"Nalazimo se pred čudnom pojavom: ukoliko jedna osoba 'tvrdi' da je veći broj njenih sunarodnika ubijeno – utoliko ta osoba ima veće zasluge i smatra se većim nacionalistom. Drugim rečima, da li je jedna osoba ‘izdajnik’ svog naroda ako ne ‘nalazi’ da je bilo toliko žrtava kako se to na svim stranama tvrdi?" Ove redove ispisao je Bogoljub Kočović u knjizi "Sahrana jednog mita – žrtve Drugog svetskog rata" u Jugoslaviji (Otkrovenje, Beograd, 2005) čije izvode na sugestiju i uz dozvolu priređivača londonskog izdanja Desimira Tošića prenosimo u ovom broju "Vremena". Dr Bogoljub Kočović je po obrazovanju pravnik, doktor prava u Parizu posle rata, potom naučni saradnik u Francuskoj, a potom je u Sjedinjenim Državama i u Francuskoj prešao na ekonomske studije, posebno na statistiku... Prvo izdanje ove knjige izašlo je u Londonu 1985. U njoj je tada izrečena opomena da "kod izvesnih preovlađuje još uvek ideja... da međunacionalni obračuni nisu završeni, odnosno koji žele, ako im se prilika ukaže, da se ‘svete’, da ‘nastave’ sa građanskim ratom...". Na knjigu nije bilo reakcija nekoliko godina, a onda je izbio rat. Po njegovom okončanju, licitacijama o starim žrtvama dodate su licitacije o novim...
Bogoljub Kočović piše:
Prema mojim izračunavanjima, demografski gubici Jugoslavije su 1.985.000. Odnosno, broj stanovnika Prve Jugoslavije, da nije izbio za nas Drugi svetski rat, mogao je biti 1948. godine 17.263.000, a bio je samo 15.772.000 manje 494.000 stanovnika koji su se nalazili 1948. godine u oblastima koje su pre Drugog svetskog rata bile pod Italijom (…)
Ukupno je moglo biti nerođenih na celoj teritoriji Prve Jugoslavije: 333.000 (…)
Broj iseljenih van granica Jugoslavije je ocenjen na 654.000 (…)
Za mene, pak, ostaje žalosna činjenica da je za celokupnu Jugoslaviju (1941–45, p.r.) bilo oko 1.985.000 demografskih i, u okviru demografskih gubitaka, 1.014.000 žrtava. Ostaje činjenica da je najviše, relativno govoreći, stvarnih žrtava bilo u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Hrvatskoj i Vojvodini; da su ukupno uzevši Srbi imali malo veće relativne gubitke od Muslimana (ako uzmemo Srbe i Crnogorce zajedno) ili ako odvojimo Crnogorce od Srba, onda su Crnogorci ti koji su imali najveće stvarne gubitke među jugoslovenskim narodima, slede Srbi i Muslimani. I da su najviše stradali Srbi (i Crnogorci) u Hrvatskoj, BiH i Crnoj Gori, kao i Hrvati u BiH, Srbi u Makedoniji, Muslimani u BiH itd.
Najzad, ostaje činjenica da su, govoreći o relativnim gubicima, najviše pretrpeli Jevreji i Cigani, pa tek onda neki od jugoslovenskih naroda…
Treba uvek imati na umu da su žrtve pale od raznih i mnogobrojnih ruku. S jedne strane, bilo je mnogo žrtava u borbama sa raznim okupatorima, bilo među građanskim bilo među vojnim licima. I tu leži naš veliki doprinos u Drugom svetskom ratu – u borbama protiv nacista i njihovih satelita. Ali s druge strane, i tu ne možemo da se ponosimo, za veliki broj žrtava u Jugoslaviji doprineli su razni: građanski, nacionalni i ideološki ratovi između raznih strana, nacionalista i komunista u Sloveniji, četnika i partizana (gde nije bilo samo komunista), ustaških ili domobranskih jedinica, ljotićevskih dobrovoljaca sa četnicima i partizanima; kao i građanski nacionalistički ratovi, u prvom redu između Srba i Hrvata i Muslimana na teritoriji Hrvatske, i Bosne i Hercegovine. Ne zaboravimo da su u Crnoj Gori naročito pale velike žrtve: između Srba i Srba, ili – između Crnogoraca i Crnogoraca!
