Život na granici

Novopridošlicu u našoj sredini lako ćete da impresionirate ako mu samo plasirate zvanične podatke o Vojvodini – pokrajina koju danas nastanjuje tek nešto manje od dva miliona stanovnika, ima šest službenih jezika (srpski, mađarski, slovački, hrvatski, rumunski, rusinski) i čak 26 nacionalnih manjina. Iako danas uzimamo preplitanje kultura i nacija u Vojvodini zdravo za gotovo, kao samopodrazumevajuću činjenicu, ona je nastala kao posledica složenih, ponekad dramatičnih istorijskih okolnosti, ali i prirodnih uslova, koji su odredili sudbinu ovog područja. U stvari, reklo bi se da je dobar deo toga što čini panonski realitet toliko šarolik i iscepkan da je nedovoljno poznat čak i tamošnjim stanovnicima, koji često osećaju da pre svega pripadaju svojim malim sredinama, oblastima, gradovima i selima. Rusin koji je, na primer, odrastao u sremskom selu Bikić Do, svakako će imati drugačiji doživljaj nacionalnog ili kulturnog identiteta od Mađara iz Subotice. Takođe će se i Mađar iz katoličke porodice u Bačkoj oslanjati na drugačije tradicije od Mađara iz protestantske porodice u Banatu. Ali svi su oni i te kako svesni da žive u sredini gde je „nešto drugo“ prisutno, moguće. Taj nedostatak unisonosti je takođe stvarao konflikte, pa čak i katastrofe, ali je emancipatorska uloga „melting pota“ nešto što čini vitalnu snagu svake civilizacije.

NAJSTARIJA ISTORIJA: Nedavno je grupa autora iz Subotice objavila alternativni vodič u obliku stripa, naslovljen „Ilustrovani vodič za lutanja kroz praistoriju, istoriju, prošlost, sadašnjost i budućnost Subotice“, koji počinje od legendarnog Panonskog mora, pa nas preko kamenog doba vodi u sajber budućnost. Možda je takav strmoglavi pristup neophodan da bi se razumela vojvođanska priča.

U svakom slučaju, činjenica je da je nestanak Panonskog mora (koji se zbio pre nekih milion godina) stvorio močvarno tlo, čije je isušivanje, zajedno sa regulacijom reka, predstavljalo jedan od modernizatorskih poduhvata tokom XVIII i XIX veka. Međutim, vodom bogato tlo je u nekim davnijim vremenima bilo pravi blagoslov, obezbeđujući odlične uslove za život, o čemu svedoči i bogatstvo arheoloških nalaza na ovoj teritoriji. Tokom neolita, močvarna područja su pružala puno mogućnosti za ishranu, a mreža reka je omogućavala komunikaciju među različitim naseljima.

Aleksandar Kapuran, naučni saradnik Arheološkog instituta u Beogradu, o Vojvodini u praistorijsko vreme kaže: „Kontinuitet u naseljavanju teritorije Vojvodine tokom svih perioda kasne praistorije uslovljen je geomorfološkim karakteristikama ovog izuzetno plodnog tla, hidrografijom koju predstavljaju ukršteni tokovi nekoliko velikih reka, geografskom pozicijom unutar jugoistočne Evrope, što sve zajedno čini jedan specifičan ekosistem. Bogatstvo u vodama, rekama i močvarama, predstavljalo je najosnovniji preduslov za razvoj zemljoradnje i stočarstva, čak i tokom velikih klimatskih promena koje su se dešavale od X milenijuma pre nove ere do dolaska Rimljana početkom nove ere.“ Međutim, tokom različitih perioda menjali su se uslovi bitni za preživljavanje. Najraniji tragovi ljudskih nastambi, tokom starijeg kamenog doba, povezani su sa uzvišenjima kao što su Fruška gora ili Vršački breg. Po Kapuranovim rečima, prvi tragovi naseljavanja Vojvodine tokom paleolita konstatovane su na Petrovaradinu i u okolini Vršca, dok je nastanak neolitske civilizacije vezan za eponimno nalazište Starčevo kraj Pančeva: „Starčevačku kulturu tokom V milenijuma pre n.e. postepeno smenjuje vinčanska kultura čija se naselja nalaze na gotovo celoj teritoriji Vojvodine od Gomolave u Sremu do Novog Bečeja, Aradca itd. Rano bakarno doba je predstavljao kompleks kultura koje su svoje uticaje na Vojvodinu širile rekom Tisom od Progara preko Nose do Belegiša. Krajem IV i početkom III milenijuma počinju neprestana kretanja i seobe populacija iz azijskih stepa kroz podunavlje, koje traju sve do početka II milenijuma kada nastaje bronzano doba. Za starije gvozdeno doba, odnosno početak I milenijuma, najznačajnija su nalazišta Gradina na Bosutu, Kalakača i Židovar kod Vršca, koji je i kasnije tokom mlađeg gvozdenog doba (dominacija Kelta) predstavljao jedno od najznačajnijih utvrđenja.“

