Na Groblju oslobodilaca Beograda sahranjen je 961 borac Crvene armije i 2944 pripadnika NOV Jugoslavije
Naši i Rusi sreli su se 11. oktobra 1944. ujutru na levoj obali Morave kod Smederevske Palanke. Naši: jedinice Prve armijske grupe Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ); Rusi: Četvrti mehanizovani i 68. streljački korpus Crvene armije iz sastava Trećeg ukrajinskog fronta.
Taj susret je u svakom smislu bio loša vest za nemačku Armijsku grupu Felber čije su jedinice time bile podeljene, zbog čega će tokom narednih 11 dana Beogradske operacije velikim delom i uz mnogo žrtava voditi borbu za ponovno spajanje i odbranu Beograda kao ključne tačke u planiranom povlačenju nemačke Grupe armija E – sve u svemu, oko 300.000 ljudi – iz Grčke ka Austriji. U izvesnom smislu vest je bila još lošija za neznatne snage nemačkih saveznika u odbrani Beograda, „bele“ Ruse Ruskog zaštitnog korpusa i Srpskog dobrovoljačkog korpusa.
Jedinicama koje su oslobodile Beograd komandovali su Peko Dapčević (Prva armijska grupa NOVJ) i Danilo Lekić (12. udarni korpus NOVJ) odnosno Vladimir Ivanovič Ždanov (4. mehanizovani korpus Crvene armije) i Nikolaj Nikolajevič Škodunovič (68. streljački korpus Crvene armije).
KOMANDANT PARTIZANSKIH SNAGA: Peko Dapčević
Beogradsku operaciju vojni istoričari dele u tri etape (11–14, 14–18. i 18–22. oktobar 1944) i uglavnom se slažu u oceni da su u prvoj i jednom delu druge jedinice NOVJ-a i Crvene armije slabo sadejstvovale. Jugoslovenski izvori to pripisuju odbijanju Rusa da se pred napad na Beograd načini zajednički plan (vidi okvir) ili, umerenije, da „utvrđivanju detaljnijeg operativno-taktičkog sadejstva sovjetsko komandovanje nije posvetilo dovoljno pažnje, što je imalo štetnih posledica u prvoj etapi operacije“.
Do 14. oktobra jedinice NOVJ-a osvojile su dobro utvrđeni Obrenovac i produžile ka Beogradu, do Žarkova i Čukarice. Na desnom krilu, naši i Rusi oslobodili su Topolu i Mladenovac; u noći 13/14. oktobra zauzeli su Avalu, poslednje uporište spoljne odbrane Beograda, i izašli na Banjički vis. Neuspešno je napadano Smederevo, ali je zauzimanje neposrednih prilaza gradu onemogućilo nemačkim snagama iz Požarevca da se uključe u odbranu Beograda.
Druga etapa operacije počinje neposrednim napadom snaga NOVJ-a i Crvene armije tokom popodneva 14. oktobra, onako kako su pristizale jedinice.
Napad je išao u četiri kolone: (1) pravcem Bulevar Revolucije (Kralja Aleksandra) – 27. marta (Kraljice Marije) – Cara Dušana; (2) Banjica – Dedinje – Bulevar oslobođenja (Šumadijska) – Proleterskih brigada (Krunska) – Moše Pijade (Dečanska) – Kalemegdan; (3) Topčider – Vojna bolnica – Maršala Tita (Kralja Milana) – Knez Mihailova – Gornji grad; (4) Banovo brdo – desna obala Save – Železnička stanica – Savsko pristanište.
Prvog dana i tokom noći u žestokim borbama zauzeti su Banjički vis, Dedinje i Topčider; oslobodioci su izašli na Trg Dimitrija Tucovića (Slavija) i „Mostar“ ali su zaustavljeni kod utvrđenog bloka zgrada ministarstava u Nemanjinoj ulici i kod Starog dvora; nešto niže zauzete su Sarajevska, Savska i ulica Kneza Miloša. Na desnom krilu zauzet je Veliki Vračar i Železnička stanica Dunav. Nemci su, podržani artiljerijskom vatrom sa Ade Ciganlije i Bežanijske kose, uspešno branili Banovo brdo i Čukaricu.
