Jedan pogled na moderni svet. Uvek krcati fitnes centri, entuzijasti koji vežbaju po parkovima i salama za aerobik, prodavnice zdrave hrane iza svakog ugla, zatezanje bora i druge blagodeti plastične hirurgije, specijalne dijete i škole ezoteričnih veština za očuvanje mladosti, hiljade farmaceutskih preparata koji usporavaju starenje… Kao da čitava civilizacija počiva na sveopštem strahu od smrti. Ponekad se čuje glas kako je taj strah toliko velik da ljudi danas ne žele ni da razgovaraju o smrti, ali je očigledno da o njoj – razmišljaju. Jedno psihijatrijsko istraživanje na Univerzitetu Misuri u SAD pokazalo je da savremeni čovek 4,5 puta češće razmišlja o smrti nego o ljubavi ili seksu. Zato ne začuđuje komercijalna zloupotreba straha od smrti. Na televizijskim programima i na internetu pojavljuje se neizmeran broj raznovrsnih ponuda kojima se smrt može ‘‘brzo i lako’’ odložiti, ili čak pobediti. Među drugim metodama, najveću popularnost stekla je tehnika kriogeničkog skladištenja. Specijalizovane kompanije svojim klijentima, uz visoke novčane naknade, omogućuju posthumno zamrzavanje i potonje čuvanje celog tela ili njegovih delova. Čitava procedura počiva na uverenju da će u budućnosti, kada medicina bude dovoljno napredovala, ova tela biti odmrznuta i ponovo oživljena. Kada su, polovinom XX veka, izvedena prva zamrzavanja, započele su etičke diskusije o ovom obliku produženja života, kao i debate o tome kako bi takvi projekti vrlo lako mogli biti osujećeni. Zašto bi buduća pokolenja uopšte želela da odmrzavaju i oživljavaju leševe stare nekoliko vekova? Ovo pitanje je, zapravo, znatno starije od ideje kriogeničkog skladištenja. U noveli Eliksir dugog života, Onore de Balzak (1799–1850) opisuje starog alhemičara, don Bartolomea Belvideroa, koji, u raskošnom srednjovekovnom dvorcu u Ferari, otkriva eliksir života i tu tajnu poverava svom sinu Huanu, u nadi da će ga sin eliksirom oživeti posle smrti. Međutim, uprkos očevom zavetu, don Huan ne oživljava oca, već odlučuje da zadrži eliksir samo za sebe. Ova Balzakova priča o ljudskoj sebičnosti i bespoštednom sukobu generacija spada među mnoga literarna dela koja se oslanjaju na stari mit o eliksiru – pri čemu se prema njemu uglavnom odnose kao prema kiselom grožđu – supstanci koja ljudskom rodu neće doneti ništa dobro.
ALHEMIJA: Prema drevnom predanju, eliksir života (elixir vitae) supstanca je koja je u stanju da beskrajno produži ljudski život. U alhemiji, ovoj materiji pripisivane su čudesne osobine i smatralo se da bi eliksir mogao da transformiše metale u zlato, a najuporniji alhemičari verovali su da se do njega može doći kombinovanim proučavanjem astrologije, teologije, magije i raznovrsnim hemijskim ogledima. Generacije alhemičara vekovima su tragale za magičnom formulom najviše cenjenog od svih lekova, često plaćajući svoja tajna istraživanja životom koji su upravo želeli da produže. Ideja o eliksiru života i alhemijska veština stigle su sa istoka u srednjovekovnu Evropu preko Arapa, da bi svoj vrhunac dostigle u XV i XVI veku. Bogati evropski plemići često su – opčinjeni idejom o produženju života, kao i mogućnošću otkrivanja recepta za transmutaciju metala u zlato – rado finansirali alhemijska istraživanja. Međutim, ponekad, zajedno sa crkvenim vlastima, vlastodršci su surovo progonili alhemičare zbog navodnog veštičarenja i bavljenja magijom. Uglavnom avanturisti i opskurni zanesenjaci, pojedini među alhemičarima odlično su poznavali metalurgiju, medicinu, astronomiju i filozofiju, budući zavidno obrazovani na nekom od tada slobodnih univerziteta u Pragu, Bazelu, Beču, Virtenbergu, Lajpcigu ili Parizu. Razvoj alhemije omogućio je da se, kao uzgredni rezultat, u alhemijskim laboratorijama dobije veći broj do tada nepoznatih elemenata i jedinjenja, kao i da se do detalja prouče njihove osobine. Jedno od najvećih