ANTIKA I SREDNJI VEK: Antički period je svakako obeležen ekspanzijom rimske vlasti u panonskoj niziji – pored flote koja je krstarila Dunavom, Rimljani su se bavili irigacionim radovima i izgradili vojnu i civilnu infrastrukturu. Štaviše, na mestu današnje Sremske Mitrovice bila je prestonica provincije Donja Panonija, Sirmijum – grad koji je, krajem trećeg i početkom četvrtog veka, čak bio jedna od prestonica Rimskog carstva (uprkos našoj sklonosti ka busanju u grudi, ova i te kako značajna činjenica za ovdašnju kulturu se nekako retko pominje). Iako je na površini koju je nekada zauzimao Sirmijum podignut savremeni grad, i premda je antička prestonica temeljno razorena u petom i šestom veku najezdama Huna i Avara, svakako je uzbudljiva činjenica da na našoj teritoriji postoje makar tragovi imperijalne arhitekture i reprezentativnih spomenika jedne moćne civilizacije. Ipak, ono što je obeležilo čitav istorijski period sve do postepenog uspostavljanja ugarske vlasti u ranom srednjem veku jeste veliki broj naroda i kultura koji su se smenjivali nastanjujući se, seleći ili pretapajući u nove entitete, što zadaje prilične glavobolje arheolozima u nastojanju da identifikuju sva ova složena preplitanja. Među narodima koji su na ovom području obitavali bili su i Dačani, Sarmati, Franci, Sloveni, Gepidi, Grci, Longobardi i brojni drugi. Jedan od kurioziteta je svakako naseobina koja je otkrivena sedamdesetih godina u Čelarevu, u Bačkoj. Među ostacima iz osmog i devetog veka, ili nešto kasnijim, pronađene su i opeke na kojima su bili urezani jevrejski simboli i natpisi. Nalazi upućuju na mogućnost da je u pitanju bila mongolska populacija, koja je prihvatila jevrejsku religiju. Jedna od pretpostavki je da se radi o koloniji Hazara, naroda iz kaspijske oblasti, za koje je poznato da su prihvatili judaizam, ali ova zagonetka ni danas nije sasvim razjašnjena.

Tokom ugarske uprave teritorija Vojvodine doživljava obnovu gradskih nastambi i ekonomski napredak, sve do prevrata koji je usledio turskom invazijom u šesnaestom veku. Ambijent na taj način ponovo biva preobražen: u krajevima gde je izbegla ugarska populacija, Turci naseljavaju sela srpskim i rumunskim stanovništvom, a gradovi se grade u orijentalnom stilu (Sremska Mitrovica je, recimo, u to vreme imala sedamnaest džamija).

VREME HABSBURGOVACA: Nakon neuspešnog pohoda na Beč 1683, turska vojska je u protivofanzivi koja je usledila isterana i iz Bačke i dela Srema, a do 1718. celokupno područje Vojvodine potpada pod vlast Habsburgovaca. Opustošena teritorija, koja se nalazila neposredno uz granicu sa otomanskom silom, nametnula je austrijskoj carevini razmišljanje o naseljavanju stanovnika. Tako je došlo do prilično dugotrajne kampanje doseljavanja, koja je zapravo sticajem okolnosti već započela seobom Srba 1690. i 1740. godine. Već za vreme Karla VI, pristigli su nemački doseljenici, uglavnom siromašni seljaci, kojima je država poklanjala zemlju i kuće, uz značajne poreske olakšice. Iako su dolazili iz raznih delova Nemačke, domaće srpsko stanovništvo ih je nazvalo „Švabama“ (prema jugozapadnoj nemačkoj regiji Švabiji). Doseljavanje je u početku išlo veoma teško, zato što su se pridošlice s mukom prilagođavale močvarnim uslovima, a još teže turskim rušilačkim napadima. S obzirom da je ubrzo presahnuo priliv dobrovoljaca, tokom vladavine Marije Terezije (1740–1780) poseglo se za deportovanjem sitnih i krupnih prekršitelja zakona i otpadnika od društva raznih vrsta, čak i prostitutki.

