Dva lica polarizacije

...

Avet progoni Evropu, avet polarizacije. U polarizovanim demokratijama, trajno neprijateljstvo i manjak poverenja među političkim akterima imaju negativne posledice po demokratiju: potkopavaju mogućnost političkih dogovora i, na kraju, mogu čak i da ugroze funkcionisanje demokratije. Međutim, polarizacija u zapadnoj i istočnoj Evropi ima dva različita lica: u nekim zemljama debata se polarizuje oko političkih tema, poput ekonomije, dok u nekoliko istočnoevropskim zemljama politički spor nastaje oko korupcije, erozije demokratije i vladavine prava. Zbog toga ni odgovor na polarizaciju ne može biti isti.

Polarizacija se danas ispoljava u većim evropskim demokratijama poput Nemačke, Francuske i Poljske. Tamo se politička javnost podelila na krajnje levičare i desničare, na krajnje konzervativce i liberale, a njihovo političko neprijateljstvo otvara i društvene podele. Kad su stranke polarizovane, gubi se teren za stvaranje parlamentarne većine. U nekim okolnostima, poput trenutne situacije u Poljskoj, sa konzervativnim predsednikom i liberalnom parlamentarnom većinom, potraga za konsenzusom postaje izazov. Drugo, zbog polarizacije sve više građana vidi političkog protivnika kao nelegitimnog, što znači poricanje demokratskih normi u borbi sa političkom neprijateljem.

U nizu drugih zemalja centralne i istočne Evrope, međutim, političku debatu rasplamsava korupcija. Problem na koji studenti u Srbiji ukazuju postoji u različitim vidovima širom regije, u Bugarskoj, Crnoj Gori, Gruziji, Mađarskoj, Moldaviji i Slovačkoj. Možda pojam “korupcija” čak i trivijalizuje problem, jer ne govorimo o podmićivanju saobraćajnih policajaca već o bliskim vezama između dela političara i organizovanog kriminala, te o ogromnoj zloupotrebi javnih sredstava. Naravno, svaka od tih zemalja ima i političke aktere i civilno društvo, koji se bune protiv korupcije i kriminala.

KRIMINALNO LICE POLARIZACIJE

Kriminalno delovanje političara i “biznismena”, da upotrebimo eufemizam, može dovesti čitave ekonomije na ivicu kolapsa. Moldavija se jedva oporavila od bankarskog skandala iz 2014. godine. Tada su tri najveće banke kroz prevarne transakcije ukrale 12 odsto BDP, a država je uskočila te i danas trpi posledicu finansijskog sloma. Jedan od oligarha koji stoje iza pljačke banaka, Ilan Šor, aktivno se uključio u politiku. Sada se svim sredstvima bori protiv reformističke predsednice Maje Sandu, i to tako što, recimo, kupuje glasove. Malo dalje, u Gruziji, najveći oligarh, Bidzina Ivanišvili, odlučio je da uđe u politiku, osnovao sopstvenu stranku “Gruzijski san” i finansira je. Zemlju je pretvorio u autoritarni režim. Svi ti primeri pokazuju simptome polarizacije: oni dovode društvo do gubitka poverenja i nepriznavanja legitimnosti između političkih aktera. Ipak postoje značajne razlike između dva lica polarizacije. Naravno, nakon što je Moldavija zabranila prooligarhijske, kriminalne političke subjekte, oni su se žalili da je reč o zabrani političkog mišljenja. Međutim, kad je u pitanju drugo, kriminalno lice polarizacije, bitka se ne vodi o pravima LGBT zajednice, kako to, na primer, tvrde zabranjene stranke u Moldaviji, već je ulog sama demokratija.

Taj drugi tip sukoba često i prelazi iz parlamentarne arene na sudske procese ili na ulicu. U Slovačkoj demonizacija političkih protivnika i istraživačkih novinara kulminirala je ubistvom poznatog istraživačkog novinara Jana Kucijaka i njegove partnerke 2018. godine. Šest godina kasnije, levičarsko-autoritarni premijer Robert Fico je postao žrtva napada. Ubistvo Zorana Đinđića ne moramo ni pominjati. Izraz “polarizacija” ima miris simetričnog sukoba, ali u svim pomenutim zemljama političke pretnje i nasilje prvenstveno se mogu prepisati jednoj strani. Dva napada u Slovačkoj svedoče o tome: izgleda da je napad na Fica bio politički motivisan, ali počinitelj je politički malo konfuzan, izvršio je napad sam, dok se ubistvo novinara povezuje sa biznis akterima i tajnom službom, koji su opet bliski nekim političarima, a prema pisanju slovačkih medija povezani i sa bivšim/novim premijerom Ficom. Naravno, postoji sumnja da i Đinđićevo ubistvo ima političku pozadinu. Protiv prvog, ideološkog tipa polarizacije, često se dijalog propisuje kao lek. Međutim, taj lek kod drugog tipa polarizacije može imati vrlo opasne nuspojave. Naime, kada se kritikuje prodemokratska opozicija ili civilno društvo jer odbijaju dijalog i kompromis sa vlašću, to je trivijalizacija problema i ponižavanje žrtava nasilja i kriminala.

