Da li znate ko je trenutni svetski šampion u šahu? Ako niste šahista, nemate nikog u porodici ko je poklonik ove igre i nije vas zadesilo da živite u stanu iznad lokalnog šahovskog kluba, mala je verovatnoća da ste skoro čuli za norveškog vunderkinda koji je pre mesec dana na takmičenju u indijskom gradu Čenaju postao svetski šampion. Naravno, nema ničeg čudnog u tome što ne znamo odgovor na jedno ovakvo obično pitanje. No, može biti zanimljivo ako razmislite koliko je proteklo otkako vam je neko postavio ovo ili bilo koje drugo pitanje o šahovskim takmičenjima. Ili pak rekao nešto u stilu „Ala igra onaj mali Norvežanin“.
Po svemu sudeći, ako niste unapred zainteresovani, ovih dana u Srbiji je zaista mala verovatnoća da uzgred nešto čujete o šahu, pronađete novinski tekst o šahu ili bar izveštaj sa kakvog prvenstva. U proseku ga slabije pratimo ne samo od tenisa, fudbala i drugih popularnih sportova, nego i od đačkih takmičenja iz školskih predmeta, o kojima svako malo nešto saznajemo u svim domaćim novinama. To ide dotle da uz vest kako je počelo jesenje prvenstvo u šahu, objavljenu u opskurnoj rubrici „Ostali sportovi“ jednog beogradskog lista, možete naći komentar nekog ljubitelja: „Konačno jedna vest o šahu.“
ČUDO IZ NORVEŠKE: Očigledno da se među stvarima, boljim i lošijim, koje su ovih dana u Srbiji postale sasvim nevidljive našao i šah. Šta se u međuvremenu dogodilo sa ovom 2600 godina starom igrom na 64 polja? Da li se i dalje igra? Da li je šah izgubio na popularnosti i u drugim zemljama? Pokazuje se da nije. Naprotiv. U profesionalnom šahu, poslednjih godina došlo je do prave renesanse, a kako je nagovestio slavni Gari Kasparov, dolazi „nova epoha“.
Vesnik tih promena, smene generacija i najave nove virtuoznosti, zbog koje publika aplaudira i skandira na šahovskim turnirima, upravo je aktuelni svetski šampion Magnus Karlsen, velemajstor iz Norveške koji sad ima samo 23 godine. Nakon Turnira kandidata, Karlsen se u decembru 2013. sastao sa do tada aktuelnim šampionom, Indijcem Višvanatanom Anandom. Takmičenje, u organizaciji Svetske šahovske federacije (FIDE), odigralo se u Indiji pred publikom koja je skandirala nakon što bi igrači povukli piona na e4 (nagoveštavajući zanimljiviju igru od one pri otvaranjima kraljičinim pionom), da bi nakon 12 partija Karlsen porazio.
No, ova titula se već neko vreme smešila mladom norveškom velemajstoru – 2010. godine Karslen je već izbio na čelo FIDE rejting liste, rangiran kao prvi igrač sveta, da bi od prošle godine bio i igrač sa najvišim rejtingom u istoriji. Njegov najveći rejting iznosi 2861 bod, što predstavlja najbolji učinak svih vremena. Rođen 1990. u Tensbergu, kao Sven Magnus Jen Karlsen, počeo je da igra na turnirima sa osam godina, sa trinaest je postao velemajstor, da bi sa devetnaest izbio na čelo FIDE liste – Bobi Fišer našeg doba.
U mlađim godinama, gotovo dete, Karlsen je igrao agresivna otvaranja, ali počev od 2005. sve se više suočavao sa iskusnijim šahistima, pa je zapadao u probleme u otvaranju i središnjici. Zato je pokušao da se razvije u univerzalnog igrača, sposobnog da barata svim vrstama pozicija, a fokus je prebacio sa drame otvaranja na sredinu igre. Za razliku od većine savremenih profesionalnih šahista, nije se specijalizovao za određeni tip otvaranja sa d4 ili e4 (u šahu se većina dobrih otvaranja, od onih koja su imenovana, počinje ili sa takozvanim kraljičinim ili kraljevim pionom).
U narednim godinama ova je univerzalnost prerasla u prednost – tipična partija šaha sa njim počinje lagano za protivnike, ali se tokom srednjeg dela igre pretvara u noćnu moru, pojedini velemajstori tvrde da izmori protivnike kao buldog, zver, čudovište. Njegove spektakularne završnice već ulaze u teorijske knjige. Od turnira u Nankingu, u septembru i oktobru 2009, o Karlsenu se više ne govori kao o vunderkindu iz okoline Osla, već kao o igraču koji je „jedan od najuverljivijih u istoriji šaha“.