Ovaj socijalni eksperiment pokazao se kao neuspešan, s obzirom da su se deportovani otimali državnoj kontroli i završavali kao jeftina radna snaga veleposednika, dok su prostitutke, suprotno činovničkoj zamisli da ih se privoli da se bave poljoprivredom, zahvaljujući trgovcima belim robljem bile prodavane na Bliskom istoku. Već šezdesetih godina osamnaestog veka odustalo se od ovakvog vida doseljavanja. Umesto toga, država je više uložila u unapređenje doseljeničkih naselja, poljoprivredne i druge opreme, i tome slično.

Za vreme Josifa II (1780–1790) doseljenicima su povećane privilegije, osim poljoprivrednika ohrabrivano je i doseljavanje zanatlija, a pripadnicima protestantske vere omogućena je sloboda veroispovesti, iako je katoličanstvo zadržalo status državne religije. Tako je veliki broj protestantskih Slovaka i Mađara dospeo u Srednje Podunavlje. Ovo je bila značajna promena, s obzirom da se do tada na protestante gledalo sa podozrenjem – iako su u manjim grupama već dospevali do granice, na njihovo prisustvo se nije rado gledalo iz straha da bi mogli da se udruže sa Turcima. Takođe, doseljenici različitih nacionalnih religijskih pripadnosti, kao što su Jevreji, Rusini, Bunjevci, Rumuni, Cincari i drugi, bili su ohrabreni da postanu deo ovog mozaika, iako možemo reći da je on nastajao manje-više iz nužde. Već u devetnaestom veku (kada je Otomansko carstvo bilo na izdisaju) stvoren je relaksiran ambijent, sačinjen od kulturnog amalgama, koji su držale na okupu prilično čvrsta administracija i solidna ekonomija. Danas je gotovo sasvim zaboravljeno da su među šarenišem vojvođanskih doseljenika (naročito u Banatu) bili čak i Francuzi, Katalonci i Italijani. Od ovih naroda, koji su se tokom vremena uglavnom pretopili u Nemce, Mađare ili Srbe, ostao je trag u prezimenima i u toponimima.

FRANCUZI, KATALONCI, ITALIJANI, NEMCI: U osamnaestom veku u Banatu su osnovana tri sela – St-Hubert, Charleville i Seultour – sa francuskim doseljenicima, uglavnom iz oblasti Alzasa i Lorene. U početku je francuska zajednica imala svoju školu i crkvu, ali se nakon nekoliko generacija njihov identitet gotovo u potpunosti sjedinio sa nemačkim, mađarskim, i nešto manje srpskim. Negdašnja tri francuska naselja danas čine Banatsko Veliko Selo kraj Kikinde; njegovi ponemčeni stanovnici napustili su Srbiju 1944. godine, da bi se tu doselili srpski kolonisti iz Bosne. Delovi Banatskog Velikog Sela i danas, u posrbljenom obliku (Sveti Hubert, Šarlevil i Soltur), čuvaju sećanje na izvorne, francuske toponime.

Katalonci su u Banat stigli kao podanici austrijske vojske ili administracije, uglavnom stacionirani na Siciliji i u Napulju. Kada su Habsburgovci izgubili ove teritorije, izvestan broj Katalonaca je sa svojim porodicama najpre dospeo do Beča, a zatim su bili raseljeni blizu granice sa otomanskom teritorijom. Toponim koji je nastao prema imenu važne ličnosti katalonskog porekla je Perlez, nazvan prema grofu Perlasu (Francis Vilana-Pearls), visokom činovniku iz Temišvara, koji je zaslužan za osnivanje naselja 1752. godine. Bečkerek, današnji Zrenjanin, u prvoj polovini osamnaestog veka katalonski kolonisti nazvali su Nova Barselona (Neu Barcellona).