otkrića iz prve polovine XIV veka bio je alkohol, kome su alhemičari dali naziv voda života (aqua vitae). U ovo doba dolazi do prve prekretnice u razvoju alhemije, jer izvestan broj alhemičara, uviđajući koliko je stvaranje eliksira života teško dostižno, počinje da zadovoljava spravljanjem manje moćnih eliksira koji su služili ne za ostvarivanje besmrtnosti, već samo za otklanjanje konkretnih bolesti. Zabeleženo je da oko 1350. godine izvesni Jovan od Rupescisa spravlja iste eliksire i za očuvanje zdravlja i za pretvaranje metala u zlato, da bi potonji alhemičari sve više umnožavali broj eliksira i tako, zapravo, dobili prve prave lekove protiv pojedinačnih bolesti. Sa pojavom čuvenog alhemičara Paracelsusa (1493–1541) potraga za nedostižnim eliksirom otvorila je put nastanku farmacije i moderne hemije. Savremena medicina je u izvesnom smislu ponikla na potrazi za eliksirom, ali je odavno odustala od pokušaja da jednim čudesnim lekom definitivno pobedi smrt. Ipak, razvoj medicine intenzivno utiče na produženje ljudskog života, u čemu je postignut značajan napredak.
CRVI I MIŠEVI: Kada su 1953. godine Džejms Votson i Fransis Krik otkrili DNK zavojnicu – čime je otpočeo ubrzan razvoj savremene genetike – počelo se postavljati pitanje da li ljudski genom sadrži, pored drugih informacija, i podatke o dužini života. U nizu eksperimenata, genetičari su pokušali da otkriju koji je gen odgovoran za starenje organizma i da li je uopšte u genetskom kodu unapred upisano koliko će trajati nečiji život. Tako je, tokom jednog takvog istraživanja, na Kalifornijskom univerzitetu u SAD, krajem prošle godine otkriveno da se životni vek malog, okruglog crva može produžiti šest puta ako mu se izmene određeni geni. Naučnici su kod ovog crva, latinskog naziva Caenorhabditis elegans, izazvali mutaciju na genima koja je dovela do zadržavanja dejstva insulina u organizmu crva. Smanjenje uticaja insulina, jednog od najznačajnijih metaboličkih hormona, odgovornog za regulisanje nivoa glukoze u telu, bitno je produžilo život crva C. elegans. Znatno smanjenje insulina usporilo je metabolizam crva i prevelo ga u letargično stanje, ali je, u kombinaciji sa uklanjanjem reproduktivnog sistema, sa uspehom ušestostručilo život crva. Dr Arantes-Oliveira, koja je predvodila ovo istraživanje, kaže da ovako produženi životni vek crva odgovara životu od 500 godina kod čoveka. Ona i njene kolege smatraju da se saznanja o uticaju insulina na dugovečnost crva C. elegans mogu primeniti i na produženje života sisara, pa tako i čoveka. Hormon insulin mogao bi biti svojevrstan eliksir života ili bar jedan od njegovih ključnih sastojaka, naročito jer metabolička funkcija insulina ima veze sa restrikcijama kalorija u organizmu. Mnoga medicinska istraživanja već dugo pokazuju da je smanjenje kalorija u ljudskom telu povezano sa produženjem života, kao i da gojazni ljudi imaju kraći životni vek. Studija iz 1985. godine Američkog društva za borbu protiv raka, kao i druge dugoročne studije, pokazale su da se težine dugovečnih ljudi ljudi nalaze ispod proseka američke populacije. Američka medicinska asocijacija objavila je 1993. godine da je najmanja smrtnost zabeležena među ljudima koji imaju 20% manje kilograma od američkog proseka. Medicinski žurnal Nove Engleske predstavio je 1995. godine istraživanje u kome je pokazano da je kod žena koje sa 18 godina imaju deset kilograma više od proseka zabeležena velika smrtnost u srednjim godinama. Svi ti pokazatelji nagnali su mnoge istraživače da – bilo promenom količine insulina bilo drugim sredstvima – pokušaju da pronađu način za produženje ljudskog veka kroz umanjenje kalorija u organizmu. U eksperimentima sa miševima, restrikcije kalorija od 65 odsto produžile su mišji životni vek sa 35 na 55 meseci, što bi bilo ekvivalentno produženju ljudskog života sa 100 na 150 godina.
