Kale ima sve odlike urbanog naselja iz IV i početka III veka p.n.e. – dakle i iz vremena Filipa Makedonskog i Aleksandra Velikog, a nešto kasnije, u II–I veku p.n.e. tu se nalazilo važno uporište Skordiska. Ovaj lokalitet je i ranije umeo da iznenadi novim i neočekivanim nalazima. Najnovije otkriće u podnožju akropole i dolini Krševičke reke, međutim, prevazišlo je sva dosadašnja. Tu se pred nama postepeno pomaljao kompleks građevina i bedema od pažljivo klesanih blokova koji su, po svemu sudeći, rad grčkih majstora. Na prvi pogled moglo se zaključiti da su, pored ostalog, imali zadatak da izgrade objekte za snabdevanje vodom. Tokom ove sezone uspeli smo da ispitamo samo manji deo, tako da tačan izgled i namena ovog složenog građevinskog poduhvata ostaju nejasni. U nedostatku boljeg naziva dobio je ime „hidrotehnički kompleks“.
Lokalitet je arheološki zabeležen šezdesetih godina, a manja iskopavanja obavio je Narodni muzej u Vranju 1966. Istraživanja su nastavljena tek 2001. Zahvaljujući Koordinacionom telu za Preševo, Bujanovac i Medveđu i Ministarstvu kulture radovi su započeli sa sondažnim iskopavanjima, a od 2002. obavljaju se sistematska istraživanja u organizaciji Arheološkog instituta u Beogradu u saradnji sa Narodnim muzejom u Beogradu i Narodnim muzejom u Vranju. U periodu 2002–2003. projekat su znatnim sredstvima podržali Program za razvoj UN-a (UNDP) i CHF (Comunity-Habitat-Finance). Poslednjih godina istraživanja u Krševici finansira Ministarstvo kulture Srbije. Lokalitet je po rezultatima već sada daleko prevazišao lokalne okvire. O tome svedoči i podatak da je tokom prošle godine organizovano pet izložbi (Beograd, Ljubljana, Kraljevo, Bujanovac i Vranje) na kojima je predstavljen tok radova i izbor karakterističnih nalaza.
GRAD I UTVRĐENjE: Kale se nalazi desetak kilometara istočno od Bujanovca i leži na obroncima planine Rujen. Zahvata plato s padinama odakle dominira dolinom Južne Morave i Vranjskom kotlinom. Zbog izuzetnog strateškog položaja plato je, kao manje gradinsko naselje, bio korišćen već od kasnog bronzanog i starijeg gvozdenog doba. Do značajnih promena, međutin, dolazi krajem V ili početkom IV veka p.n.e. kada se posle velikih zemljanih radova plato postepeno pretvara u akropolu. Sa pristupačne strane akropolu je štitio dubok rov širine preko 20 metara, a prema zapadu zaklanjao ju je prirodni greben koji se u nižim delovima nastavljao u bedem. Prema istoku i dolini Krševičke reke plato je bio otvoren i tu su se nalazili manji podzidi na kojima se danas vide ostaci objekata. Vremenom je doživljavao značajne promene i intenzivne građevinske aktivnosti ostavile su brojne tragove u vidu ostataka starijih objekata koji su posle rušenja nivelisani, a na njihovom mestu podizani novi. O tome najbolje svedoče profili visoki i do tri metra u kojima se vide slojevi gari, zapečene zemlje i šuta pomešani s mnogobrojnim arheološkim nalazima. Kao građevinski materijal, u većini slučajeva, korišćena je nepečena opeka – ćerpič – s nešto kamena u temeljnim zonama. Ovaj, veoma efikasan način gradnje, na ovim prostorima imao je dugu tradiciju i tek u poslednje vreme postepeno nestaje iz upotrebe.