Pokušaj prodora nemačkih pojačanja iz Požarevca da uđu u Beograd jedva je sprečen; zbog toga su od 15. oktobra, uz povlačenje nekih jedinica iz uličnih borbi u samom Beogradu, vođene teške borbe na liniji Boleč–Vrčin–Zuce–Ripanj.
Do večeri 16. oktobra oslobodioci su stigli do zgrade Narodnog pozorišta i ugla ulica Maršala Tita (Kralja Milana) i Kneza Miloša; 17. oktobra zauzeta je Igumanova palata, sutradan i Narodno pozorište.
Poslednja etapa operacije počinje 18. oktobra, uništavanjem nekoliko hiljada nemačkih vojnika na području oko Avale i Vrčina. U gradu su 19. oktobra zauzete palata Albanija, hotel Moskva, zgrade Uprave grada i Ministarstva saobraćaja i Železnička stanica.
Groblje oslobodilaca Beograda
Preostale nemačke jedinice, sabijene na Kalemegdan i usko područje oko Savskog mosta, počinju povlačenje preko Save u noći između 19. i 20. oktobra. Oko dva sata ujutru zauzeti su Gornji i Donji grad Kalemegdana, a oko osam i most. Sat kasnije naši i Rusi uspevaju da načine mostobran na levoj obali Save; posle neuspelog pokušaja protivnapada kod Zemuna i na Bežanijskoj kosi, Nemci se 22. oktobra ujutru povlače prema Rumi.
Podaci o žrtvama obe strane se razlikuju. Na desetogodišnjicu oslobođenja Beograda (1954) objavljeno je da su nemačke snage imale 16.799 mrtvih i 8739 zarobljenih, prema 1595 mrtvih, 3379 ranjenih i 162 nestala borca NOVJ-a. Što se Rusa tiče, tada je važilo da nam „gubici sovjetskih jedinica nisu poznati“. Inače pouzdana, Vojna enciklopedija (1958) govori o oko 15.000 mrtvih i 9000 zarobljenih pripadnika nemačke vojske; Prva armijska grupa NOVJ imala je oko 3000 mrtvih i 4000 ranjenih a Četvrti korpus Crvene armije oko 960 mrtvih.
Na Groblju oslobodilaca Beograda sahranjen je 961 borac Crvene armije i 2944 pripadnika Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, najvećim delom u zajedničkoj grobnici (2092). U drugim izvorima daju se različiti podaci.
(Izvori: Vojna enciklopedija, 1958; Savo Drljević, Oslobođenje Beograda 1944, Beogradske novine 1954)
Prvo mi ili bar zajedno
Najzad su bili propali nelojalni i nesaveznički planovi sovjetske komande da se još u ovoj etapi bitke za Beograd Jugoslovenska armija dovede u podređenu ulogu. Sovjetsko komandovanje je pogrešno predviđalo da će naići na slab otpor Nijemaca, pa je tako i planiralo da samo njegove jedinice zauzmu grad, da bi se Sovjetska a ne Jugoslovenska armija pred istorijom afirmirala kao osloboditeljica Beograda.
Kakav je bio dogovor između naše i sovjetske komande vidi se iz depeše Vrhovnog štaba od 5. oktobra 1944. godine. U njoj stoji: „Naša je želja, a i Rusi su toga gledišta, da u Beograd uđu prvo naše jedinice.“ Ovo isto ponovljeno je i u depeši Vrhovnog komandanta od 13. oktobra u kojoj se kaže: „Kod mene se nalazi oficir za vezu iz štaba Tolbuhina. Dogovorili smo se da naše trupe prve uđu u Beograd, ili barem zajedno.“ Takav je bio dogovor, a u praksi se, što se tiče sovjetskog komandovanja, radilo sasvim suprotno.
(Generalpotpukovnik Savo Drljević: Oslobođenje Beograda 1944. godine, u: Ratna prošlost Beograda, Beogradske novine 1954)
Spomenik na Avali
Uređivanje sećanja
Šta bi bilo da Dmitrij Medvedev nije rešio da u Beograd dođe baš 20. oktobra i na Groblju oslobodilaca Beograda otvori niz proslava 65 godina od završetka Drugog svetskog rata?
