Levica u desnoj šaci

Đorđe Vukadinović, Filozofski fakultet, Beograd: Nove mesije, apostoli i sveštenici…

Početkom 60-ih godina prošlog veka poznati poljski filozof i potonji disident Lešek Kolakovski, autor kontroverzne trotomne istorije marksizma, objavio je svoj čuveni esej „O teološkom nasleđu u filozofiji“, u kojem je na karakterističan, oštrouman i lako ironičan način razotkrio skrivene mitske i religijske sadržaje ugrađene u moderne filozofske kontroverze, te vrlo prisutne i u tada globalno dominantnoj marksističkoj priči. Nekoliko decenija ranije, i Nikolaj Berđajev je u sličnom duhu uspostavio analogiju između hrišćanske apokalipse i sadržaja komunističke ideologije. Od tog vremena stvari su se radikalno promenile, marksistička moda je prošla i obrnuo se odnos političkih i političko-teorijskih snaga. Stoga bi možda moglo biti zanimljivo obratiti pažnju na prisustvo kvazireligijskih motiva u aktuelnom neoliberalnom diskursu i strategijama njegove samolegitimacije.

Pomenuta tendencija je naročito izražena u zemljama postkomunističkog istoka, čija se tranzicijska iskušenja sve češće tumače po klasičnom eshatološko-teodicejskom obrascu. Postoji svemoćni, pomalo surovi, ali u suštini pravedni bog (kapital, tržište); za ulogu mesije-spasitelja ravnopravno konkurišu Fridrih Hajek, Milton Fridman i Margaret Tačer; a tu su i starozavetni proroci (Džon Lok kao Avram, Adam Smit kao Mojsije), brojni apostoli, sveštenici (ekonomisti monetaristi), pa čak i „izabrani narod“, koji je, baš kao i u pomeranju od Starog ka Novom zavetu, ambivalentno određen, delom u nacionalnom (Jevreji Amerikanci), a delom u konceptualnom ključu (svi koji prihvataju objavljenu Istinu). Kao posledica iskonskog, „prvobitnog greha“ (socijalizam, plus Miloševićeva vladavina – u srpskoj varijanti) osuđeni smo na sadašnje muke (tranzicija), koje su neizbežne, ali, pod pretpostavkom da se dosledno pridržavamo propisa, autoriteta Crkve i lokalnih pastira (uputstva MMF-a, razne ekspertske grupe i sl.), dovode do konačnog iskupljenja (oporavak privrede) i, nakon toga, zagarantovanog ali vremenski vrlo neodređenog stupanja u obećani raj (društveni prosperitet, ulazak u Evropsku uniju, NATO i „zajednicu civilizovanih naroda“). Vrata su, razume se, uska, „mnogo je zvanih – malo odabranih“, i, kao i obično, „siromašni duhom“, oni koji slepo veruju, ne sumnjaju i ne pitaju mnogo imaju neuporedivo više šansi da kroz njih prođu.

Što se radnih slojeva tiče, njima u ovoj neoliberalnoj apokalipsi pripada posebno zahtevna uloga. Od njih se traže posebna lojalnost i spremnost da, zarad budućeg spasenja, na oltar bespogovorno prinesu praktično sve što imaju i sve što su stekli tokom decenija provedenih u socijalističkom neznaboštvu ili kenzijanskoj jeresi. (Brza privatizacija mu tu onda dođe kao neka vrsta krštenja ili prve pričesti.) Radni slojevi, dakle, treba da prepoznaju kolektivističkog đavola, odole njegovim slatkim iskušenjima (samoupravljanje, participacija, socijalna sigurnost) i odreknu se sna o „zlatnom teletu“ u vidu države blagostanja. Ukratko, moraju da spoznaju i prihvate da put do istinskog spasenja vodi samo kroz tranzicijsku dolinu suza i da im „najpre mora biti gore da bi bilo bolje“. Treba da veruju u ono što ne mogu da shvate (Credo quia absurdum!) i treba da – poput Avrama – dobrovoljno žrtvuju najdragoceniji deo onoga što su s mukom preoteli od raspomamljene tržišne logike i da se nadaju čudu, odnosno, da će im ista ta logika kapitala i ćudljivo božanstvo svetskog tržišta sa svojom „nevidljivom rukom“ jednog dana sve nadoknaditi i vratiti s kamatom.