Italijanski kolonisti su u Vojvodinu stigli sa Kataloncima, ali i nešto kasnije, kada su u organizaciji bečke administracije radili na pokretanju svilarske industrije i izgradnji železnice u Banatu i Sremu.

Postoji, dakle, čitav spektar okolnosti koje su dovodile do nacionalnih preplitanja. Te okolnosti ponekad nisu bile lagodne, kao što pokazuje tragična istorija vojvođanskih Nemaca, koji su (ne bez otpora) najpre većinom stali uz okupatora, a zatim su, na osnovu kolektivne krivice, bili izgnani iz ove sredine. S druge strane, posleratni režim je, zahvaljujući insistiranju na ravnopravnosti nacionalnih zajednica, osnivanju medija na jezicima narodnosti, izgradnji infrastrukture i slično, uspevao da bar ne razori kohezivnu silu koja je činila Vojvodinu tako posebnom.

GRCI: Među svakako najbizarnijim doseljavanja u Vojvodinu jeste upravo primer iz posleratnog perioda: u pitanju je grčka kolonija, svojevrsna komunistička „grad-država“, koja je postojala između 1945. i 1948. godine u južnoj Bačkoj. Ova neobična istorija odigrala se u selu Buljkes, koje je 1786. naseljeno nemačkim doseljenicima. Posle 1944. godine, većina stanovništva je napustila selo sa okupatorskom vojskom, ili su bili prognani nakon dolaska novih vlasti. Nakon izbijanja građanskog rata u Grčkoj, jugoslovenska vlada je omogućila da se 4650 izbeglica, pripadnika i simpatizera narodnooslobodilačke vojske ELAS, naseli u ovo opustelo selo u Bačkoj. Buljkes je imao status neke vrste eksteritorijalne grčke republike, gde je štampan novac – buljkeški dinar, postojala je lokalna policija IKA, zatim škole, pozorište, štampan je lokalni list koji je izlazio triput nedeljno, čak i mesečni dečiji časopis „Aetopula“, razume se, sve na grčkom jeziku… Čitav ovaj svet nestao je sa Rezolucijom Informbiroa, kada je, da bi se sprečio sukob među samim stanovnicima, predloženo da oni koji žele emigriraju dalje u zemlje socijalističkog lagera. Preostali, njih oko 800 koji su podržali jugoslovenski politički pravac, napustili su ovo mesto nakon čega je ono još jednom opustelo i zatim iznova naseljeno, ovaj put kolonistima iz različitih krajeva Jugoslaviji, koji su svoje novo stanište preimenovali u Maglić.

ČESI, BUGARI: Neke od zanimljivih vojvođanskih mikrorealnosti i danas opstaju. Recimo, u južnom Banatu se nalazi selo od nekih četrdesetak stanovnika, Češko Selo, jedino na našoj teritoriji čiji su stanovnici većinom Česi (prema zvaničnoj statistici, njih 85 odsto od ukupnog broja naseljenih!). Osnovano je pod imenom Ablian 1837. godine od strane doseljenika iz Plzena, Praga i Česlava, i danas se u ovom mestu nalazi mali muzej, a kao znak nastojanja da se očuva kulturni identitet, učitelj iz Češke predaje na jeziku ove nacionalnosti, u školi koju trenutno pohađaju tri učenika.

Inače, Banat je i prostor u kojem se govori tzv. palćenski jezik, proizašao iz bugarskog dijalekta, u kome se prepliću uticaji nemačkog, mađarskog, rumunskog i srpskog jezika. Koristi se latinično pismo, koje je polovinom XIX veka prilagodio Jozef Ril, učitelj iz Modoša (danas Jaša Tomić). Banatski Bugari Palćeni su katoličke veroispovesti, i prema zvaničnim podacima ima ih oko 1600 u srpskom delu Banata, u selima kao što su Ivanovo, Belo Blato, Skorenovac itd. Ova nevelika zajednica ima više nego interesantnu istoriju. Pavlikijani ili Palćeni potiču od dualističke jeresi nastale u VII veku u Jermeniji, koja je odbacivala crkvenu hijerarhiju. Budući blisko zoroastrizmu, pavlikijansko verovanje pretpostavlja postojanje dva Boga – jednog koji je stvoritelj duše i drugog koji kreira sve što je povezano sa materijalnim aspektima. Mnogo vekova kasnije, Pavlikijani doseljeni u Bugarsku su se asimilirali sa tamošnjim stanovništvom, prihvatajući jezik i običaje; franjevački misionari su ih sredinom sedamnaestog veka preveli u katoličanstvo, da bi bežeći pred turskim nametima oni dospeli na austrougarsku teritoriju, u današnji srpski i rumunski Banat.

