Vizantija živi

Pripreman pet godina, u Beogradu je prošle nedelje održan 23. Međunarodni kongres vizantologa. To je bio važan skup i važan događaj, i za nauku i za Srbiju. Više od 1300 naučnika iz 49 zemalja sveta bavilo se temom „Vizantija – svet promena“ na šest plenarnih sednica i 50 okruglih stolova. Povodom kongresa otvoreno je osam izložbi o Vizantiji, sajam stručne literature, organizovana su predavanja i stručne ekskurzije (vidi okvir). Predsednik Organizacionog odbora bio je Ljubomir Maksimović, emeritus profesor Univerziteta u Beogradu i potpredsednik SANU za društvene nauke, pokrovitelji Kongresa su bili predsednik Republike Srbije i UNESCO, organizatori – Srpski komitet za vizantologiju i AIEB (Međunarodna asocijacija za vizantijske studije), a suorganizatori – SANU i njen Vizantološki institut, Univerzitet u Beogradu, Filološki i Pravni fakultet. Filozofski fakultet nije učestvovao u organizaciji, iako je najveći broj domaćih učesnika Kongresa upravo iz ove ustanove, i iako je najveća sala Filozofskog fakulteta nazvana po profesoru Georgiju Ostrogorskom koji je zaslužan za prestiž beogradske vizantološke škole. O tome će biti reči kasnije u tekstu.

Vizantologija je jedna od retkih disciplina u nas koja ima dugu i u međunarodnoj nauci priznatu tradiciju. Utemeljio ju je 1906. godine profesor Dragutin Anastasijević, i time osnovao treću vizantološku katedru u Evropi (posle Minhena i Pariza). Već 1927. godine Beograd je prvi put bio domaćin kongresa na kome je učestvovalo oko 200 vizantologa. Prestiž beogradske vizantološke škole nesumnjivo je vezan za Georgija Ostrogorskog na Filozofskom fakultetu u Beogradu, kao i za osnivanje Vizantološkog instituta pod okriljem SANU 1948. godine. Vizantija se smatra živim organizmom, i zato što su ideologija, erudicija, umetnost i kultura suštinski uticale na razvitak Evrope, a njeni su tragovi vidljivi daleko izvan granica Vizantijskog carstva. S tim u vezi je formulisan i moto Kongresa „Sve se menja, ali ništa ne propada“, misao vizantijskog intelektualca Maksima Planuda indirektno inspirisana Heraklitom. U tom smislu na Kongresu je data prilika mladim naučnicima da predlože lične ideje i projekte za buduća istraživanja Vizantije. O tome je, između ostalog, govorio i profesor Ljubomir Maksimović, ocenivši da se „današnja istraživanja vizantijskog sveta nalaze u neprestanim promenama“, a zbog napretka u okviru instrumenta studiorum i sličnih promena, nazvao ih je „gotovo turbulentnim“.

Teme koje su izabrane za ovaj najnoviji Kongres predstavljaju oblasti za koje je pokazano najviše interesovanja u proteklih pet međukongresnih godina. To su: hagiografija, arheologija ranovizantijskih gradova, religiozne prakse i čula, ideja rimske države među Slovenima, i vizantijska istoriografija. Ta peta tema je posebno istaknuta zato što vizantijska istoriografija i danas predstavlja najvažniji izvor podataka za moderna istoriografska istraživanja o vizantijsko-srpskim odnosima. Govorilo se i o perspektivi vizantologije u veku i milenijumu koji su započeli, konkretno o mogućnosti korišćenja digitalnih tehnika u humanističkim naukama uopšte. Posebna kongresna sednica bila je posvećena ugroženosti vizantijske kulture širom sveta, od Sirije i Turske, uključujući i crkve Kosova i Metohije, što je koincidiralo sa porukom koju je vizantolozima uputio Tomislav Nikolić, predsednik države, pozdravljajući ih na početku Kongresa. Kako su preneli mediji, Nikolić ih je prvo podsetio na pouke istorije Vizantije, konkretno njenog sloma za vreme Konstantina XI Paleologa, koji je po svojoj majci bio Dragaš i koji se za pomoć u borbi protiv nevernika obratio Evropi. Međutim, prvo su ga opljačkali krstaši, a Venecija je odnela mnogo umetničkih dela. „Za mene je bolna opomena i upozorenje to što je Sveta Sofija, prvobitno izgrađena kao hrišćanska crkva, u gradu novog imena – Istanbulu, u svoje doba postala najpoznatija džamija. Na Kosovu se ne čuva samo srpska, čuva se evropska kultura, svetsko pamćenje. Molimo vas da nam pomognete u nošenju tog časnog krsta. Sami smo i osećamo se kao Dragaš“, rekao je predsednik Nikolić.