Posebno valja uočiti otpornost ovog tipa razmišljanja na bilo koju vrstu empirijske ili logičke argumentacije. Praktično ne postoje činjenice (na primer, podaci o padu proizvodnje, smanjenju nacionalnog dohotka, skraćenju životnog veka itd.) kojima bi se mogla uzdrmati ova nepokolebljiva vera u univerzalno važenje neoliberalne teorije. Ona je, dakle, „metafizička“ u lošem, Poperovom smislu te reči, budući da se pomoću spleta ad hoc hipoteza i upravo skicirane, jedva blago iskarikirane teološke argumentacije, uvek iznova, uspeva imunizirati od bilo kakve kritike. Naime, svaki eventualni prigovor i opovrgavajuća empirijska evidencija odbijaju se o čeličnu fasadu dobro nam poznatih retoričkih strategija („sve je to posledica prethodnog sistema“, „opstrukcija poraženih snaga“, „na početku mora da boli“, „ne sme se stati na pola puta“, „svest ljudi još uvek nije na potrebnom nivou“…), koje na ovim prostorima stvaraju osoben déjà vu efekat i omogućavaju uspostavljanje interesantnih paralela između, naizgled, ljutih ideoloških protivnika neoliberalnog i autoritarnog socijalističkog usmerenja.

Mr Srećko Mihailović: Bojazan od svega

Istraživači Centra za proučavanje alternativa prošle jeseni pokušali su da istraživački osvetle prisustvo dve bazične savremene, ali i suprotne doktrine među građanima Srbije: neoliberalizam vs socijaldemokratija. (Istraživačkim timom rukovodio je Srećko Mihailović, a članovi tima bili su Bora Kuzmanović, Mirjana Vasović, Stjepan Gredelj i Zoran Stojiljković.)

Ukupno uzev, može se tvrditi da u svesti građana nailazimo na sukob između ranije promovisane ideologije i prakse koja je znatno odgovornost za naše živote vezivala za državu, i novog stanja stvari – nove prakse sa tržištem kao novim božanstvom, i ideologije koja se sada promoviše, a prema kojoj su građani sami odgovorni za svoje živote, dok se uloga tržišta maksimizira, a uloga države minimizira (iako, objektivno gledano, njeno prisustvo osećamo na svakom koraku, osim u onom aspektu koji je do juče bio najcenjeniji kod najvećeg broja građana). Građani taj sukob ispoljavaju kroz zbunjenost, nerazumevanje, nepoznavanje, bojazan od svega, pa i dosta zaplašenosti svim i svačim. Ophrvani su nesigurnošću i neizvesnom budućnošću!

Prof. dr Zagorka Golubović: Kuda ide Srbija?

Demokratija podrazumeva razvoj novog kvaliteta života, a ne samo konstitucionalne principe i procedure te, prema tome, dva osnovna zahteva stoje pred demokratskom državom: a) da unapređuje dobrobit stanovništva i da uz pomoć razumnih socijalnih programa obezbedi relativnu socijalnu jednakost i b) da iz toga proizađu realni uslovi da se ostvari i princip političke jednakosti i slobode svih građana društva. Jer, siromaštvo i lišavanje većine građana osnovnih ekonomskih prava ne može biti predlog za razvoj demokratije, budući da se u atmosferi ekstremne socijalne diferencijacije ne mogu ostvariti ni politička prava građana. (To potvrđuju sve sociološke ankete u Srbiji, pokazujući da se danas većina populacije interesuje za poboljšanje životnog standarda i izlazak iz siromaštva, a da građanska prava i slobode doživljavaju kao njima stranu politiku, koja ih se mnogo ne dotiče.)

Demokratija u modernom društvu nije rezultat samo teorijske konceptualizacije liberalne doktrine, već i dugotrajne socijalističke i radničke borbe, uključujući i ženske pokrete, i zato se ne sme zaboraviti zahtev za ispunjenje kolektivnih prava radništva – zaposlenih, kao i zaposlenih žena, pravo na ravnopravniju distribuciju društvenog bogatstva, obezbeđenje neophodne socijalne sigurnosti za sve putem solidarnosti. Stoga naglasak mora biti na sledećem: pluralizam ekonomskih interesa i formi (umesto jednostrane privatizacije); kulturni i politički pluralizam sa jednakim udelom građana u beneficijama i šansama; usaglašavanje ekonomskih dobiti sa osnovnim potrebama stanovništva i socijalnih grupa; harmonizacija potreba socijalnih grupa za autonomiju i samoodređenje.

