Srbija među ljudima

Srbija umire. Nagoveštaji tri decenije duge demografske krize sada se jasno vide i bez dugoočekivanih rezultata Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova koji Republički zavod za statistiku, uz mobilizaciju svih tehničkih i stručnih kapaciteta, konačno sprovodi ove godine i koji bi trebalo da nam otkrije sva lica Srbije. I sve nove bore na njima. No, kao drvo kome se grane postupno suše i koje iz godine u godinu baca sve manji hlad, naznake opadanja populacije sve su primetnije i ako ne gledate u brojeve – stanovništvo je sve starije i starije, možete se u pojedinim regijama kretati desetinama kilometara i nailaziti samo na sela koja su opustela, a tamo gde u njima još ima života, na sledećem popisu ga neće biti. Izdvojena školska odeljenja širom Srbije su pred ukidanjem, ali ni u akademskim centrima nije bolje, mediji sve češće izveštavaju o drastičnom padu upisnih kvota na tradicionalno velikim fakultetima, ali ne opada samo visokoobrazovano stanovništvo – nema gradilišta gde se ne oseća manjak zanatlija, nema preduzeća koje ne vapi za radnicima. Kakvi god da su ekonomski pokazatelji, koliki god bili BDP, inflacija i nivo investicija, koliko god se menjali iz godine u godinu, u Srbiji konstantno nestaje radna snaga. Nestaju ljudi.

Izvor: RZS

Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku, sa prvim danom ove godine procenjeni broj stanovnika Republike Srbije iznosio je 6.834.326 ljudi, što sa ubrzanim porastom globalne populacije koji je trenutno dostigao 7,7 milijardi ljudi, čini da prvi put stanovnici naše zemlje čine manje od jednog promila čovečanstva. Motor ovog problema – razlika između rođenih i umrlih – sve je veći. Naša zemlja, uz prinudne migracije iz drugih republika i nasuprot tome, ekonomske migracije ka Evropi, ima izuzetno veliki negativan prirodni priraštaj, tako da na svakih 1000 stanovnika godišnje gubi više od devet stanovnika.

Tako je od januara do juna ove godine broj živorođenih u Srbiji iznosio samo 29.334, dok je u istom periodu umrlo više nego dvostruko – 60.346. Da je umrlo manje nego što se rodilo, stanovništvo bi raslo, da je umrlo jednako, imali bi istu populaciju. Međutim, u Srbiji su na svako novorođenče iskopana i dva nova groba. A kako je umrlo duplo više stanovnika nego što se rodilo, svaki porođaj, nesumnjivo praćen radošću, porodičnim veseljem i čudesnom misterijom koju će u svet uneti novi građanin, označio je ne povećanje, nego doslovno smanjenje stanovnika za jednog.

GRADOVI KOJI NESTAJU: Demografska kriza se teško može rešiti raznim radnim grupama, često protivpravnim idejama o podsticaju rađanja ili jalovim merama za pomoć porodici, budući da su sile koje demografiju Srbije voze niz stranputicu čisto matematičke, dakle, pouzdane i – neumoljive. Ako mislite da je to nešto neugodno, ali po pravilu tišti samo desnoorijentisane organizacije i sve one “porodične” pokrete, odnosno da to i nije važno za vaš svakodnevni život, varate se. Društva su funkcionalne zajednice koje svojim članovima mogu otežati život i samo zbog toga što upadaju u ovakve statističke spirale.

Pošto se manje dece rađa, Srbija postaje sve starije društvo, što nosi obilje ekonomskih problema, kao što je sve veće “prirodno” opterećenje penzionog sistema i manjak vitalne radne snage, ali i političkih i kulturnih izazova. Podaci RZS-a ukazuju na smanjenje učešća stanovništva radnog uzrasta (15–64) u ukupnoj populaciji, sa 67,3 odsto (2002) na 64,4 odsto (2021). U istom vremenskom intervalu, prosečna starost stanovništva je porasla sa 40,2 na 43,5 godina. Proces demografskog starenja stanovništva znači da je nisko učešće mladih i kontinuirano rastući udeo starih u ukupnom stanovništvu. I što je poseban problem – starenje doprinosi daljem padu nataliteta i opadanju populacije.