NEIDEOLOŠKE VLADAVINE

Ideologija se ponekad upotrebljava kao sporedni proizvod. Najme, bivši entitetski predsednik Milorad Dodik koristio je nacionalizam i bauk separatizma da bi odvukao pažnju sa zloupotrebe vlasti. U Mađarskoj, Fidesova kampanja protiv Đorđa Šoroša i LGBT prava inscenirana je da bi podelila opoziciju i zamaglila loše stanje ekonomije i korupciju. Deluje čak da je mađarska vlada namerno dovela do eskalacije migrantske krize 2015. godine, da bi to pitanje istakla u prvi plan i time sebi obezbedila podršku desničarskih birača. Milo Đukanović i crnogorski demokratski socijalisti (DPS) možda su imali čak i najkreativniju formulu za tridesetogodišnju vladavinu: sastojci su bili klijentelizam, kupovina glasova i pitanje nezavisnosti. Đukanović je optužio sve ostale stranke ili kao prosrpske, ili kao potencijalne koalicione partnere s prosrpskim strankama, i time su svi sem DPS postali izdajnici nezavisnosti. S tim koktelom nestale su legitimne alternative, dok je DPS imao odrešene ruke za saradnju sa mafijom, te je sigurno pobeđivao na izborima. Orban, Dodik i Đukanović imaju jednu zajedničku tačku u biografiji: oni su svi potpuno promenili ideologiju tokom političke karijere. Ne bih isključio da je to pokazatelj da oni ideologiju pre svega koriste kao strateško oružje.

Međutim, istočnoevropska polarizacija funkcioniše i bez ideologije. Srpski SNS, na primer, slabo priča o stranačkoj istoriji iz devedesetih, nego sve danas kruži oko poprilično neideološkog obećanja “ekonomskog tigra”. Naravno za tu svrhu koristi monopol na nacionalnim televizijama i sakuplja birače kroz klijentelističke mreže. Nacionalizmom se služi samo privremeno, da bi prevazilazio krize. Prošle godine, u izbornoj kampanji u Gruziji, vladajuća stranka je naglašavala svoju zaslugu u dobijanju statusa kandidata za EU. Time je preuzela udarni argument opozicije i prevazišla glavnu političku razliku. Međutim, to je bila laž: već pre izbora je bilo jasno da su glavna prepreka evrointegracijama upravo vladajuća stranka i njena zloupotreba moći. Odmah nakon izbora vlada je potpuno zalupila vrata EU.

PRISILA NA DIJALOG

Manje zapadnoevropske zemlje su kroz istoriju razvile jednu proverenu – ali trenutno u Francuskoj i u Nemačkoj vrlo kontroverznu – formulu za borbu protiv polarizacije: depolarizacija putem angažmana i kompromisa. Politika u mojoj matičnoj zemlji, Švajcarskoj, zasnovana je na ovaj formuli. Ali u borbi protiv drugog lica polarizacije ova formula može da stvori problem opoziciji i prodemokratskim akterima. Naravno, dijalog i paktovi su nekad bili vrlo uspešni u zemljama pogođenim korupcijom i mafijaškim strukturama, te su doveli do obnove demokratije i vladavine prava. To je bio slučaj u Severnoj Makedoniji 2015. godine, nakon velikih protesta protiv skandala u vezi s korupcijom i prisluškivanjem. Tamo su se vlada i opozicija u “Pržinskom sporazumu” dogovorile da osnuju specijalno tužilaštvo i raspišu nove izbore, što je dovelo do promene vlasti. To, međutim, zahteva spremnost vladajuće stranke, ili barem jedne značajne frakcije, na istinske reforme, odnosno spremnost da odstupe s vlasti. Ali dijalog i kompromis ne mogu nikako biti univerzalni lek, uprkos tome što ga mnogi međunarodni akteri koriste. Jer ko ulazi u poslove sa organizovanim kriminalom, rizikuje da okrvavi ruke. Na taj način pritisak međunarodne zajednice na političke aktere da se odazovu pozivu na razgovor izlaže opoziciju i civilno društvo riziku od diskreditacije. Naime, uspeh dijaloga u Severnoj Makedoniji bio je rezultat, pre svega, pritiska međunarodne zajednice na premijera da podnese ostavku i da pristane na prelazni kabinet i krivičnu istragu. Ima i drugih razloga za to što dijalog nije opcija: u Gruziji odnedavno veći deo lidera opozicije sedi iza rešetaka.

Autor je profesor političkih nauka pri Univerzitetu u Beogradu i Centralnoevropskom Univerzitetu u Beču. Vodi EU projekat “Horizon Europe” o međunarodnoj podršci demokratiji u Istočnoj Evropi