Da li projekat demokratske transformacije društva u Srbiji sledi navedene principe i zahteve? Pre svega, treba reći da ne postoji koherentna, dugoročna strategija razvoja i ne može se jednoznačno proceniti do sada pređeni put. Uobičajeno je da se govori o dve koncepcije: „legalističkoj“ i „reformskoj“, međutim, nijedna od njih (pa čak ni partije koje nose naziv socijaldemokratske) ne pokazuju razumevanje sa socijaldemokratsku kritiku liberalizma (…)

Nijedno od ključnih pitanja, kao što su: kako će biti kontrolisano tržište a da ne bude sputavano od strane države, niti da nekontrolisano proizvodi pogubne posledice, zaoštravajući ekstremnu socijalnu diferencijaciju; kakav oblik „socijalne države“ je danas nužan Srbiji; na koji način će se obezbediti ekonomska i politička participacija građana; kako sistemski rešiti problem rastuće nezaposlenosti (premijer Republike je izjavio da Vlada neće doneti globalni socijalni program nego će ga ad hoc formirati); i najzad, kako definisati projekt demokratske transformacije koji bi pomogao da se izgradi novi, moderniji identitet države u okviru EU-a, ali bez idolopokloničkog odnosa prema svemu što dolazi sa Zapada – nijedno od tih pitanja nije ni postavljeno i zato se može začključiti da je neizvesno kuda ide Srbija danas.

Prof. dr Miloš Nikolić: Levi kapitalisti

Neoliberalna strategija kao strategija kapitala, menadžmenta i države podrazumevala je ili podrazumeva „ekonomiju ponude“ (naspram kejnzijanske „ekonomije tražnje“), deregulaciju, privatizaciju (uključujući delimično i sektor usluga), monetarizam, fleksibilizaciju (unutar proizvodnog procesa i na tržištu rada), politiku „stezanja kaiša“ (austerity policy) kao i antisindikalnu politiku.

Zapadnoevropske socijaldemokratije su se u uslovima konjunkturne krize i ofanzive neoliberalizma našle u svojevrsnoj krizi.

Neke od socijaldemokratskih partija nastoje da tu krizu reše nekom vrstom sinteze socijaldemokratskih ideja – vrednosti i nekih aspekata neoliberalizma.

Analiza deklaracije „Evropa: treći put – nova sredina“ (the Third Way i die neue Mitte), koju su 8. juna 1999. godine potpisali Toni Bler i Gerhard Šreder, ukazuje na jednu takvu sintezu.

Socijaldemokratske partije u Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi nalaze se u radikalno drugačijoj istorijskoj situaciji od zapadnoevropskih socijaldemokratskih partija.

Socijaldemokratske partije u Centralnoj, Istočnoj i Jugositočnoj Evropi postoje i deluju u uslovima takozvane tranzicije. Ta tranzicija za socijaldemokrate podrazumeva: izgrađivanje demokratskog ustrojstva društva (budući da se za socijaldemokratiju demokratija tiče celine društva, a ne samo političkog sistema), što podrazumeva, pre svega, pravnu i socijalnu državu; uspostavljanje ljudskih i građanskih prava; razvoj civilnog društva; razvoj moderne tržišne privrede sa istaknutom socijalnom dimenzijom i kolektivnim pregovaranjima; institucionisanje realne mere socijalne pravde i solidarnosti; uključenje u evropske integracije i međunarodne institucije.

S tim u vezi, mnogi istraživači tranzicije (Claus Offe, Adam Przeworski, Laslo Bruszt, Janos Simon, Daniel Nelson, Leslie Eliot Armijo, Thomas Biersteker, Abraham Loewenthal, Alac Nove, Peter Gowan i dr.) ukazali su na određene paradokse tranzicije i probleme koji s tim u vezi nastaju.

Pod pojmom paradoksa ti istraživači podrazumevaju činjenicu da su osnovni tranzicioni procesi u Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi bitno različiti, pa i u mnogo čemu suprotni analognim procesima u istorijskom razvoju zapadnoevropskih društava.

Prvi paradoks: Odgovarajući istorijski podaci i empirijska istraživanja (na primer, Samuel Huntington, The Third Wave, 1991; Göran Therborn, The Prospects of Labour and the Transformation of Advanced Capitalism, 1984) pokazuju, da se kapitalska tržišna privreda, naime, kapitalistički ekonomski sistem i demokratija nisu razvijale paralelno, demokratija je kasnila od 100 do 150 godina od istorijskog momenta uspostavljanja kapitalističkih ekonomskih odnosa (na primer, opšte pravo glasa u V. Britaniji uvedeno je 1928. godine, u Francuskoj 1945. godine, u Italiji 1946. godine, u Švajcarskoj 1971. godine, a u SAD tokom 70-ih godina).