Šta danas znači pojam Vizantija? Srđan Pirivatrić, kopredsednik Organizacionog odbora Kongresa, objašnjava da je danas rašireni kulturološko-politički pojam Vizantija oznaka specifičnog „vizantijskog“ identiteta, kako je u jednoj prilici duhovito napisao oksfordski profesor Siril Mango, konvencionalne je prirode i odgovarajući je u slučajevima kada nije neodgovarajući. „U modernoj vizantologiji je dobro poznato, a u široj javnosti manje, da je taj pojam u pretežnoj meri artificijelan. Vizant ili Bizant ime je stare tračke kolonije koju je rimski car Septimije Sever proširio, a car Konstantin Veliki uglavnom porušio da bi na istom mestu 324. počeo gradnju svoje nove rezidencije Konstantinovog grada, Drugog ili, kako je u narednim decenijama nazvan, Novog Rima. Nova carska rezidencija je do kraja 4. veka postala prestonica ogromnog Rimskog carstva, koje je 395. podeljeno na dva upravna područja čija su središta bila dva Rima, stari i novi. Zapadni deo carstva postepeno su tokom 5. veka osvajala razna „varvarska“, uglavnom germanska plemena, a vođa jednog od njih je 476. godine osvojio i sam Rim, svrgao cara Romula Avgustula i osnovao sopstvenu kraljevinu. Istočni deo opstao je, međutim, još skoro hiljadu godina, sve do osmanskog osvajanja Konstantinopolja 1453. godine i preostalih delova carstva u nekoliko narednih godina. Uvođenje pojma Vizantija u navedenom značenju vezuje se, naime, za ime Jeronima Volfa, prvog izdavača štampanih „vizantijskih“ istorija, inače bibliotekara u kući bogate i uticajne porodice Fuger iz Augzburga, koja je bila u poslovnim vezama sa Karlom V Habzburškim, carem Svetog Rimskog carstva, polovinom 16. veka. Pojam je, u tom značenju, posebno u novije vreme, široko prihvaćen, a iz njega su kasnije izvedeni i drugi odgovarajući pojmovi, kao što je vizantologija.

Prevedena u stvarnost vizantologije danas, kaže za „Vreme“ dr Smilja Marjanović Dušanić, članica Organizacionog odbora, tema Kongresa Vizantija – svet promena „predstavlja izvesnu polemiku sa prečesto ponavljanom floskulom o statičnom Bizantu, kao okamenjenoj civilizaciji koja je formu pretpostavljala suštini i koja je bila nesposobna za dinamiku promena koja sobom donosi napredak svakom društvu. Ne samo da je reč o jednom živom državnom organizmu Rimskog carstva koji je preživeo deset vekova kroz različite promene i prilagođavanja, već, i to je danas ostalo živo, o kulturi koja nastavlja da traje kroz pravoslavnu crkvu i umetnost u svim zemljama tzv. vizantijskog komonvelta“.

Jedna o tema koja ilustruje tezu o Vizantiji kao živom organizmu, a koja može da zazvuči kao neočekivano interesovanje vizantologije, jeste uloga čula u vizantijskoj religioznoj praksi, priča o načinima na koje su Vizantinci doživljavali svetost čulima. „Porast naučnog interesovanja za svet čula i čulnosti u srednjem veku prirodno je usledio posle značajnih prodora u razumevanju odnosa srednjovekovnih ljudi prema telesnom i posle pojave novih interdisciplinarnih pristupa istoriji mentaliteta, posebno istraživanju u oblasti emocija“, kaže Smilja Marjanović Dušanić, precizirajući da su zanimanje za ovu temu naročito podstakla strujanja u novovekovnoj istoriografiji, u izvesnom smislu novoj disciplini, u kojoj su se „kao posebna oblast izdvojila istraživanja uloge čula u liturgiji i umetnosti“. „Takav razvoj discipline nastao je na podlozi proučavanja promena koje je dinamičan razvoj hrišćanskog bogosluženja doživeo tokom stoleća srednjovekovne istorije, na istoku, kao i na zapadu kontinenta.“ Smilja Dušanić podseća da pitanje upotrebe i percepcije čula tokom srednjeg veka ima dugu tradiciju. „Svako od čula omogućavalo je različite puteve saznanja. Počev od promene koja se u odnosu prema vrednovanju čulnog opažanja kao merila saznanja desila tokom samog srednjeg veka otkrićem Aristotelovog traktata De sensu, postepeno je na delovanje čula prestalo da se gleda samo sa prezirom, kao na izvor iskušenja. S obzirom na pokušaje definisanja uloge čula u procesu saznavanja, a posebno na učenje o sinesteziji čula, u srednjem veku beležimo različite pokušaje da se utvrdi primat unutar mogućnosti čulne percepcije. Sa rađanjem shvatanja prema kojem se saznanje ‘aktivira’ slikom, zvukom, mirisom, ukusom i dodirom, na mogućnosti i saznajne moći pet čula počinje da se gleda na pozitivan način.“ U to vreme uočava se i uloga čula unutar liturgijskog čina. „Sa promenom percepcije tela kao tamnice duše došlo je do svojevrsne afirmacije telesnosti, posebno na poznosrednjovekovnom Zapadu. Takođe, zahvaljujući sve razvijenijoj simbolici gesta unutar crkvenih obreda, vernici su stalno pozivani da učestvuju u doživljaju punoće Boga koji im se otkrivao tek u sadejstvu čula, njihovoj sinesteziji. Na taj način uspostavljena ritualna praksa, počivala je na ideji aproprijacije svete istorije neprekidnim obnavljanjem, time i oživljavanjem sećanja na osećaje, slike, mirise, zvukove i dodire koji su se desili u svetoj prošlosti. Bio je to način da sveta istorija bude periodično aktuelizovana kao sadašnjost liturgijskog obreda i time postane proživljeno iskustvo vernika.“