Kada kažemo „krvavi obračuni“ Hrvata i Srba, treba reći da to nije bio pravi, u bukvalnom smislu, rat između Srba i Hrvata. Srbija, na primer, sa najvećim brojem Srba, u poređenju s drugim oblastima, nije učestvovala u „ratu“ sa Hrvatima. Pa ni Crna Gora. „Rat“ između Hrvata i Srba bio je u stvari proces u dva pravca: pokušaj Pavelićeve tzv. države da zbriše Srbe u oblasti Hrvatske i Bosne-Hercegovine, i, potom, odbrana i odmazda od strane Srba četnika i Srba partizana (…)
Za pisca ove studije jasno je da razbijanje Jugoslavije podiže toliko problema, naročito u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, da se rešenja neće moći naći izvan novih građanskih ratova, sa novim i jakim demografskim i stvarnim žrtvama koje bismo mogli takođe označiti kao posledice Drugog svetskog rata, pa makar se one desile nekoliko desetina godina docnije. Nazovimo to „novi“ ili „nastavak“ građanskog rata. Taj rat bi oslabio i politički sve jugoslovenske narode, jer bi slabljenje tih naroda verovatno iskoristili neki od suseda koji imaju teritorijalne zahteve, u prvom redu Italija, Mađarska, ponajpre Albanija i Bugarska.
(Moguće varijacije gubitaka)
Gornja tabela nam daje pregled stvarnih žrtava prema našim proračunavanjima, u isto vreme, i naše minimalne i maksimalne moguće varijacije za svaki narod i odgovarajuće relativne gubitke prema broju stanovnika svakog naroda koji bi ovaj verovatno imao 1948. godine – da nije bilo rata (ali ti relativni gubici izraženi u procentima samo za one narode čiji je broj veći od 60.000 i čiji su gubici bili najmanje 5000)
(…)
U apsolutnom proračunavanju, najviše su stradali:
(1) Srbi 487.000 (ako bismo uzeli Srbe i Crnogorce zajedno, apsolutni gubici bi bili 537.000); (2) Hrvati 207.000; (3) Muslimani 86.000; (4) Jevreji 60.000; (5) Crnogorci 50.000; (6) Slovenci 32.000 (7) Romi (Cigani) 27.000; (8) Nemci 26.000; (9) Makedonci 7000; (10) Albanci 6000; (11) Mađari 5000…
U relativnom proračunavanju, najviše su stradali
(1) Jevreji 77,9 odsto; (2) Romi (Cigani) 31,4; (3) Crnogorci 10,4; (4) Srbi 6,9 (ako bismo uzeli Srbe i Crnogorce zajedno, relativni gubici bi bili 7,2); (5) Muslimani 6,8; (6) Hrvati 5,4; (7) Nemci 4,8; (8) Slovenci 2,5; (9) Albanci 1,0; (10) Mađari 1,0; (11) Makedonci (0,9) (….)
Da bismo dobili što pravilniju sliku stvarnih žrtava među jugoslovenskim narodima, mi dajemo ovde za svaki jugoslovenski narod relativne gubitke u poređenju sa verovatnim brojem stanovnika svakog jugoslovenskog naroda koje su verovatno imali 1948. godine u okviru republika i pokrajina: (1) Srbi iz Hrvatske 16,3 odsto, (2) Srbi iz BiH 14,6, (3) Srbi iz Crne Gore 11,6, (3) Hrvati iz BiH 11,4, (4) Srbi iz Makedonije 10,9, (5) Muslimani iz BiH 7,4, (6) Muslimani iz Crne Gore 6,0, (7) Muslimani iz uže Srbije 5,2, (8) Srbi iz Vojvodine 4,9, (9) Hrvati iz Hrvatske 4,2, (10) Srbi iz uže Srbije 2,9, (11) Slovenci iz Slovenije 2,3, (12) Hrvati iz Vojvodine 2, l, (13) Srbi sa Kosova 2,0, (14) Makedonci iz Makedonije 0,8.
Među 654.000 iseljenih van granica Jugoslavije bilo je: Folksdojčera (Nemaca) 396.000 (tu smo uračunali i pretpostavljenih 10.000 zatvorenika u dva logora u Vojvodini a koji nisu bili obuhvaćeni u popisu 1948); Mađara 33.000, Rumuna 2000, Italijana 4000, Albanaca 3000, Turaka 20.000, Rusa i Ukrajinaca 8000, Čeha i Slovaka 14.000, Poljaka 12.000, Jevreja 8000, Vlaha 2000, ostalih 2000 – što u zbiru čini 504.000 pripadnika nejugoslovenskih naroda).
Iseljeno je 150.000 pripadnika jugoslovenskih naroda i to: Srba i Crnogoraca 60.000, Hrvata 57.000, Slovenaca 12.000, Muslimana 14.000, Makedonaca 7000…
U broj iseljenih nije uračunato 3000 Slovenaca i 3000 Hrvata koji su bili 1931. u granicama Prve Jugoslavije, ali koji su između 1945. i i 1948. nastanili krajeve koji su pred kraj Drugog svetskog rata bili pod Italijanima).
