Kud Arkan i Crvene beretke prođu…

“Žestoki okršaji vodili su se sve do 17 sati u subotu kada je ovaj grad oslobođen od strane srpskih dobrovoljaca. Sve PTT veze sa ovim gradom su prekinute, a prilazi gradu blokirani, tako da je Bosanski Šamac još potpuno zatvoren grad, zbog čega je vrlo teško doći do pravih informacija šta se u njemu događa” (“Politika ekspres”, 22. april 1992. godine).

U nekoliko stubaca jedva primetna vest u levom ćošku govori o događajima koji će zapečatiti optužnicu Međunarodnog suda za bivšu Jugoslaviju u Hagu protiv dvojice najvažnijih ljudi Državne bezbednosti Srbije – Jovice Stanišića i Frenkija Simatovića. U svim presudama, sem prve oslobađajuće, gradić na severu Bosne i Hercegovine, koji samo reka Sava deli od Hrvatske, biće neoboriva konstanta ratnih zločina i, na kraju, udruženog poduhvata za koji su osuđeni na po 15 godina zatvora.

Šta se zapravo događalo sredinom aprila 1992. i koja je uloga čelnika Državne bezbednosti Srbije u tome, saznalo se zvanično na suđenju koje je trajalo skoro dve decenije i završeno je u maju 2023. godine.

Geografski položaj i blizina sukoba u Hrvatskoj doneli su psihozu rata i međuetničku podeljenost u Bosanski Šamac nekoliko meseci ranije. Već u februaru i martu primećene su grupe specijalaca koje su helikopterom prebacivane u selo Batkuša, nadomak grada.

Tog 16. aprila, penzionisani inspektor DB Simo Zarić, u to vreme pomoćnik komandanta u Četvrtom odredu Jugoslovenske narodne armije (JNA), sazvao je sastanak u devet uveče.

“Svi su u prostorijama Mjesne zajednice, i predstavnici stranaka i Teritorijalne odbrane, i dogovorimo se da nema napadanja, nema rata, nema praćenja ratnih politika. Zarić nam prodaje neku priču, mi slušamo. Dok smo mi sastančili, JNA je ulazila sa tri, četiri strane u Šamac i skoro došla do centra”, seća se S. K., svedok događaja koji je želeo da ostane anoniman.

Pucnjava je odjekivala gradom pa je otišao do policije da proveri šta se događa. Dežurni policajac mu je rekao da telefonske linije ne rade. Most sa Hrvatskom je zatvoren. Grad je pod opsadom.

Samo nekoliko sati kasnije pripadnici paravojnih formacija iz Srbije i lokalne TO počeće etničko čišćenje samoproglašene “Srpske opštine Bosanski Šamac”.

“Počeo je rat”, kaže danas generalni sekretar Udruženja logoraša iz Šamca Amir Mehmedović. “Prije je bilo nagovještaja, pričalo se ulaze ovi, ulaze oni. I svake subote si čekao. Međutim, taj dan se uveliko puca, ne smiješ izaći, ne znaš šta je, ko je. Čekaš u kući ko će doći. Prvi put se susrećeš sa takvim nečim. Nije svejedno kad čuješ kako se puca, probija uši. Ujutro vidiš vojska šeta. Idu po kućama i zovu: ‘Amir, Huso…’. Neko je išao, govorio imena i kupili su koga su htjeli.”

Kao devetnaestogodišnjeg momka, sa bratom i ocem, pokupili su ga iz kuće pripadnici paravojnih formacija Sivi vukovi, Beli orlovi i Tigrovi, i odveli u zgradu Policije, gde će sa ostalim sugrađanima “pogrešne” nacionalnosti provesti deo vremena pre nego što su ga prebacili u zgradu Teritorijalne odbrane, pa u salu lokalne osnovne škole.

“Pričali su ekavicu, nadimci Lugar, Crni, Avram, Debeli, Laki… Bilo nas je po 25 u dvije ćelije, dva i po kvadrata veličine. Nema sjedenja, nema ležanja nego stojiš mirno. Ulazi Lugar i krene da te mlati, traži da pjevaš ‘Marširala kralja Petra garda’, ‘Rukavice bele’, ‘Tamo daleko’, itd… Ako obrišeš krv s lica, udara te”, seća se Mehmedović.