ŠAHOVSKI RASKOL: Šah današnjice je drugačija borba od one za koju je Bendžamin Frenklin govorio da „ima iste kvalitete kao život“. No, bazično, to je ona ista igra iz stare Indije sa 10 na 123 moguće situacije (Šenonov broj), koja se u Evropi ustalila od XVI veka, od kada i datiraju pravila takozvanog međunarnog, odnosno zapadnog šaha. Igra se na 64 polja, sa standardnom Staunton garniturom (koju je dizajnirao Natanijel Kuk i koja se prodaje od 1849. godine) i sa istom idejom koja postoji od 1886. – da se šahisti sveta, a to može biti bilo koja osoba, međusobno nadmeću sve dok ne dobiju svetskog prvaka. Pokazuje se da se za razliku od većine sportova, koje ne može da igra bilo ko, u toku tih 120 godina neveliki broj ljudi domogao ove titule – samo 16 se našlo na listi onih koji su bili nesumnjivi svetski prvaci.
Mada je oprobano puno raznih sistema, od 1946. godine svetski šampionat se igra po pravilima koja donosi FIDE. Međutim, budući da se ovi standardi mogu izabrati na razne načine, takmičari već decenijama iz različitih razloga kritikuju način na koji se organizuju svetski šampionati. To je 1993. godine dovelo do raskola u šahovskim organizacijama. Tadašnji svetski prvak Kasparov se žestoko suprotstavio rešenjima koja je FIDE pokušavala da nametne, kao i sumnji da su čelnici organizacije korumpirani. Zato je na njegovu inicijativu od ove godine organizovano i takozvano PCA takmičenje. FIDE je nastavila da organizuje svoja takmičenja i, mada su brojni šahisti učestvovali i na jednom i drugom, u narednih 13 godina nije bilo jedinstvenog svetskog šampiona.
Posle niza pokušaja, 2006. godine je došlo do ponovnog ujedinjena dva svetska takmičenja i nastaje današnji Svetski šampionat u šahu. Njega su osvojili Vladimir Kramnik (2006–2007) iz Rusije, a potom je tron zauzeo Višvanatan Anand iz Indije (2007–2013), sve dok ga nije smenio Karlsen. Inače, njega je 2009. godine trenirao sam Kasparov, koji će nakon toga reći da je dečak „spoj Fišera i Karpova“, a njegov pozicioni stil podseća na igrače kao što su Anatolij Karpov, Hose Raul Kapablanka i Vasilij Smislov.
SRPSKO OTVARANJE: Na jednom vrlo napornom takmičenju u brzopoteznom šahu 2010. godine, šahista Tejmor Radjabov sreo je Karlsena i uzgred mu rekao da je iznemoglost kod svih tolika da bi mogao da ih sve pobedi i sa a4. Pritom, Radjabov je mislio na pokret krajnjeg levog piona, odnosno otvaranje poznato kao Vareovo, koje se od 1300 otvaranja koja imaju naziv smatra jednim od najneprivlačnijih, pa čak i teorijski pogrešnih, odnosno igrom koju igraju samo potpuno neiskusni igrači, budući da u boljem slučaju vodi u gambit koji se smatra vrlo lošim (uprkos tome, bilo je par igrača koji su se specijalizovali i za a4, ali im to, logično, nije pomoglo u karijeri).
Ispostaviće se da će 2012. Karlsen ponovo sresti Radjabova i to na za tablom, da bi tom prilikom njegov prvi potez bio – a4. Ova šala se pak neće loše završiti za Magnusa, partija će se potom razviti u igru četiri konja i Karlsen će je na kraju dobiti. Pomenuto otvaranje inače nosi oznaku A000 po klasifikaciji koja je potekla iz Svetske šahovske enciklopedije, zbornika šahovskih otvaranja koji je, zamislite – nastao u Srbiji. Ovo delo je inače uredio naš poznati velemajstor Aleksandar Matanović na osnovu hiljada i hiljada partija koje su igrali svetski velemajstori, a koje je objavljivao čuveni časopis „Šahovski informator“.
Ispostavlja se da šah danas igra više ljudi nego ikada tokom istorije, a za razliku od Srbije, u većini zemalja ova je igra deo školskog programa. Ko poželi da se ovih dana o šahu podrobno informiše, učiniće to lako na svom računaru i telefonu, na sajtovima svetskih medija koji su za šah specijalizovani, ali i mnogih koji to nisu. Moći će da prati ne samo redosled poteza, nego i da vidi razvoj figura, da pregleda snimke, analize i komentare. Nikada nije bila veća biblioteka šahovskih problema, zadataka i strategija. Šah, uz to, danas možete igrati bilo gde, bilo kada i naravno bez garniture i table, ali i bez protivnika – dovoljno je da imate android telefon i uz odgovarajuću aplikaciju imaćete suparnika velemajstora.
