Od lenjinista do džihada

Terorizam – ili ono što se obično naziva terorizmom – postoji od vajkada, ali ide u naletima i zbog toga je na neki način žrtva mode. Kako se u pojedinim istorijskim trenucima pojačava koncentracija na neke terorističke pokrete ili tipove terorističkih akata tako se smenjuju i teorijska razmatranja o terorizmu.

U ovom trenutku, naročito posle napada na Svetski trgovinski centar u Njujorku 11. 9. 2001, postoji svojevrsna opsesija islamskim ili islamističkim terorizmom. Izbor jednog od ovih atributa nije bez značaja. Oni koji govore o prvom podrazumevaju da inspiracija za ovakve terorističke pokrete i akte dolazi iz muslimanske religije, dok drugi koristeći pridev „islamistički“ misle na upotrebu islama u političke svrhe.

Obnovljena diskusija o terorizmu često gubi iz vida da sadašnji talas „islamističkog“ terorizma nije prvi upadljivi nalet terorizma u istoriji, niti prvo široko korišćenje terorističkog nasilja koje iskače iz okvira samo za jedne zemlje ili regije. Iako su neki teroristi muslimani zadužili terminologiju time što su, još u XII veku, za svoje akcije koristili izvršioce drogirane hašišom pa je reč „hašišim“ ušla u mnoge jezike kao assasin, tj. politički ubica, većina skorašnjih terorističkih pokreta bila je sekularna. To važi za ruske „narodnovoljce“, koji su se u XIX veku borili protiv carskog režima, za talas anarhističkog terorizma koji je zapljusnuo svet na prelazu između XIX i XX veka i za boljševike koji su preduzimali terorističke akte sve dok Lenjin nije zaključio da im se oni ne isplate. Poslednji veliki teroristički nastup koji bi trebalo da je ostao u živom sećanju (ali izgleda da nije) jeste onaj u sedmoj i osmoj deceniji XX veka: njega su mahom označile organizacije na krajnjoj levici kakve su bile Frakcija Crvene armije u Nemačkoj, Crvene brigade u Italiji i „Tupamarosi“ u Latinskoj Americi. Sve su te organizacije bile izrazito sekularne, vezane za ovu ili onu verziju marksizma lenjinizma i nisu prezale od napada na crkvene velikodostojnike.

Ko se seća, primetiće da su ove organizacije imale naglašene veze i s nekim grupama u muslimanskom i arapskom svetu, naročito u Palestini. S njima su zajedno izvodile i pojedine krupne terorističke operacije, kao što je bila otmica Lufthanzinog aviona u Mogadišu 1977. godine i držanje talaca u raznim arapskim zemljama.

PRIPITOMLJAVANJE: Današnja slika se razlikuje od one od pre tridesetak godina. Glavne arapske organizacije koje su u to doba praktikovale terorizam i imale veze s famoznim Karlosom i drugim levičarskim teroristima u Evropi i Americi, ili su izgubile na značaju ili su se razvile u legitimne političke pokrete koji su napustili terorizam kao efikasno sredstvo i čija je teroristička prošlost zaboravljena. Tu se mogu navesti Palestinski front za oslobađanje Palestine (PFLP), koji je takoreći nestao, i Al fatah Jasera Arafata, nekada reklamiran kao najopasniji teroristički pokret na Bliskom istoku, a danas umerena stranka koja mirnim sredstvima želi da postigne dogovor s Izraelom o osnivanju palestinske države. Njen predvodnik Mahmud Abas je na (nesigurnom) čelu zametka palestinske države na Zapadnoj obali i rado viđeni pregovarač s Izraelom i Zapadom.

Ovakvo „pripitomljavanje“ nije retko. Treba se samo setiti nastanka izraelske države, gde su terorističke grupe, kao npr. Irgun i Šternova banda, igrale važnu ulogu. Neki od njihovih vođa, kao što je Menahem Begin, kasnije su postali mainstream političari, ministri i predsednici vlada, pa čak i pokušavali da uspostave miroljubive odnose s Palestincima i arapskim državama.