Na centralnom delu akropole otkriven je kompleks građevina koji bi odgovarao najmlađem horizontu, dakle kraju IV ili prvim decenijama III v. p.n.e. Građevina koja je gledala prema reci zahvatala je znatnu površinu (13,5 x 18m), i sa svojim temeljima bila je duboko ukopana u starije slojeve. Građevina prema severu imala je nešto složeniju osnovu. Prvobitno se sastojala od većeg kvadratnog objekta uz koju su prizidane dve manje prostorije nepravilnog oblika. Zidovi su bili uglavnom od pritesanog, ili lomljenog kamena, ali ima i pažljivo obrađenih blokova koji su naknadno ugrađeni i koji mogu da potiču sa neke reprezentativne građevine. Tačnu namenu prostorija u okviru ovog kompleksa teško je utvrditi sa sigurnošću, ali tu bi se mogli očekivati kula, svetilište i skladište. Svuda okolo nalaze se delovi podnica kao ostaci kuća, ostaci hlebnih peći, kao i tragovi kućnih aktivnosti, o čemu svedoče delovi kuhinjskog posuđa, žrvnjevi i tkački tegovi. Osim prostora koji su bili korišćeni u svakodnevnom životu, nalaze se i objekti koji su imali kultnu namenu. To su obično kućni oltari od dobro zapečene gline uokvireni plitkim žlebom kružnog oblika. Za stanovnike naselja imali su veliki značaj, što dobro ilustruje primer gde je, iznad oltara starijeg objekta, u neposrednoj blizini podugnut novi. To rečito svedoči o kontinuitetu kultnog mesta koje je moglo da upražnjava više generacija.
Koncentracija objekata i intenzitet života na akropoli, jedinom delu lokaliteta koji je detaljnije istražen, ne daju potpunu sliku o izgledu celog naselja. Prema prikupljenim podacima, padine koje se spuštaju prema reci činile su njegov značajan deo. Sada su pod gustom vegetacijom i teško pristupačne, ali je upravo na tim delovima lokaliteta nalaženo dosta arheološkog materijala, a meštani su tu najviše vadili kamen za gradnju seoskih kuća. U samoj Krševici, selu koje je priljubljeno uz lokalitet, i danas se u trošnim zidovima vide blokovi od lepo obrađenog kamena koji su sa prednje strane uokvireni urezanim pravougaonim bordurama.
„KAMENOLOM„: Nije slučajno ni što su neposredno u podnožju otkriveni objekti koje smo nazvali „hidrotehnički kompleks“. Na dubini od preko dva metra, ispod seoskog puta koji opasuje uzvišenje, leži masivan bedem od pažljivo obrađenih blokova. Ukopan je u masi od peščara i stepenasto se penje uz padinu. S jedne strane nalazi se još jedan bedem, tako da zajednički čine neku vrstu levka, dok je s druge strane, priljubljena uz bedem, smeštena veća građevina sa dve prostorije i ostacima spratne konstrukcije. Bez daljih istraživanja sada nije moguće tačnije objasniti namenu ovog kompleksa. Zbog velike dubine prilaz ovom mestu obezbeđen je ogradom i bićemo primorani da ovaj kompleks pokušamo da definišemo već ove jeseni. Za sada se to čini kao jedino rešenje jer bi obaveza da se lokalitet do iduće godine zatrpa koštao mnogo više i novca i vremena.
Tokom iskopavanja otkriveni su delovi luksuznih posuda premazanih sjajnim crnim firnisom i često ukrašenih ljudskim predstavama ili biljnim ornamentima, koje potiču iz atičkih radionica. Čine ih delovi zdela, skifosa, kantarosa ili kratera koji odgovaraju rasponu od kraja V i većeg dela IV veka p.n.e. U skladu sa stilskim promenama karakterističnim za helenistički period keramika mlađeg perioda otkrivena u Krševici pripadala bi kraju IV i prvim decenijama III veka p.n.e. Približno istom vremenu odgovaraju i amfore za vino koje su dopremane sa Tasosa, iz Mende ili drugih severnoegejskih radionica. Importovana keramika, međutim, čini samo mali procenat nalaza, jer je najveći deo otkrivenog materijala grnčarija lokalne proizvodnje. Veliki izbor različitih oblika, stonih, kuhinjskih i posuda za skladištenje, korišćenih u svakodnevnom životu, izrađivan je na vitlu prema grčkim obrascima. Ova vrsta keramike pripada krugu sličnih oblika sa periferije ovog dela helenskog sveta i sa najbližim analogijama iz severne Makedonije i Trakije. O lokalnim radionicama u kojima se ta roba izrađivala ima malo podataka, tako da su od posebnog značaja nalazi sa iskopavanja u Krševici. Reč je o žigu koji je na nekoliko tanjira, zdela, ili delova drški utisnut u meku glinu pre pečenja. U svim slučajevima javlja se oznaka sa lunarnim slovom E (epsilon) koje je uvek izvedeno na isti način. Žigovi ove vrste obično se tumače kao oznaka radionice, ili kao skraćenica imena grada gde je ova roba proizvedena. U skladu s tim ostaje pretpostavka da se ovde nalazila grnčarska radionica koja je prevashodno radila za potrebe naselja. Velika količina keramičkih posuda iz Krševice potkrepljuje činjenicu da je reč o bogatom naselju koje je imalo sve mogućnosti za razvoj zanatske proizvodnje. Druga mogućnost je da se oznaka E odnosila na ime naselja, ali bi za to trebalo imati još neke sigurnije potvrde.