MIKROREALNOSTI: Inače, važan doprinos iscrtavanju vojvođanskih kulturnih posebnosti imaju male i netradicionalne verske zajednice. Prema tvrdnjama religiologa Mirka Đorđevića, ima ih čak stotinak, od kojih su neke, u strahu od šikaniranja i optužbi za sektaštvo, registrovane kao udruženja građana. Neke od ovih religijskih zajednica, poput nazarena, odbijaju da nose oružje i idu u rat, zbog čega su ponekad bili osuđivani na višegodišnje zatvorske kazne. Druge pak postoje gotovo neprimetno, nastojeći da izazovu što manje buke, i žive u vlastitoj paralelnoj realnosti. Mnoge od ovih religijskih zajednica raširene su u Vojvodini u drugoj polovini dvadesetog veka, naročito među pripadnicima etničkih manjina. Iako ova vrsta pluralizma možda sama po sebi ne podrazumeva nekakav kvalitet, doprinela je umnožavanju alternativa, umesto zbijanja redova i stajanja pod jedan barjak.

Međutim, kako se to umnožavanje mogućnosti odražava na svakodnevni život, ili na savremeno stvaralaštvo? Iako često van pažnje glavnotokovskih medija, u Vojvodini, ponekad i u malim sredinama, postoje čitave scene povezane sa određenim nacionalnim zajednicama, ili određenim vrstama kulturne produkcije .

SAVREMENA PRODUKCIJA: Časopis na slovačkom jeziku „Vzlet“ je, tako, u saradnji sa rusinskim časopisom „Mak“ nedavno objavio kompilacijski CD, na kojem je zabeležena muzika slovačkih i rusinskih bendova iz Vojvodine, u rasponu od panka do eksperimentalne muzike, dark-elektra i metala, a bez hopa-cupa i pop muzike, koje se obično vezuju za male ili čak seoske sredine iz kojih većina ovih bendova dolazi. Stevan Lenhart, urednik Vzleta, koji je zajedno sa Borisom Vargom priređivač ovog izdanja, objašnjava: „Ekspanzija omladinske štampe u nekadašnjoj Jugoslaviji imala je osnovnu ulogu da formira mlade ljude u duhu socijalizma. Tadašnji ideal jednakosti se između ostalog ogledao i u podršci omladinskim časopisima na jezicima nacionalnih manjina, pa je tako u Vojvodini najpre nastao mađarski ‘Képes Ifjúság’, zatim i slovački ‘Vzlet’, rumunska ‘Tribuna Tineretului’ (kasnije ‘Tinereţea’) i rusinski ‘Mak’. Iako su se vremena od tada dosta promenila, svi ovi časopisi izlaze do danas, a neki od njih čak uspevaju da realizuju zajedničke projekte. Plod jedne takve saradnje je CD, muzička kompilacija koja sadrži 21 kompoziciju aktuelnih slovačkih i rusinskih bendova i projekata iz Vojvodine, i stilski je prilično raznovrsna. Tekstovi pesama su na maternjim jezicima, iako su neki od autora izabrali da se izražavaju na srpskom ili engleskom jeziku. Bendovi su većinom deo andergraund muzičke scene u Srbiji, iako pojedini žive i rade u inostranstvu (Slovačka, Ukrajina). Zatim, neki od njih već imaju po nekoliko objavljenih izdanja i dosta koncerata iza sebe, dok su drugi još u fazi demo snimaka i povremenih lokalnih nastupa. Sam nacionalni momenat na ovoj kompilaciji u stvari nije ni bitan – osnovna ideja je bila kreativna saradnja među redakcijama dva časopisa i predstavljanje muzičkih projekata, koji zaslužuju pažnju i podršku.“

