počnu da kuljaju laži, krađa, kriminal i korupcija
Studenta Akademije umetnosti Relju Stanojevića su bez ikakve potrebe držali u zatvoru 17 dana. Jesu mu naudili, ali nisu uspeli da ga zastraše
Kako se, na prvi znak da se otpor može organizovati drukčije nego mirnim šetnjicama, sad najednom vlast i njeni telali dosetiše da „batina ima dva kraja“?
Arhiva nedeljnika Vreme obuhvata sva naša digitalna izdanja, još od samog početka našeg rada. Svi brojevi se mogu preuzeti u PDF format, kupovinom digitalnog izdanja, ili možete pročitati sve dostupne tekstove iz odabranog izdanja.
Vidi sve