Tek treći dan su dobili hranu, ali su za nju morali proći kroz špalir batina. Hiljade stanovnika Šamca prošlo je kroz logore, torture, zlostavljanja, radnu obavezu.

OD LUGARA PREKO ARKANA DO DB

Prema svedočenju Sulejmana Tihića, tadašnjeg predsednika Opštinskog odbora Stranke demokratske akcije u Šamcu, čuvari zgrade TO bili su takozvani Tigrovi Željka Ražnatovića Arkana, komandanta paravojne Srpske dobrovoljačke garde.

“Meni je bilo jasno da paravojne formacije sarađuju sa JNA, budući da su se slobodno kretale. Čak su se vojnici JNA plašili paravojnih jedinica. Međutim, za vrijeme našeg zatočeništva u Brčkom, vojnici JNA su slušali Arkanove pjesme, kao da je Arkan njihov junak”, svedočiće Tihić kasnije pred Tribunalom.

Pokupljen je i priveden u iste ćelije u Policijskoj stanici kao i Mehmedović. Međutim, nakon što je prošao tri logora, iz Bijeljine je helikopterom prebačen na vojni aerodrom u beogradskom naselju Batajnica, gde će provesti nekoliko nedelja, a odatle u logor u Sremskoj Mitrovici.

“Jutarnji režim je bio takav da smo svako jutro morali stati licem prema zidu, poljubiti sliku Draže Mihailovića na zidu, reći: ‘Dobro jutro, đenerale’ i zatim pognute glave stajati cijeli dan do 22 sata. Tek tada smo smjeli otići na klozet i u kupatilo”, govorio je Tihić.

Slobodan Miljković, zvani Lugar, bio je komandir paravojne formacije Sivi vukovi i naći će se na optužnici Haškog tribunala za ratne zločine zajedno sa čelništvom Srpske opštine Bosanski Šamac. Ubijen je u Kragujevcu avgusta 1998. godine.

Prema dokumentima iz Haga, Sivi vukovi su bili jedan od naziva za Jedinicu za specijalne operacije Resora državne bezbednosti, tzv. Crvene beretke.

“Paravojske su, da bi djelovale, ovisile o puno različitih institucija, mahom lokalnih, ali su Ministarstvo unutrašnjih poslova i službe bezbjednosti Srbije bili ti koji su to koordinirali i osmišljali”, kaže Iva Vukušić, autorka naučnog rada i knjige o ulozi srpskih paravojnih formacija u raspadu SFRJ.

Oni su, prema njenim rečima, postizali političke, demografske i druge ciljeve kroz nasilje.

“Trebalo je da osiguraju da stanovništvo koje ne želi, napusti taj kraj. To je najlakše ako se riješe elite. Često su liječnici, pravnici i druge osobe od ugleda u društvu bili zatvarani u logore, a odlazak stanovništva bi bio organizovan. Jedan od razloga što su odlazili jeste prisustvo paravojski. Već u prvim mjesecima se, recimo, brzo proširila ‘reputacija’ Arkanovih tigrova, tako da bi ljudi, kad bi čuli da su tu, otišli”, objašnjava Vukušić.

Od ukupno 33000 stanovnika u opštini Bosanski Šamac u 1991. godini, skoro 17000 bili su bosanski Hrvati i bosanski Muslimani; u maju 1995. godine, u opštini je ostalo manje od 300 Hrvata i Muslimana, navodi se u optužnici.

Stanišić i Simatović su u presudi prikazani kao ključni akteri na vrhu piramide koja je odlučivala kako će paravojske nastajati, kretati se, kako će ih se naoružavati.

“Ova poslednja presuda je zaključila da su oni bili naredbodavci, finansijeri i koordinatori za čitav niz akcija u BiH i Hrvatskoj”, napominje Vukušić.

Jedan od svedoka, koji je završio obuku u kampu specijalnih jedinica DB Srbije “Pajzoš” u hrvatskom gradu Iloku, označio je Simatovića kao glavnog zapovednika i rekao da je tokom posete početkom aprila 1992. godine održao brifing specijalcima i rekao im da će ići u osvajanje Bosanskog Šamca.