Čisto iseljenje, emigracija, od 654.000, moglo bi da se objasni i daljom podelom u sledeće podgrupe: ekonomski emigranti (l931–1939) 10.000, politički emigranti posle 1945. 140.000; ustaše sa porodicama (zvanično izbeglice ili ne) 16.000, Folksdojčeri (Nemci) i Austrijanci 396.000, Mađari 33.000, za Tursku (20.000 Turaka i 10.000 Muslimana) 30.000, povratak u domovinu porekla nekih manjina, uglavnom balkanskih i slovenskih naroda 23.000, ostalo 6000…
Po pitanju stvarnih žrtava, spomenimo u prvom redu službenu procenu, odmah posle završetka rata, procenu jugoslovenske vlade, odnosno Reparacione komisije pri vladi FNRJ o ljudskim i materijalnim žrtvama Jugoslavije u ratnom naporu 1941–1945. Zvanična procena žrtava je bila 1.700.000. U taj broj nisu uračunate žrtve na strani vojnih jedinica koje su se borile protiv partizana ili su kolaborirale sa okupatorima. To merilo je, razume se, neprihvatiljivo, ali je važno da ga imamo na umu kada govorimo o 1.700.000 žrtava po službenoj proceni druge Jugoslavije.
Na tu „zvaničnu“ procenu bilo je reakcije, u prvom redu, u samoj Jugoslaviji. Polazeći od demografskih gubitaka, i posle pretpostavki o broju nerođenih zbog ratnog stanja i broja emigriranih, broj stvarnih žrtava je bio: po Lahu oko 1.000.000, po Tasiću 1.400.000, po Vogelniku 1.814.000 kao donja granica, ili još verovatnije po njemu 2.139.000. Dva poslednja pisca uzimaju broj u granicama druge, a I. Lah u granicama prve Jugoslavije.
Ako je naša studija proračunala broj stvarnih žrtava koji se dosta slaže sa Lahovim, ako smatramo da je Tasićeva suviše visoka, Vogelnikova je prekoračila svaku meru realnosti. Razlike se mogu, kao što smo to već podvukli, objasniti u prvom redu, po meni, pogrešnim pretpostavkama o razvoju čistog prirodnog priraštaja od 1940. do 1948. godine (pa čak i od 1931. do 1939) kod Tasića tako i još više kod Vogelnika…
Spomenimo, takođe, proračune koje su našli Amerikanci G. Hoffman i F. Neal i čija je studija spomenuta u doktorskoj tezi S. D. Stefanovića. Broj stvarnih žrtava po Amerikancima bi bio 1.100.000.
Kako se došlo do 1.700.000
Kočović pokazuje da je gornja granica demografskog gubitka 1941–1948. oko dva miliona, a broja stvarnih žrtava (to jest, ubijenih) oko jednog miliona. Ovaj drugi broj je u teškoj suprotnosti sa ustaljenim mitom, zastupanim i od zvanične jugoslovenske statistike, da je broj stvarnih žrtava oko 1.700.000 muškaraca, žena i dece.
Zato ću otkriti poreklo tog zvaničnog broja, jer sam ja umnogome odgovoran za njega…
Kao student matematike (1946–1949) bio sam zaposlen u Demografskom odeljenju i u Odeljenju statističkih mašina Saveznog statističkog ureda Jugoslavije od jeseni 1946. do sredine 1948. godine. Negde u proleće 1947. godine dobio sam zadatak od direktora Ureda Dolfe Vogelnika i njegovog pomoćnika Alojza Debevca da izračunam „za druga Kardelja“ gubitke jugoslovenskih naroda prouzrokovane ratom. Kardelju je trebalo da tim podacima potkrepi zahteve Jugoslavije za reparacijama na konferenciji u Parizu. Dobio sam tačno dve nedelje da svršim taj posao; jedino uputstvo je bilo da broj treba da bude značajan, ali naučnostatistički fundiran.
Tek, kada sam počeo da radim na tom problemu, shvatio sam zašto su ga dva profesionalna statističara, Vogelnik i Debevec, natovarili na grbinu jednom početniku, studentu druge godine matematike: nije se imalo gde početi. (D. Tasić, načelnik Demografske statistike, statističar starog kova, za koga su postojale samo četiri racionalne računske operacije, odbio je da se angažuje u projektu, ali mi je bio od velike pomoći sa numeričkim podacima. Imao sam utisak da on poznaje stanovništvo svakog naselja u prste, uključivši i domaće životinje. Čudim se zašto je on, u analizi popisa 1948. godine, procenio demografske gubitke na dva i po miliona. Godine 1947. on se bio slagao sa mojom procenom.)