reprodukcija i nanotehnologija: S druge strane, neki genetičari pokušavaju da shvate koji to spoljašnji uzroci određuju dužinu ljudskog života. Tako je nedavno na Univerzitetskom koledžu u Londonu ustanovljeno da je jedan od ključnih faktora koji određuje dužinu nečijeg života – reprodukcija. Istraživanje sprovedeno na većem broju majki pokazalo je da žene koje u svom životu ne zatrudne ili, pak, to učine u poznim godinama, imaju mnogo veće šanse da žive duže od proseka. Ovaj neobičan rezultat povezuje se sa rizicima koje trudnoća i reprodukcija uopšte donose sa sobom, ali i sa izmenama u genetskom materijalu kod žena koje nisu imale decu tokom reproduktivne faze života. To bi se moglo povezati sa istraživanjem genetskog materijala crva C. elegans kod koga je, pored korekcije količine insulina u telu, i uklanjanje reproduktivnog sistema imalo dramatičan efekat – samo zbog toga, život crva se produžio za 60 odsto. Naučnici smatraju da produženje života nije posledica neplodnosti, već izmene hormonalnog sistema kod jedinki koje ne vrše reprodukciju. Ipak, konačan odgovor na to u kakvoj su vezi reprodukcija, insulin i gojaznost sa dugovečnošću još nije poznat, ali bi uskoro mogao biti otkriven. U međuvremenu, pored genetike i medicine, pitanjem produženja života bavi se čak i – fizika. Koristeći statistiku, fizičari pokušavaju da odgonetnu zašto broj umrlih, koji prirodno raste s godinama života, iznad određenih godina više ne prati starenje, nego ostaje na takozvanom „platou smrtnosti“. Da bi odgovorio na ovo pitanje, fizičar T. Dž. Pena razvio je 1995. godine računarski simuliran model starenja, da bi u novom istraživanju Džonatan Koe i Jang Mao sa Univerziteta u Kembridžu, zajedno sa Majkom Kejtsom sa Univerziteta u Edinburgu, unapredili Penin model i pronašli opštiju formulu za modeliranje smrtnosti. Tumačenje platoa smrtnosti, iako samo statističko, moglo bi da ukaže na neke nove smerove u razjašnjenju tajne ljudske dugovečnosti. Posebno je zanimljivo da se, zahvaljujući razvoju fizike, poslednjih godina počela razvijati medicina na nano-skalama (nanometar = 10-9m). Nazvana nanomedicina, ova oblast je proistekla iz nanotehnologije, jedne od najaktuelnijih istraživačkih oblasti savremene fizike, koja omogućuje manipulaciju objektima veličine atoma i molekula. Nanomedicina bi mogla dovesti do stvaranja nove generacije nanolekova i sasvim novih terapija koje bi znatno produžile ljudski život. Eliksir, možda, zaista nije daleko. Međutim, stvaranje ovako moćnih lekova moglo bi da dovede do dramatičnih promena u životu pojedinca i ljudske zajednice. Zato pitanja ravnomerne distribucije i dostupnosti eventualnih lekova za dugovečnost zahtevaju veliku odgovornost kako farmaceustkih kompanija tako i političkih struktura i društvenih zajednica u celini. Inače će se metaforično grožđe, kada najzad bude dohvaćeno, zaista pokazati kao kiselo.