Tranzicija u Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi programski podrazumeva istovremeni razvoj tržišne privrede i demokratije (što je različito, ne samo od Zapadne Evrope nego i od sedam latinoameričkih zemalja, koje su 70-ih i 80-ih godina XX veka prošle put od autoritarnih, odnosno diktatorskih režima, do demokratskih režima). (…)

Peti paradoks: Kapitalska tržišna privreda i cela kapitalistička društvena formacija bila je pripremana i potpomagana odgovarajućom teorijom i ideologijom (prosvetiteljstvo, racionalizam, protestantska etika, laisser fair ekonomija, ljudska prava a posebno liberte, egalite, fraternite). To nije slučaj s tranzicijom u Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi.

Mnogi autori ističu da „revolucije“ u Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi nisu proizvele nijednu novu ideju (Ralph Dahrendorf, Jürgen Habermas, Claus Offe).

Nosioci tranzicije referišu najčešće na veoma apstraktan način na odgovarajuće teorijsko i ideološko nasleđe Zapada, a pri tom oni gotovo da uopšte ne raspravljaju o tome koji tip kapitalizma je poželjno i realno ostvarivati (zapadnoevropski, američki, japanski, latinoamerički). (…)

Osmi paradoks: Sindikati i socijalna demokratija u Centralnoj i Istočnoj Evropi istorijski su prinuđeni da idu suprotnim putem od onoga kojim su prošli socijaldemokratija i sindikati na Zapadu. Ovi drugi su nastali i razvijali se tako što su ograničavali delovanje kapitalizma, dok su oni prvi primorani da uvode kapitalizam. (…)

Dr Mira Bogdanović, sociolog, Amsterdam: Treći put i Lepenov Nacionalni front

Socijalistima je ponestalo ideja. Oni su šezdesetih godina napustili ukidanje kapitalizma kao cilj; sedamdesetih i osamdesetih godina su se proglasili njegovim idealnim menadžerima. Godine 1989, kad je pao Berlinski zid, konvencionalna reformistička ideja da je potrebno imati krupan javni sektor kao protutežu negativnim tendencijama privatnog sektora, ishlapila je iz programa sviju socijalističkih partija. Privatizacija javnog sektora, ranije nezamisliva čak ni među konzervativcima, postala je prihvaćenom u redovima mnogih socijalista. Svijet socijalista se nepovratno izmijenio. On više nije počivao na proizvođačkom društvu industrijskog radnika muškoga spola. Ulaz žena u radnu snagu feminizirao je već fragmentiranu radničku klasu. Ekonomski rast je postao problematičan. Ideja klasne politike dovedena je u pitanje. Jedini put naprijed, mislili su neki, je pragmatično stvaranje koalicija kako bi se maksimalizirala izborna podrška nuđenjem različitih stvari različitim skupinama na ad hoc bazi znajući da je svaka od njih efemerno konstruirana diskursom. Nije slučajno što su se SAD često smatrale modelom za ovaj pristup. Lišene „klasnih“ partija u evropskom stilu i socijalističke tradicije, SAD, sa svojom multietničkom populacijom, svojom fragmentacijom u bezbroj religijskih grupacija, svojim krajnje lokalističkim interesnim skupinama, očito su pokazivale Evropi lik njezine vlastite budućnosti – kao što je to sugeriralo puno pisaca od Tokvila dalje.

(Donald Sassoon, u delu One Hundred Years of Socialism: The West European Left in the Twentieth Century, 1997)

(…) Francuska Socijalistička partija je još 1983. odlučila da se u potpunosti integrira u globalno kapitalističko tržište, što je prouzročilo šok i na ljevici i na desnici imajući na umu u Francuskoj rasprostranjeni „politički voluntarizam“ i „republikanski nacionalizam“ jakobinske tradicije, uvjerenje da je u nacionalnom okviru moguće upravljati kapitalizmom, s njim napraviti kompromis i pripitomiti ga. Na mjesto toga je stupila globalna konkurencija i posve je slučajno što su tu neumitnost priznali baš socijalisti. Strah od globalizacije je napravio lom na političkoj sceni dajući gas rasističkom Nacionalnom frontu za koji glasaju gubitnici sa ljevice i desnice.

Zoran Stojiljković: Socijalliberal

Uz nešto pojednostavljivanja i (ne)skrivenog cinizma mogli bismo se složiti da odgovor na pitanje: „Šta je danas socijaldemokrat?“ koji glasi: „Liberal sa (socijalnom) zadrškom“, nije samo pakosna neoliberalna politička dosetka već sadrži bar zrno istine.