“Rečeno nam je da ostavimo sva svoja lična dokumenta, vojne knjižice ko ih je imao, lične karte. Dobili smo pločice sa brojevima. I rečeno nam je da idemo za Bosanski Šamac, bićemo prevezeni helikopterima i da će biti teško, a da bismo mogli da se vratimo, moraćemo uspešno da obavimo zadatak zbog kojeg smo poslati.”

Zaštićeni svedok JF-047 kasnije će dodati da je kompletna njegova jedinica učestvovala u zauzimanju Bosanskog Šamca.

Prema podacima iz optužnice, oko pedeset Crvenih beretki, uključujući Crnog, Debelog i Lugara, stiglo je helikopterom u šamačko selo Batkušu 11. aprila 1992. U noći između 16. i 17. aprila, oni su u saradnji sa lokalnom policijom i TO zauzeli ključne objekte u gradu. Nakon što su jedinice Crvenih beretki zauzeli najvažnije tačke u gradu, JNA je preuzela vlast.

Uz Šamac, Simatović i Stanišić su osuđeni za UZP u još pet gradova i opština Bosne i Hercegovine – Bijeljini, Zvorniku, Doboju, Trnovu i Sanskom Mostu.

Istražitelj haškog tribunala Vladimir Dzuro bavio se, između ostalog, zločinima Srpske dobrovoljačke garde Željka Ražnatovića Arkana, koji je, kao i Lugar, imao spremnu optužnicu u Hagu, ali je ubijen u Beogradu 2000.

“U stvari, on i ekipa bili su nasilnici i razbojnici koji su na prvom mestu pljačkali. Divljanje u Hrvatskoj, između 1991. i 1992. godine, oko sela Erdut i Borovo Selo, te 1995. godine u zapadnoj Bosni, konkretno u Sanskom Mostu, Bijeljini i Zvorniku, zapravo je pokrenulo istragu”, kaže Dzuro.

Sa ubistvom je istraga protiv njega zatvorena.

“Međutim, istraga ratnih zločina je nastavljena, jer su dokazi upućivali na Arkanove šefove iza kulisa. Rezultati ovih istraga naknadno su uvršteni u optužnicu protiv Stanišića i Simatovića”, kaže Dzuro.

OD NOB DO OTADŽBINSKOG RATA

Mnogo je istorije stalo u taj mali bosanski grad. Od pruge Šamac–Sarajevo koju su gradili omladinci i omladinke socijalističke Jugoslavije, preko ratova devedesetih, do poplava 2014. godine.

U samom centru grada, na stotinjak metara udaljenosti nalazi se nekoliko spomenika – narodnim antifašističkim herojima iz Drugog svetskog rata, zatim palim borcima za slobodu 1992–1995, Spomenik poginulim borcima i civilnim žrtvama grada Šamca u istom periodu, pa spomen-bista narodnom heroju Peri Bosiću, i poslednji kao zahvala svim ljudima dobre volje koji su pomogli u toku i nakon poplava 2014. godine.

Ulicom pravo nalaze se dve kuće jedna do druge – ubijenog premijera Srbije Zorana Đinđića i predsednika BiH Alije Izetbegovića. Tihić će u svedočenju pomenuti da ga je tukao pripadnik Jedinice za specijalne operacije Zvezdan Jovanović, koji služi četrdesetogodišnju kaznu za atentat na predsednika Vlade Srbije.

Malo desno, u krugu gradske džamije, nalazi se grob nekadašnjeg člana Predsedništva BiH, bivšeg logoraša i haškog svedoka Sulejmana Tihića. Samo nekoliko metara dalje nalaze se potpuno zapuštena nekadašnja zgrada TO i renovirana zgrada stanice policije u kojima je zlostavljano i ubijano stanovništvo Šamca.

Iako je ceo politički i bezbednosni vrh grada osuđen pred Haškim sudom za ratne zločine, nakon odležanih kazni deo njih se vratio na svoje poslove, poput nekadašnjeg predsednika Srpske demokratske stranke Blagoja Simića, osuđenog na 15 godina, koji radi kao lekar u Domu zdravlja.

Simo Zarić, koji je dobio šest godina zatvora, bio je po povratku čak i zamenik načelnika opštine Šamac, a nakon smrti održan mu je komemorativni skup u glavnom gradskom hotelu “Plaža”.