Verovanje u eliksir besmrtnosti stiglo je sa Dalekog istoka, zajedno sa prvim saznanjima alhemije, „nauke“ koja se još od svog nastanka i vekovima potom bavila traganjem za eliksirom. Alhemija je veština okarakterisana pokušajima da se izvede transmutacija, pod čim se obično misli na hemijski preobražaj običnih metala u zlato, ali su alhemičari pod transmutacijama podrazumevali i fiziološke promene od bolesnog do zdravog stanja, a naročito preobražaj starosti u mladost. Potraga za eliksirom je, zapravo, potraga za transmutacijom ove vrste. Danas nisu poznati precizni podaci o starosti i poreklu alhemijske veštine, koja je tokom Srednjeg veka postala vrlo raspostranjena u Evropi, ali se, na osnovu određenih pisanih tragova, smatra da je alhemija začeta u Kini još početkom VIII veka pre nove ere. U to vreme, drevnom Kinom proširilo se učenje o mogućnosti ostvarivanja besmrtnosti, a traganje za njenim dostizanjem otpočeli su prvi, primitivni medicinari, čija se nauka u Kini razvila i pre razvoja metalurgije. Kineski taoisti su uspeli da razviju čitav sistem tehnika (meditacije, dijete, vežbe disanja) za koje su verovali da mogu ostvariti besmrtnost putem unutrašnje alhemije. Ideja da se besmrtnost možda može dostići nekakvim čudesnim lekom rodila se u IV veku pre nove ere, kada se magični lek, „eliksir života“, pominje prvi put.
Maksimalna prirodna dužina ljudskog veka nije poznata, iako se pretpostavlja da je upisana u genetski materijal. Uglavnom se smatra da je ograničena na 120, ali pojedini stručnjaci veruju da je u pitanju 150 godina. Nema pouzdano zabeleženih podataka da je ijedno ljudsko biće ikada živelo duže od 150 godina ili bar toliko, što još ne znači da ljudski vek ne može biti veći. Zato se naučnici spore oko maksimalne dužine života, jer nema pouzdanog načina da se ona ustanovi. Za njeno utvrđivanje do sada su korišćene dve metode proučavanja: geneaološka, zasnovana na prostom proučavanju porodičnih stabala, i druga, takozvana TIAL metoda, u kojoj se vrši usrednjavanje maksimalne starosti po predačkoj liniji. U većini istraživanja, baziranih na ove dve metode, zaključeno je da ljudski život prirodno može trajati 114 godina, ali da to nije maksimalna dužina ljudskog veka, budući da su zabeleženi slučajevi osoba koje su duže živele. Rekorder u dugovečnosti je izvesni Kristijan Jakobsen Drejkenberg, koji se rodio 18. novembra 1626. godine i živeo 145 godina i 325 dana. Iza njega po dužini života sledi Pjer Žober, rođen 15. jula 1701. godine, koji je živeo 113 godina i 124 dana. Pored njih, za svega osam ljudi u poznatoj istoriji – računajući samo autentične i potvrđene podatke – može se tvrditi da su poživeli duže od 110 godina. Slavan je i slučaj Tomasa Para za koga se tvrdi da je imao 152 godine kada je umro u novembru 1635. godine, ali je njegova dugovečnost sporna jer podaci o tačnom datumu Parovog rođenja nikada nisu potvrđeni. Maksimalnu dužinu ljudskog veka ne treba mešati sa prosečnom dužinom ljudskog života, pošto se život uglavnom završava zbog neke bolesti, a ne zbog prostog starenja. Prosečni ljudski vek u prošlosti iznosio je od 30 do 45 godina, dok je danas, zbog poboljšanja kvaliteta života, uznapredovao na 65–70 godina, a u najrazvijenijim zemljama i do 77 godina. Rašireno je verovanje da će u nedalekoj bućnosti, zbog napretka tehnologije, prosečni životni vek moći da dostigne i svih 114 godina.