URBANA KULTURA: Metalni nalazi obuhavatju fibule, igle, naušnice i poneki prsten, kao i staklene perle u obliku vaza. Zanimljivo je da oružja u pravom smislu na lokalitetu nema. Nađeno je dosta gvozdenih, bronzanih i olovnih predmeta tipa malih noževa, alata (sekire, probojci, dleta), bronzanih drški za posude, velik broj klinova i zakovica, kao i par olovnih projektila za praćku. Samo jedan primerak može se svrstati u konjsku opremu. Numizmatički materijal sa Krševice čine bronzani novčić Filipa II, srebrne drahme Aleksandra Velikog, kao i nekoliko bronzanih primeraka Kasandra i Antigona. Sa akropole potiče i srebrni novac Pelagije koji spada u retke nalaze i blizak je kovanju rudničkog grada Damastiona.
Naselje na lokalitetu Kale nastaje na dobro izabranom strateškom mestu i u neposrednoj blizini važnih prirodnih komunikacija. Sa zapadne strane prolazi jedan od najstarijih magistralnih puteva koji je Moravsko-vardarskom dolinom vezivao Centralnu Evropu sa Grčkom. Drugi pravac, pored Krševičke reke i Pčinje, vodio je na istok prema tračkim oblastima. Dobro zaštićena akropola i građevine koje su imale javni karakter predstavljale su centralno mesto oko koga su se odvijala najvažnija zbivanja vezana za naselje i okolinu. Padine sa širokim podnožjem uz reku činile su deo naselja sa pratećim objektima, ali ćemo nešto tačniju sliku dobiti tek daljim istraživanjima. Ono što pada u oči jesu neke delatnosti, kao grnčarstvo ili tkački zanat, koje su, zahvaljujući bogatim lokalnim resursima, zadovoljavale osnovne potrebe naselja. Ovako organizovano naselje moglo je da funkcioniše samo u uslovima razvijene urbane kulture i sa stanovništvom visokog standarda. Naselje je zauzimalo oko četiri hektara, ali su sistematska rekognosciranja okolnog prostora pokazala da su plodne površine pod kulturama koje su hranile doseljeno stanovništvo zahvatale još veće prostranstvo. Već prve analize pokazale su da ne samo stočarstvo već i lov predstavljaju značajnu privrednu granu bez koje nijedno naselje ove vrste nije moglo da opstane.
„IZGUBljENI“ GRAD: Več posle prvih iskopavanja 1966. skrenuta je pažnja na činjenicu da je reč o rudonosnom području, a prosperitet ovog naselja objašnjavao se eksploatacijom rude. Za ove pretpostavke nemamo još direktnih potvrda, ali postoje brojne indicije koje vode u tom pravcu. Uostalom, moguće tragove ovog procesa, od prerade rude do gotovog prizvoda, trebalo bi prevashodno tražiti u blizini reke, a taj potes je tek odnedavno u žiži interesovanja.