Najnoviji rezultati međunarodnog istraživanja o lokalitetu Caričin grad, koje poslednje četiri decenije sprovodi Arheološki institut u Beogradu sa partnerima naučnim institucijama iz Francuske, Nemačke i Austrije, bili su posebna tema sednice Kongresa o ranovizantijskim gradovima. Vujadin Ivanišević, rukovodilac tog projekta i dopisni član Francuske akademije nauka, kaže za „Vreme“ da su 2011. godine prvi put u Srbiji za potrebe arheologije izvršena lidar snimanja čime su „otkriveni novi delovi grada, definisana trasa akvedukta i utvrđene osnove okolnih ranovizantijskih fortifikacija“. Zatim, proučavanjem odlika svakodnevnog života u gradu „postignuti su izvanredni rezultati koji omogućavaju rekonstrukciju lanca ishrane, ali i ekonomije ranovizantijskog društva“. „Ova istraživanja su posebno fokusirana na proučavanje uzroka gašenja antičke civilizacije i dolazak Slovena na Balkansko poluostrvo.“ Otkrivanje novih ranovizantijskih bazilika je, po Vujadinu Ivaniševiću, najznačajniji rezultat istraživanja. „Otkrićem velikog broja objekata u podgrađima i u samom gradu, kao i pronalaskom pet novih ranohrišćanskih bazilika, rezultati su prevazišli očekivanja. Potrebno je naglasiti da je za sto godina arheoloških iskopavanja otkriveno deset crkava, a za pet dana prospekcije savremenim metodama pet novih bazilika, što je u potpunosti promenilo sliku o urbanizmu Caričinog grada. Petnaest bazilika svedoči o značaju grada kao crkvenog središta – arhiepiskopije, ali i verskog i hodočasničkog centra. Ovi nalazi ujedno ukazuju da se sa velikom izvesnošću Caričin grad može identifikovati sa Justinijanom Primom. Neki od novootkrivenih objekata mogu se identifikovati sa hospicijima – bolnicama, a neke od crkava pripadaju, sasvim je izvesno, manastirskim kompleksima.“ Ove godine su otkriveni tragovi antičkog rudarstva na prostoru opština Medveđa, Bojnik i Lebane, „konstatovan je veliki broj rudarskih okana i radova koji ukazuju na važnosti ovog regiona u eksploataciji rude od praistorije, preko antike do srednjeg veka“, naglašava Ivanišević.