VERSKI FUNDAMENTALISTI: Dok su pokreti koji su se nekada služili terorizmom na Bliskom istoku bili sekularni, nacionalistički, ali ne religiozni, i uspostavljali odnose s levičarskim grupacijama u drugim delovima sveta, današnje violentne grupe mnogo su više vezane za islam. U nizu onih koji se otvoreno zalažu za teroristička sredstva i pozivaju na islam kao inspiraciju, ili im je pobeda ove vere krajnji cilj, pojavljuju se mnoge organizacije u zemljama čije je stanovništvo pretežno muslimansko. Najčešće se pominju sledeće grupe koje deluju na Bliskom istoku:

Palestinski islamski džihad, verovatno sa sedištem u Damasku. Ovoj se organizaciji pripisuju samoubilački teroristički napadi u jevrejskim naseobinama u Gazi i samom Izraelu, počev od 1995. godine.

Fatah al islam, osnovan pre svega nekoliko godina s ciljem da širi islamsku ideologiju među Palestincima u Libanu i da se bori protiv američkog prisustva na Bliskom istoku. Od mnogih koji joj se pripisuju ova organizacija je prihvatila odgovornost za nekoliko napada na autobuse u Bejrutu.

Hamas, čiji je naziv arapska skraćenica za Islamski pokret otpora, a sama reč znači i „revnost“. Organizacija je istovremeno i politička stranka koja deluje u pojasu Gaze, koji je zauzeo Izrael posle rata od 1967. godine. Hamas je na izborima 2006. godine osvojio većinu mesta u Velikom palestinskom zakonodavnom savetu, koji igra ulogu parlamenta na teritorijama koje treba da budu buduća palestinska država. On je došao na čelo vlade umesto tradicionalnog sekularnog Al fataha i nalazi se u neugodnoj kohabitaciji s predsednikom Mahmudom Abasom. Kao i mnoge slične organizacije, Hamas je proistekao iz Muslimanskog bratstva, egipatskog islamističkog pokreta, nastalog još pre osamdesetak godina. Samoproklamovani cilj Hamasa izražen je u njegovoj povelji: „Hamas smatra nacionalizam sastavnim delom vere. Ništa nije dublje i dostojnije nacionalizma nego vođenje džihada protiv neprijatelja i suprotstavljanje neprijatelju kada stupi na tle muslimanske zemlje.“ Hamasu se pripisuje samoubilački napad na autobus u centru Tel Aviva 1994. godine, u kome je nastradalo preko dvadeset ljudi. U sličnom napadu, koji se dogodio 1996. u Jerusalimu, poginulo je 17 civila i devet izraelskih vojnika. U junu 2006. pripadnici Hamasa ubili su dva izraelska vojnika i oteli jednog podoficira tražeći zauzvrat oslobađanje svih maloletnih palestinskih zatvorenika iz izraelskih zatvora. Ovaj slučaj nikada nije okončan i više puta je poslužio kao povod Izraelu za napade na Hamas i na područje Gaze.

Hezbolah (Božja stranka) deluje u Libanu i okuplja libanski šiite, koji inače spadaju u najsiromašnije slojeve libanskog društva. Hezbolah je i legitimna libanska politička stranka koja ima svoje poslanike u parlamentu. Uzor joj je, naravno, teokratija poput one u Iranu i verovatno dobija podršku iz te zemlje. Hezbolah je 1983. napao kasarnu američkih marinaca u Bejrutu ubivši 250 američkih vojnika. On se okrivljuje i za mnoge otmice stranaca u Libanu. S obzirom na to da su pripadnici ove organizacije dobro organizovani i naoružani, smatra se da je ona bila pravi protivnik Izraela u libansko-izraelskom sukobu 2006. godine. Tom prilikom je napadala ciljeve u samom Izraelu raketama lansiranim s libanske teritorije.