Naselje, kome još ne znamo ime, nalazilo se u varvarskom okruženju i daleko izvan okvira civilizovanih oblasti, ali kontakti Grčke sa Centralnim Balkanom nisu nikad bili prekidani još od najranijih vremena. Od V do IV veka p.n.e. urbanizacija Makedonije, Trakije ili Peonije dostiže zavidan nivo i, zahvaljujući razgranatim vezama, ne samo grčki uticaji već i direktni kontakti zasnovani na obostranim interesima ovih različitih sredina dopiru sve do doline Južne Morave. Koncentracija grčkih nalaza izdvaja Kale kao jedinstveno urbano središte koje je zahvaljujući mreži puteva i intenzivnoj trgovini imalo bliske veze sa Egejom dolinama Vardara ili Strume. Vid arhitekture, luksuzna roba, vino, novac i ukupan način života na ovom mestu toliko odudaraju od okolnih krajeva da su samo grčki doseljenici mogli da budu vinovnici ovako drastičnih kulturnih promena. Sve ovo nas indirektno dovodi u vezu i sa pitanjem Damastiona, rudarskog grada koji je kovao srebrni novac. Zabeležio ga je samo antički geograf Strabon stavljajući ga na širok ilirski prostor, ali svi dosadašnji pokušaji da se on locira bili su bez uspeha. Preduslovi za nalaženje ovog „izgubljenog grada“ jesu tragovi eksploatacije srebra i, naravno, odgovarajuće naselje koje bi moglo da posluži za niz delatnosti, od prerade rude do izlivanja slitaka i kovanja novca. Bilo bi mnogo jednostavnije da se nekom velikom srećom otkrije natpis sa imenom grada, što bi dalo rešenje koje se traži već skoro dva veka. Negde u Krševici postoji natpis od kamena koji su početkom šezdesetih godina meštani ostavili negde na padinama. Kamen je s vremenom zatrpan i do sada, i pored svih pokušaja, nismo uspeli da ga pronađemo.
U svakom slučaju, naselje u Krševici nalazilo se na području koje je delilo Iliriju od Trakije i nedaleko od bogatih rudnih ležišta srebra metalogenetske zone Lece–Halkidik, koja se pružala od Egejske obale prema srpsko-bugarskoj granici. Strabon i autori koje je on koristio slabo su poznavali ove delove Balkana tako da čak i neke očigledne neusaglašenosti nisu ozbiljniji razlog da se odbaci mogućnost lociranja Damastiona u dolini Južne Morave. Ove zaključke, međutim, treba prepustiti daljim arheološkim istraživanjima u Krševici koja bi pružila pouzdanije odgovore. Isto bi moglo da se odnosi i na pitanje da li je život u ovom naselju prestao u vreme keltske invazije 279, usled širenja dardanskih teritorija, ili iz nekih drugih, nama još nepoznatih razloga.
Mnogobrojni keltski nalazi otkriveni u Krševici bili su veliko iznenađenje. Već napušteno utvrđenje na akropoli, zbog izuzetnog strateškog značaja, od sredine II veka p.n.e. iskorišćeno je kao važno uporište. Na delu platoa nađen je velik broj fragmenata keramike, dok su na više mesta otkrivene jame bogate keramičkim materijalom u kojima je pohranjeno više celih posuda. Keramika najvećim delom odgovara Skordiscima, koji su naseljavali oblasti oko Save i Dunava. Tu su, međutim, zastupljeni i neki oblici koji su karakteristični za Dačane, dok bi neki mogli da se odnose na Tribale ili druga tračka plemena.
Prisustvo varvara na Krševici lako se može objasniti obaveštenjima sačuvanim kod antičkih pisaca. Naime, posle pada Makedonije i formiranja rimske provincije 148. godine p.n.e., usledili su česti pljačkaški pohodi u kojima, pored drugih balkanskih varvara, učestvuju i Skordisci kao jedni od glavnih organizatora. Pisani izvori navode da u nekim od ovih sukoba sa Rimljanima nastupaju zajedno sa Dačanima ili Tribalima, što delimično potvrđuju i arheološki nalazi iz Krševice. Rimski vojskovođa Kornelije Scipion Azijagen oko 84 godine p.n.e. zadaje Skordiscima odlučujući udarac i proteruje ih na sever prema njihovim matičnim oblastima. Mesto gde je Scipion Azijagen teško porazio Skordiske, dakle, ne treba posebno tražiti jer se to najverovatnije dogodilo negde u dolini gornjeg toka Južne Morave. Tada je napušteno i keltsko uporište u Krševici, a život na ovom mestu zauvek je prekinut.