Za javnost koja prevazilazi naučnu, moguće da je najzanimljivija tema o odnosu srednjovekovnih Srba i dva carstva – Rimskog i Vizantijskog. Srđan Pirivatrić, učesnik sesije o ovoj temi, kaže za „Vreme“ da „od doseljavanja na prostore Rimskog carstva početkom 7. veka Srbi se nalaze na područjima uticaja dva Rima, Starog, sedišta rimskog pape, a nekada središta čitavog Carstva, i Konstantinopolja, Novog Rima, nove carske prestonice i sedišta vaseljenskog patrijarha“. „Šire područje današnjeg Balkanskog poluostrva pojavljuje se kao zona dodira, suživota, preklapanja, suprotstavljenosti i sukoba autoriteta Rima i Konstantinopolja koje je u mnogim segmentima odlučujuće uticalo na regionalnu i srpsku istoriju od 7. do 16. veka, a na određen način i kasnije. Posebno je bio važan problem crkvene jurisdikcije, koji se do 1054. godine teoretski i praktično rešavao razgraničenjem sfera pomesnih crkava, dok je posle podele hrišćanskog sveta sva ekumena teoretski, a neka njena područja i u stvarnosti, postala područje preklapanja autoriteta Rima i drugih središta autokefalnih pomesnih crkava, u prvom redu Konstantinopolja. Sveti Sava je krunisanjem svoga brata Stefana Prvovenčanog 1220. godine u Žiči stvorio jednu vrstu političkog obrasca za budućnost, u kojem je lokalni prvosveštenik, arhiepiskop – a ne rimski papa ili njemu podređeni duhovni autoritet – osveštavao ‘samodržavnu’ svetovnu vlast, na čiji izbor nije uticala neka druga zemaljska vlast, dajući tako neophodnu sakralnu auru kraljevskoj kruni. Iako se država Nemanjića u kulturološkom pogledu danas shvata kao deo vizantijskog sveta, treba reći da je ona baštinila ranije ustaljena shvatanja koja su na nivou terminologije odricala Vizantijskom carstvu njegov rimski karakter, nazivajući ga i grčkim carstvom, ostajući na taj način u zapadnjačkom, papskom diskursu Rimsko-vizantijskog carstva.“

Osnovna ideološka matrica kroz koju se u Vizantiji gledalo na Srbe, kaže Pirivatrić, određena je „shvatanjem o rimsko–helenskoj političkoj i kulturnoj superiornosti nad varvarskim, nerimskim i nehelenskim svetom, kojem su pripadali svi drugi narodi“. „U okviru takvog pogleda na ‘druge’ postojao je unutrašnji konfesionalni kriterijum, koji je Srbe kao pravoslavne hrišćane stavljao u bolji položaj nego katoličke Latine tj. Franke, ili muslimanske Turke, smatrajući ih, razume se, i dalje za varvare. Tako je jedan vizantijski diplomata na dvoru kralja Milutina u svom izveštaju primetio da je kraljevo ugledanje na rimsku raskoš i otmenost isto što i trka pešaka sa lidijskom dvokolicom. Sačuvani primeri vizantijske književnosti, najpre istoriografije i retorike, održavaju stavove prestoničke kulturne elite, čiji je prezir prema Srbima bio uslovljen i činjenicom da se država Nemanjića tokom 13. i 14. veka značajno teritorijalno proširila na račun Carstva, a vrhunac su bila velika Dušanova osvajanja i njegovo posezanje za vizantijskom carskom titulom. Takvo gledište malo je ublaženo, mada ne i napušteno, u vreme uspona Osmanlija, zajedničkog neprijatelja Srba i Vizantinaca.“

Kongres je održan u starom akademskom jezgru grada, u prostorima Univerziteta u Beogradu u Kapetan Mišinom zdanju, Srpske akademije nauka i umetnosti i Filološkog fakulteta. Kao što je rečeno na početku teksta, sala „Georgije Ostrogorski“ bila je zatvorena za 1300 vizantologa sveta. Filozofski fakultet se oglušio o poziv da učestvuje u završnoj etapi organizacije Kongresa, bez obzira na to što je značajan broj profesora i studenata relevantnih studijskih grupa učestvovao u radu kongresnih sednica ili u organizaciji ovog događaja kao član njegovih organizacionih tela.

Utisak je, međutim, da je sve proteklo primereno visokom rangu događaja. Dokazano je i pokazano, pa zašto onda to i ne istaći, da je za dobru organizaciju osim entuzijazma pojedinaca bilo neophodno da i najznačajnije državne i akademske ustanove (u ovom slučaju ne sve u jednakoj, a ni u potrebnoj meri) prepoznaju značaj Kongresa kao lokalnu i globalnu afirmaciju društveno-humanističkih nauka, našeg identiteta i kulturnog nasleđa.

Osvrćući se na izmaku osamdesetih godina prošlog veka na istoriju vizantologije u Srbiji, pokojni profesor Filozofskog fakulteta Ivan Đurić primetio je da je ta nauka jedan od naših, mada sve ređih, prozora u svet. Ove godine, svet je desetak dana boravio u Beogradu, a upoznao se i sa vizantijskim i srpskim nasleđem Srbije uključujući Kosovo i Metohiju, i severne Makedonije. Pokazalo se da je srpska, konkretno beogradska vizantologija, potvrdila značajno mesto koje ima u svetskim okvirima.

NOVI MILENIJUM: Iz ciklusa Ekfraze Milete Prodanovića

Arhanđeo Mihailo i bogataš, 1858.

Doček kralja Srbije Petra Karađorđevića

Patrijarh srpski German sa dvojicom mitropolita i svetogorskim civilnim upravnikom u manastiru Hilandaru, maj 1959.

Dobri pastir – Caričin grad