AL KAIDA: U svetskoj javnosti, naročito posle pomenutog napada na Svetski trgovinski centar u Njujorku, najpoznatija od svih islamističkih organizacija verovatno je misteriozna Al kaida (na arapskom: „osnova, baza“). Ova organizacija se ne vezuje samo za Bliski istok već se smatra nekom vrstom islamističkog svetskog odgovora na zapadnu globalizaciju, čije su oličenje Sjedinjene Američke Države. Paradoksalno je da je poreklo Al kaide, koje seže u 1988. godinu, vezano za otpor islamskih mudžahedina sovjetskoj invaziji Avganistana 1989. Otuda stalno izviru podaci da su američke tajne službe bile prvi pomagači i dobročinitelji Al kaide i njenog tajanstvenog osnivača i šefa Osame bin Ladena, koji, kao i mnoge islamističke vođe, potiče iz imućne porodice. Al kaida nema fiksirano sedište već deluje kroz mnogobrojne ogranke koji se nalaze i u nemuslimanskim zemljama. Pored čuvenog napada u Njujorku, Al kaidi se pripisuju udari na ambasade SAD u Najrobiju i Dar es Salamu i bombardovanje jednog američkog ratnog broda na obali Jemena s 56 žrtava. I vođe Al kaide, neki smatraju najvažnijim i najuticajnijim Bin Ladenovog zamenika i ideologa Aimana al Zavahirija, potiču iz Muslimanskog bratstva. Otuda među njihove osnovne ciljeve spadaju i neki koji se ne tiču stranaca i njihove okupacije muslimanskih teritorija. Oni smatraju da je osnovni neprijatelj islama u samim muslimanskim zemljama u kojima vladaju sekularni režimi i izneveravaju pravo versko učenje dopuštajući nedozvoljene strane uticaje i slabeći uticaj šarije, islamskog prava koje počiva isključivo na Kuranu i predanju. Ne treba gubiti iz vida da su pripadnici Muslimanskog bratstva, koje je svojevremeno u Egiptu bilo zabranjeno, ubili i egipatskog predsednika Anvara el Sadata. Sledbenici Muslimanskog bratstva odgovorni su i za vrlo česte napade na strane turiste u Egiptu.

DŽIHAD: U kojoj je meri islam kao religija prava inspiracija za terorističke pokrete i organizacije? Kao i obično kad je reč o svetim knjigama, kakav je i Kuran kao božje otkrovenje saopšteno Muhamedu, iz njih se mogu navesti citati ili izvući tumačenja koja mogu da opravdavaju upotrebu nasilja, pa i onog terorističkog. Otuda mnogi muslimani tvrde da islam kao religija mira i milosrđa ne može da bude opravdanje za terorizam i u tom smislu navode Muhamedove reči kojima se zabranjuje ubijanje zarobljenika, naređuje samilost prema nevinima, ženama i deci, pa čak i prema životinjama. S druge strane, predmet spora je – kao što je mnogima poznato – značenje reči džihad, koja se obično prevodi kao „sveti rat“. Ispitivanje svih prizvuka koje ima taj izraz premašuje naše sposobnosti i prostor koji nam stoji na raspolaganju. On može da znači rat u klasičnom smislu reči, ali i figurativnu oznaku za neprekidno zalaganje za pobedu islama, koje može da bude i lična misija, nevezana s upotrebom sile. Ono što s tim u vezi za mnoge branitelje islama predstavalja teškoću jesu tumačenja radikalnih interpretatora prema kojima je dužnost muslimana da povrate sve one teritorije koje su nekada bile pod muslimanskom vlašću, počev od Španije pa sve do Bugarske, a bogami i nekih delova bivše Jugoslavije.

ISLAM I GLOBALIZACIJA: Konačno, da li je islamistički terorizam samo regionalna pojava, vezana za Bliski istok ili i za šira područja? Neosporno je da je on uperen i protiv nekih nehrišćanskih sistema. Teroristički napadi u Indiji i u Kašmiru nisu upereni protiv Zapada, već na „hinduističke“ vlade u tom regionu. Slično važi i za terorističko nasilje na Filipinima i u Indoneziji. Treba podsetiti da su u očima mnogih islamista glavni zlikovci pokvareni režimi u muslimanskim zemljama, a da je u samoj Turskoj za islamiste arhineprijatelj Kemal Ataturk, koji je ukinuo halifat, tako da su muslimani ostali bez vrhovnog vođe i autoriteta.