Možda bi intenzivno uređivanje spomenika na često bezimene ljude i važne događaje bilo odloženo za neka bolja vremena, kad prođe kriza. Ili bi se o njima, kao i do sada, starala ruska ambasada. Ako i ne donese onu milijardu, Dmitrij Anatoljevič zavređuje hvalu zato što nam je pomogao da uredimo spomenike. Što se uređenja sećanja tiče, tu nam niko ne može pomoći.
Osim u Beogradu, spomenici poginulim crvenoarmejcima postoje u čitavom nizu mesta od bugarske granice do Subotice. U Požarevcu se nalazi memorijalni park u kom su sahranjeni ostaci 441 borca, uključujući i 25 onih koji su u vreme oslobađanja Beograda, 15. oktobra 1944. tu poginuli, sprečavajući prolaz nemačkim jedinicama. U Zaječaru se nalazi grobnica crvenoarmejaca poginulih u Timočkoj krajini, podignuta sredinom šezdesetih godina, kada su u nju sahranjeni ostaci 1266 vojnika i oficira. Veća groblja crvenoarmejaca nalaze se u Vršcu, Zrenjaninu, Somboru i Subotici; na pomenuta četiri sahranjeno je više od hiljadu crvenoarmejaca.
Naselja Kovilovo i Vrbovski na području Beograda dobila su imena po imenima poginulih Rusa. Sovjetski pilot Mihail Kovilov bio je „kum“ Kovilovu, a po inženjerijskom kapetanu Viktoru Verbovskom nazvano je selo Vrbovski, u kom se nalazi i spomenik još četvorici poginulih crvenoarmejaca.
Šta se zbiva u zemlji i svetu, šta ima u novinama i kako provesti vreme?
Svake srede u podne Međuvreme stiže elektronskom poštom. To je sasvim solidan njuzleter i zato se prijavite!
Izvršna vlast najavljuje da će neugodno Tužilaštvo za organizovani kriminal pretvoriti u odeljenje Višeg tužilaštva u Beogradu – koje vodi lojalni Nenad Stefanović. O tome za novi broj „Vremena“ govori predsednik Visokog saveta tužilaštva Branko Stamenković
Intervju: Branko Stamenković, predsednik Visokog saveta tužilaštva
Potpuno mi je nejasno šta zaista znače floskule koje pojedinci koriste o otuđenju, odvajanju i ugrožavanju države od javnih tužilaca. Simptomatično mi je da su se one pojavile kada su nadležna javna tužilaštva, postupajući po zakonima, otpočela postupanje po službenoj dužnosti u vezi sa krivičnim postupcima u koje su uključeni i visoki predstavnici izvršne vlasti. Podsetiću da je vlada više puta proklamovala borbu protiv korupcije kao jedan od najbitnijih ciljeva svog rada
Šta se režim nada da će dobiti čekanjem? Jesu li te nade opravdane? Šta pobunjeno društvo – studenti, građani, opozicione partije – može da učini da natera Vučića da što pre raspiše vanredne parlamentarne izbore? Koje su lekcije iz Mionice, Negotina i Sečnja? Da li išta više znamo
Ko god je na rukovodećim pozicijama u Bezbednosno-informativnoj agenciji (BIA) do skoro bio ili se sprema da ih preuzme – dobro je za vlast, loše je za narod. Time su otklonjene sve dileme oko toga šta znači to što je umesto “druga Marka” šef operative u BIA postao “drug Nidža”
Niko od nas nema prava na odustajanje od slobode. Neprihvatljivo je klonuti duhom. Neprihvatljivo je napuštanje poslednje linije odbrane. Jer juriš varvara na tužioce i sudije njihov je poslednji atak. Iza toga je ambis
Arhiva nedeljnika Vreme obuhvata sva naša digitalna izdanja, još od samog početka našeg rada. Svi brojevi se mogu preuzeti u PDF format, kupovinom digitalnog izdanja, ili možete pročitati sve dostupne tekstove iz odabranog izdanja.
Šta se zbiva u zemlji i svetu, šta ima u novinama i kako provesti vreme?
Svake srede u podne Međuvreme stiže elektronskom poštom. To je sasvim solidan njuzleter i zato se prijavite!