Disbalans između najmlađih i najstarijih već je ušao u neugodnu fazu – u 2021. godini udeo lica starih 65 i više godina iznosio je 21,3 odsto, a mlađih od 15 godina samo 14,3 odsto. Ovi sivi podaci zapravo otkrivaju koliko je proces opadanja dramatičan fenomen, posebno ako se razmotri jedna posebno osetljiva grupa u populaciji. Naime, starenje stanovništva dovodi do toga da se u ukupnoj populaciji iz godine u godinu smanjuje udeo žena koje su u reproduktivnoj fazi života. Sa opadanjem ovog reproduktivnog jezgra šansa da se obnovi natalitet sve više i više se smanjuje. Smatra se da su žene, barem teorijski, u reproduktivnom dobu od 15. do 49. godine, a kako stanovništvo sve više stari, njihov broj sve više opada. To je nepovratan proces koji vodi u dalje smanjenje priraštaja.

U ovom trenutku, kao u poznatom medijskom poređenju, zbog demografske razlike između živorođenih i umrlih, za godinu dana u Srbiji zaista iščezne jedan grad. Dosledno idući kroz godine, to bi značilo da smo u godini završetka prethodne decenije izgubili stanovništva kao ceo jedan Šabac (53 hiljade), a potom, na početku sledeće Valjevo (59 hiljada), godinu dana kasnije i Leskovac (60 hiljada), još godinu kasnije Smederevo (64 hiljade), potom Novi Pazar (66 hiljada), pa svake sledeće godine Kraljevo (68 hiljada), Kruševac (73 hiljade) i Čačak (73 hiljade), pa potom Pančevo (76 hiljada) i na kraju ove decenije i Zrenjanin (76 hiljada). A šta je Srbija bez Zrenjanina? Ili bilo kog od navedenih gradova? Može li ijedno društvo da podnese takav dramatičan godišnji odliv? Treba se podsetiti da je ovde reč samo o onome što statističari nazivaju prirodnim kretanjem, dok takozvano mehaničko, migratorno, iz zemlje već odvodi na Zapad hiljade i desetine hiljada ljudi. No, to nije jedini problem.

BELA KUGA: Ljudi zbog demografije iščezavaju na celom Zapadnom Balkanu, koji je najnastanjeniji bio na samom kraju postojanja Jugoslavije, 1991. godine, kada je imao 23,5 miliona stanovnika. U Sloveniji je stanovništvo sa dva miliona, za trideset godina blago poraslo na 2,1 milion stanovnika, a u Makedoniji sa 2,03 na 2,07 miliona stanovnika. Bosna i Hercegovina je, međutim, u deceniji ratova izgubila skoro milion stanovnika – prema popisu iz 1991. u Bosni je živelo oko 4,38 miliona ljudi, a 2001. godine samo 3,52 miliona. Pad će se lagano nastaviti, tako da danas BiH ima 3,41 milion stanovnika. Hrvatska ima negativan prirodni priraštaj i na godišnjem nivou izgubi pet na svakih 1000 stanovnika. Hrvatska je pritom demografski pogođena i sa dva talasa odseljavanja – prinudne seobe srpskog stanovništva sredinom devedesetih, a potom migracije radne populacije nakon ulaska u Evropsku uniju. Tako se sa 4,73 miliona stanovništvo Hrvatske za tri decenije smanjilo na 4,06 miliona.

Srbija je tokom svoje istorije najviše rasla upravo sa osnivanjem zajedničke države, kada je tridesetih godina uvećala populaciju za čak 60 odsto. Posle Drugog svetskog rata je imala povećanje stanovnika sa 5,7 miliona 1945. godine na 7,82 miliona koliko je imala 1991. godine. Nakon toga, broj stanovnika se smanjio na 7,5 miliona 2001, da bi pao na 7,2 miliona 2011. godine. Uoči novog popisa, Srbija se spustila na samo 6,8 miliona stanovnika, otkrivajući svoje sve starije i starije lice. “A svako od tuge za dan kao vek čitav ostari i zbrčka se, oj, Srbijo među bunama, među šljivama, oj, Srbijo među ljudima, na njivama”. I danas popularni zbog raznolikih zvukova, osećanja i raspoloženja, stihovi Oskara Daviča iz 1939. godine, korišćeni i zloupotrebljavani, kao i njihova tema uostalom, od recitatorskih sekcija do nacionalističkih falangi, sa idejom o večnoj zemlji, sa izumiranjem stanovništva dobijaju novu, sve tamniju boju. Njive o kojima pevaju sada su mahom opustele i zaparložene, a ljudi sve je manje.