Sve ove napomene nas vraćaju na osnovna pitanja u vezi sa terorizmom. Mnogi, a među njima i Žan Bodrijar, smatraju da se u ovom trenutku u vidu sukoba s terorizmom vodi IV svetski rat. U prethodna tri svetska rata eliminisani su, kaže Bodrijar, kolonijalizam, fašizam i komunizam i sada se na svetskom planu sukobljavaju dve globalne snage: s jedne strane je ono što uobičajeno nazivamo globalizmom i što oličavaju SAD kao njegov predvodnik, a s druge su svi oni koji trpe kao žrtve globalizacije, čiji je položaj sve lošiji i podređeniji. Oni nemaju klasično konvencionalno ili nuklearno oružje da bi se suprotstavili moći velikih sila, ali zato pribegavaju terorizmu kao nekoj vrsti virusa koji globalizacija sama stvara kao antitelo. Islam je samo oznaka za to jer predstavlja religiju koja je naterana na poraze, dekadenciju i propadanje, što se vidi i iz toga što nije mogla, za razliku od drugih veroispovesti, da se obnovi i reformiše u poslednjih hiljadu godina. Islam nije samo versko učenje već sveobuhvatno uputstvo za život, te stoga simboliše mogućnosti za odupiranje globalizaciji i daje osnove za otpor, uključujući tu i tumačenja prema kojima se život može žrtvovati u napadu na neprijatelja uz obećanje posmrtnog blaženstva (iako je po Kuranu samoubistvo smrtni greh).

TERORIZAM: Mada se svaki talas terorizma doživljava kao novina, on uvek pokreće ista pitanja, naročito za one koji se njime sistematski ne bave. Prirodna je sklonost mnogih komentatora da preporučuju da se na terorizam primenjuju lekovi koji se obično koriste protiv običnog kriminala. Jedan od njih je uklanjanje njegovih uzroka. Ispostavlja se, međutim, da je terorizmu teško pronaći uzroke. Tvrdi se da siromaštvo pomaže regrutovanju terorista i porastu broja podržavalaca terorizma. Međutim, u nekim najsiromašnijim zemljama nema terorizma, dok ga u nekim najbogatijim ima. Tvrdi se dalje da demokratizacija dovodi do smanjenja sklonosti ka terorizmu, ali je terorističkih pokreta bilo u vrlo demokratskim državama, a nema ga u nekim izrazito nedemokratskim, kao što je npr. Severna Koreja. Misli se da je nedostatak obrazovanja jedan od uzroka terorizma, mada su vođe terorističkih pokreta obično formalno školovani ljudi, a izvršioci terorističkih akata, kao što je onaj u Njujorku 2001, imaju tehnička znanja kojima ljudi bez obrazovanja ne raspolažu. Misli se takođe da su većina terorista muškarci, mada primer Tamilskih tigrova pokazuje da to i te kako mogu da budu žene. Setimo se samo Ulrike Majnhof i Gudrun Enslin.

S obzirom na to da su terorističke grupe malobrojne (mada povremeno mogu imati veći broj sledbenika, podržavalaca i obožavalaca), teško je na osnovu takvog uzorka donositi opšte zaključke jer je idiosinkratična psihološka komponenta nesrazmerno prisutna i jaka. Kao najnoviji primer, koji pokazuje koliko se jedna ličnost, sklona ekstremizmu i terorizmu, može naoko promeniti, treba pomenuti Horsta Malera. Ovaj nemački pravnik bio je advokat i član Frakcije Crvene armije i zbog učešća u terorističkim aktima protiv nemačkih kapitalista i drugih neprijatelja bio je osuđen na dugogodišnju robiju. Pošto je prevremeno oslobođen (advokat mu je bio niko drugi nego kasniji nemački kancelar Gerhard Šreder), razvio se u uzornog nemačkog ultranacionalistu i pristupio je neonacističkoj stranci NPD. Smatrajući da se ni ona dovoljno ne bori za rehabilitaciju nemačke nacije, ponižene posle II svetskog rata, istupio je i iz ove partije i osnovao ekstremno nacionalističke, antisemitske kružoke, čiji je glavni zadatak bio da poriču holokaust. Tako je ovaj bivši komunista došao u sukob s nemačkim zakonima – ali ovog puta s druge strane – pa se u ovom trenutku protiv njega vodi drugostepeni postupak u Berlinu.

Terorizam je neuspešan, sem u jednoj stvari. Što god su teroristi tvrdili da hoće da postignu, nije se ispunilo izuzev toga da će izazvati surovu reakciju i tako „demaskirati“ „lažnu“ prirodu demokratskih režima. I danas se u borbi protiv terorizma krše ljudska prava, ozakonjuje tortura i uvode represivne mere prema bezazlenim građanima. U mnogim zemljama sada nije lako biti musliman ili Arapin, a naročito ne i jedno i drugo.