Ratni zločini na području ovog bosanskog mesta bili su deo presuda za ratne zločine protiv političkog i vojnog vrha bh. entiteta Republike Srpske Radovana Karadžića, Ratka Mladića i Momčila Krajišnika, i optužnice protiv Biljane Plavšić. Našli su se i u optužnicama predsednika Srpske radikalne stranke Vojislava Šešelja i nekadašnjeg predsednika Srbije i SR Jugoslavije Slobodana Miloševića, koji je umro ne dočekavši presudu u Hagu.

Međutim, uprkos svemu, pa i poslednjoj presudi za udruženi zločinački poduhvat – odgovornosti za zločine nema. Ni u Srbiji ni u Republici Srpskoj, kojoj je Dejtonskim sporazumom pripao Šamac.

“Značenje tih presuda za Srbiju je maltene ništavno. Današnja Srbija živi politički i javni diskurs u kojem nema mjesta za bilo kakvo sagledavanje odgovornosti njenih državnih institucija za zločine počinjene u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i na Kosovu. Odnos spram prošlosti u potpunosti je zasnovan na revizionizmu i sistematskoj izgradnji mitova o vlastitom mučeništvu i dehumanizaciji drugih naroda”, kaže Refik Hodžić, nekadašnji portparol Međunarodnog krivičnog suda u Hagu i dugogodišnji borac za ljudska prava.

Sličnog mišljenja je i Vladimir Dzuro, koji kaže da mnoge žrtve u BiH i Hrvatskoj presude nakon toliko godina ne smatraju u potpunosti zadovoljavajućim.

“Veoma je žalosno da sudovi u bivšoj Jugoslaviji nisu bili u mogućnosti da procesuiraju počinioce ratnih zločina, bez obzira na njihovu nacionalnost ili etičku pripadnost. Tribunal je, zapravo, morao da zameni rad lokalnih sudova u Srbiji, Hrvatskoj i BiH, tako da su bar neki od rukovodećih izvršilaca bili procesuirani za gnusne zločine koje su počinile sve strane u ovom sukobu”, napominje ovaj sagovornik.

Pred sudovima u Bosni i Hercegovini vode se četiri odvojena postupka za ratne zločine na području opštine Bosanski Šamac, podaci su Tužilaštva BiH. U Srbiji ne postoji nijedan proces za zločine u tom gradu.

“Meni se čini da što je bilo suočavanja s prošlošću, bilo je. Tribunal je zatvoren, sve presude su gotove. Bojim se da je slično i sa suđenjima pred lokalnim pravosuđem. Još uvijek postoji silno poricanje i relativizacija, tako da je slika poprilično tužna i razočaravajuća”, smatra Iva Vukušić.

Na pitanje kako je to moguće, Refik Hodžić odgovara da “danas živimo novu globalnu eru nekažnjivosti za najstrašnije zločine, pa je takav odnos Srbije prema vlastitim zločinima potpuno razumljiv i prihvatljiv i dojučerašnjim zagovaračima suočavanja sa prošlošću iz međunarodne zajednice”.

Kada je prihvatao krivicu za zločine, Stevan Todorović zvani Monstrum, koji je 1992. i 1993. godine bio načelnik policije i Kriznog štaba srpskog naroda u Šamcu, pred Haškim sudom je rekao: “U jesen 1992. godine sam shvatio da su dobrovoljci iz Srbije napravili više štete i zla nego koristi. Pošto smo ih se još uvijek plašili, tajno smo pokrenuli inicijativu da ih se riješimo i protjeramo u Srbiju. (…) I te 1992. godine bio sam svjestan da su Hrvati i Muslimani nažalost mnogo patili. Zbog toga se istinski duboko kajem.”

Nakon odležane kazne od deset godina za zlostavljanja i etničko čišćenje, Todorović se vratio u Šamac, gde se godinu dana kasnije ubio.

U pešačkoj zoni u centru grada dreči zgrada ofarbana u crvenu i belu boju, na kojoj pored velikih fotografija igrača veličine prozora piše “Klub navijača Crvena zvezda Šamac”. Na fotografijama nema Šamčanina Srebrenka Repčića, nekadašnjeg jugoslovenskog reprezentativca i igrača Crvene zvezde…

“Šta ćeš”, sleže ramenima moj sagovornik, dok hodamo glavnom ulicom grada, gde se reka Bosna uliva u Savu.

Mesta zatočenja nesrpskog stanovništva u Šamcu do danas nisu obeležena.

...