Za predratnu Jugoslaviju postojala su samo dva popisa, 1921. i 1931. godine. Statistički to se svodi ni na šta. Otvoreno je takođe bilo pitanje aktuelnog broja stanovništva 1945. godine; na sreću, bilo je nekih kakvih-takvih uzoraka. Nije mi ostalo ništa drugo već da koristim izvanredne statistike susednih zemalja za zadnjih 80 godina (na primer, austrijskih za Sloveniju i Bosnu-Hercegovinu, mađarskih za Vojvodinu i Hrvatsku, albansko-italijanskih za Kosovo, Metohiju i Dalmaciju, bugarskih za Istočnu Srbiju i Makedoniju) i da na osnovu njih konstruišem trendove razvoja raznih etničkih grupa i geografskih jedinica. (Koliko vidim, Kočović nije tako radio. On je koristio samo jugoslovenske statističke podatke, ali je imao i rezultate popisa 1948. godine.)
Tako sam došao do rezultata da je gubitak stanovništva Jugoslavije 1941–1945. godine bio 1700.000 duša. Jasno, to je bio demografski gubitak. Međutim, Kardelj je, valjda po nekoj učiteljskoj semantici, reč „gubici“ istolkovao kao „žrtve“, pa je s tim brojem operisao na konferenciji u Parizu. I jasno, jednom prihvaćen od „najvišeg rukovodstva“, taj broj je postao zvaničan broj žrtava rata, a ne gubitak u stanovništvu.
Tako se stvaraju mitovi.
Za svoj rad sam bio čak pohvaljen i nagrađen od D. Vogelnika…
Interesantno je napomenuti da se Kočovićeva i moja procena demografskog gubitka slažu. Ako se od njegovog broja za period 1941–1948 (koji iznosi 1.985.000) oduzme oko 285.000 za žrtve i iseljavanja od 1945. do 1948, dolazi se tačno do moje procene od l.700.000 za period 1941–1945. godine. A naše metode rada su bile potpuno različite…
Vladeta Vučković, profesor matematike na univerzitetu u Saut Bendu, SAD, u prilogu za jugoslovensko izdanje knjige Sahrana jednog mita – žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji
Represija se pojačava. Sada već imamo pritvaranja, zatvaranja, i toga će biti sve više. To pokazuje da je režim svestan da više nije u toliko komotnoj poziciji. Onaj deo opozicije koji je iskren mora da shvati da uobičajeni metodi borbe neće dati rezultat. I sada je pitanje: da li smo mi na to spremni ili nismo? Ako nismo, onda da se svi povučemo svojim kućama i da pustimo da ovaj vlada doživotno
Opozicionari su policajce pozivali da skinu šlemove i odlože “antiterorisitičku” aparaturu, ili da se bar vrate u zgradu, iznutra je zaštite i da ne prave bespotrebni cirkus i metež. Na trenutke je situacija bila na ivici ozbiljnijeg incidenta. Jedna fotografija je izazvala veliku pažnju javnosti: bakica iz lokalnog pokreta “Bravo” čuvala je pendrek i balistički štit jednog policajca koji je otišao do toaleta. Još jedan kuriozitet: neki advokati koji su krenuli u sud na ročišta zadržali su se ispred suda, u znak podrške poslanicima – donosili su im vodu iz obližnje trafike. I nama je prekardašilo, reći će jedan. Kako bilo, blokada je bila uspešna
U Novi Sad predsednik Srbije nije došao zbog četrnaest mrtvih (u međuvremenu je taj broj porastao na petnaest). Ali došao je jer su tokom protesta oštećene prostorije Srpske napredne stranke, pokazavši da su mu prozori, a ne ljudi, prioritet. A onda se slikao na sahrani dve devojčice i njihovog dede, žrtava pada nadstrešnice na Železničkoj stanici
U jeku borbe za očuvanje kakvog takvog kredibiliteta vladajuće partije, Aleksandar Vučić, član SNS-a i predsednik Srbije, uglavnom se bavi i svojim omiljenim poslom – političkim intrigama i smicalicama iza kulisa
Džaba vam upinjanje da dokažete da visoka korupcija postoji u Srbiji. Ona je, jednostavno, nezamisliva. A onda padne nadstrešnica sveže renovirane železničke stanice (na slici) i ubije 15 ljudi. I pukne mehur i iz njega počnu da kuljaju laži, krađa, kriminal i korupcija
Kako se, na prvi znak da se otpor može organizovati drukčije nego mirnim šetnjicama, sad najednom vlast i njeni telali dosetiše da „batina ima dva kraja“?
Ministar kulture Nikola Selaković mora da bira između zakona i interesa investitora koji hoće da ruše Generalštab, a koji očigledno zastupa predsednik Vlade Republike Srbije Miloš Vučević
Arhiva nedeljnika Vreme obuhvata sva naša digitalna izdanja, još od samog početka našeg rada. Svi brojevi se mogu preuzeti u PDF format, kupovinom digitalnog izdanja, ili možete pročitati sve dostupne tekstove iz odabranog izdanja.
Vidi sve