Očekivana dužina života u Srbiji je niža nego u Evropi za pola decenije, a sa kovid statistikom još se smanjila i spustila na samo 70 godina. Istovremeno, opada veličina domaćinstava, dok su vrlo snažne i unutrašnje migracije. Stanovništvo se, naime, i dalje masovno premešta iz sela u gradove, gde sada živi oko dve trećine stanovništva, uz pojačanu metropolizaciju, a većina stanovnika migrira ka Beogradu. U periodu 2002–2021, prema podacima Republičkog zavoda za statistiku, na regionalnom nivou, jedino je Beogradski region beležio rast broja stanovnika. Tako je bilo sve do 2021. godine, kada se i taj trend promenio – broj stanovnika Beograda, prestonice nekadašnje velike države sa 23 miliona stanovnika, sada je opao za 3,4 promila u odnosu na 2020. godinu. Srbija, demografski ugrožena, nesvesna da amputiranih republika odavno više nema, još uvek ne zna svoje lice. I da je ono sve više naborano.¶

Osam milijardi

Broj stanovnika planete se približava osmoj milijardi, ali je zapravo na leru i raste samo po inerciji. Kvačilo je pritisnuto još šezdesetih godina 20. veka kada je priraštaj dostigao svoj maksimum, a potom krenuo da opada. No, demografska eksplozija koja se desila sredinom 20. veka sa drastičnim povećanjem dužine života i rastom nataliteta i dalje obezbeđuje da broj stanovnika raste, iako se brzina tog rasta sve više smanjuje. Sada je na planeti 7,7 milijardi ljudi, a kada pročitate ovaj tekst na svetu će ih biti 200 više. Ako ostavite novine, telefon ili ustanete od kompjutera i odete da zakuvate kafu, dok se vratite, biće ih 50 više.

Inače, pre njihovog rođenja od početka istorije do danas živelo je ukupno 84 milijarde ljudi. No, u odnosu na 7,7 sada živih milijardi, zar je do sada bilo samo toliko? To znači da trenutno živi oko deset odsto svih ljudi koji su ikada živeli. No, brojevi se slažu – mada je rast donekle usporio u poslednje dve decenije, svet se strašno uvećao u poslednjih sto godina zbog posledica takozvane demografske eksplozije.

Praktično cela istorija čoveka staje u prvu milijardu. Svet je pre 10.000 godina, kad je u neolitu čovek počeo da uzgaja žitarice i pripitomljava životinje, naseljavalo samo četiri miliona ljudi, a biće potrebne hiljade godina da dostigne populaciju današnje Srbije. Pre pet vekova, krajem 15. veka, negde tamo kad je srpska despotija pala pod vlast Turaka, na planeti je živelo samo oko 500 miliona ljudi, a taj se broj održavao sve do sredine 18. veka, kada je počeo da raste zbog razvoja medicine i tehnologije. Život se produžio, a majke su istovremeno uspevale da porode i odgoje više beba.

U vreme uoči početka Prvog srpskog ustanka, na Zemlji je brojnost ljudi konačno dostigla jednu milijardu. Međutim, dok je za prvu milijardu bilo potrebno sto hiljada godina ljudske istorije, druga je dostignuta za 124 godine. Uoči Prvog svetskog rata na planeti je živela jedna milijarda i 700 miliona ljudi, a kada je u Beogradu počeo Drugi svetski rat, tačnije 6. aprila 1941, na svetu je bilo 2.316.961.836 ljudi. Za treću milijardu bilo je potrebno samo 33 godine, ali pošto je sredinom veka priraštaj i dalje rastao, ovaj se period skratio na samo 15 godina, a potom na 12.

Tako će broj stanovnika skočiti na tri milijarde početkom šezdesetih, da bi četiri dostigao već sedamdesetih, pet osamdesetih, šest devedesetih i sedam 2011. godine. No, kako je procenjeno, sledeću, osmu milijardu će svet čekati ne 12, nego 13 godina, a devetu 14, da bi na desetu čekao 18 godina. To je zato što priraštaj opada i brzina rasta se sve više smanjuje. Demografi predviđaju raznovrsne scenarije, ali se svakako ne očekuje da će broj stanovnika Zemlje do kraja veka biti veći od 12 milijardi.

Kretanje prirodnog priraštaja

1