Postoje i scene koje zapravo nisu povezane sa etničkim momentom, već postoje na regionalnom nivou, kao što je slučaj sa Suboticom, gde se razvila samosvojna i zanimljiva alternativna produkcija. Prema rečima selektora Festivala evropskog filma Palić, Petra Mitrića, „početkom osamdesetih godina Subotica doživljava eksploziju alternativnog pogleda na stvarnost možda najviše zahvaljujući ekspanziji alternativnog teatra koja se u ovom gradu desila. To je vreme kada su sa lokalnim pozorištem sarađivale ili gostovale gotovo sve umetničke trupe iz Jugoslavije, uključujući Laibach, koji su jedan od prvih svojih koncerata održali upravo u Subotici. Sredinom osamdesetih u pozorištu su svirali UK Subs, kasnije The Ex i neverovatni bendovi koji su ostavljali traga na ljude željne razbijanja tabua i opštih mesta. Fanzini Mirka Stoilkova i Septika su pisali o čudnim svetovima koji postoje tu oko nas, slušala se alternativna muzika zabeležena na kasetama, koje su stizale poštom. Bile su to kasete grupa kao M Chadima & The Extempore Band, Plastic People of the Universe, Pere Ubu, The Residents, čudaci sa istočne, severne, zapadne i južne hemisfere.

U takvom okruženju rastao je jedan krug ljudi koji su kasnije stvarali jednako čudnu muziku, crtali čudne stripove, pisali čudnu poeziju, pravili čudne predstave. Koncerti koji su ovde održavani najčešće nisu ni gostovali u drugim gradovima. Ruska kultna grupa N.O.M je svirala kod nas dva puta, a nikada u drugim gradovima Srbije. Plastic People of the Universe su te godine kada su nastupili u Subotici, osim u rodnoj Češkoj, svirali još samo u Londonu i Njujorku. Čak nekako mislim da je Subotica bila mnogo otvorenija za alternativne tokove svetske kulture od Beograda, ili Novog Sada. Sanktpeterburška grupa Messer Chups je prvi put svirala u Srbiji na palićkom festivalu, a tek par godina kasnije u Beogradu, Novom Sadu i Zrenjaninu. Zanimljivo je što se na Festivalu evropskog filma Palić te godine predstavljala savremena ruska kinematografija i jedan od pokrovitelja je bila ruska kompanija Lukoil. Na zahtev za sponzorisanje dela koncerta Messer Chups stiglo je zvanično saopštenje kompanije da grupa pod tim nazivom – ne postoji! Messer Chups su ovaj dopis na kraju dobili kao poklon. Većina tih koncerata nije bilo preneseno iz okoline, već su izvođači putovali od svoje kuće do Subotice i natrag. Ipak, Mick Harvey je morao posle Palića da produži za Brisel kako bi nastupio sa PJ Harvey. Za koncerte te vrste nema interesovanja ni u Srbiji, ni u obližnjoj Mađarskoj.

Takođe, zanimljivo je da ovde u muzici nije postojala dominacija anglofonske pop kulture, bar ne u alternativnim krugovima. Jednako su se slušali i bendovi iz Češke, Ukrajine, Japana, Rusije, Finske. Strani jezici su ovde opšta pojava i nisu ni po čemu čudni.

Možda je sve to zbog života blizu granice. Različitostima se u pograničnim prostorima učiš od malena, jer ti je još kao klincu jasno da ne govore svi isti jezik i da moraš da se prilagodiš toj stvarnosti kako bi mogao da opstaneš. Ovde smo zapravo svi jedni drugima strani dok se ne priviknemo.“

Motiv iz vojvođanskog sela

Vinčanska figura iz Gomolave

Znak menore na opeci iz Čelareva

Freska iz Sirmijuma

Gradska kuća, Subotica, 1912.

Bačko selo Buljkes četrdesetih godina prošlog veka

Buljkeški grčki dinari

Lazar Pejov i Marika Jončov, Bugari Palćeni iz Ivanova

POZDRAV IZ KOVAČICE: Zuzana Halupova, Zima

Mak i Vzlet