O prosvetnoj samoupravi, zemlji, oslobođenju i još ponečemu

Da li se položaj manjina u Srbiji menja? Na sreću jedno pitanje, manjinsko, koje je ranije spadalo u eksplozivna i rizična, sada se razrešava mnogo mirnije. Pomalo u senci sporova o medijskom zakonu Skupština Srbije se 31. avgusta izjašnjava o Predlogu zakona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina. Preko tih saveta one ostvaruju prava na samoupravu u oblasti upotrebe jezika, pisma, obrazovanja, informisanja i kulture. Na njih mogu da se prenesu osnivačka prava nad obrazovno-vaspitnim ustanovama, ustanovama kulture i ustanovama javnog informisanja. Mogu osnivati fondacije, ustanove, udruženja, privredna društva u oblasti kulture, obrazovanja, obaveštavanja i službene upotrebe jezika i pisma. Pored toga, saveti su ovlašćeni da utvrđuju tradicionalne nazive naseljenih mesta i drugih geografskih naziva na jeziku nacionalne manjine, tamo gde je on u službenoj upotrebi, a i da utvrđuju nacionalne simbole, znamenja i praznike nacionalnih manjina. Mogu da iniciraju donošenje i da prate sprovođenje zakona.

Nacionalni saveti treba da budu neposredno birani na period od četiri godine, a za to treba da se oforme posebni manjinski birački spiskovi, što je novost u našoj praksi. One nacionalne zajednice koje u birački spisak upišu više od pedeset odsto svojih pripadnika glasaće direktno, a ostale će svoje predstavnike birati preko takozvanih elektorskih tela.

U Srbiji je od 2002. do sada izabrano 16 saveta: Bošnjaka, Bugara, Bunjevaca, Vlaha, Grka, Egipćana, Mađara, Makedonaca, Nemaca, Roma, Rumuna, Rusina, Slovaka, Ukrajinaca i Hrvata. Oni su bili uključeni u proces saradnje sa nadležnim državnim organima. No, njihov legitimitet je do donošenja ovog zakona „visio u vazduhu“.

MILION: Po podacima iz popisa stanovništva iz 2002. godine u Republici Srbiji, ukupan broj punoletnih pripadnika 28 nacionalnih manjina je 1.006.254, a pravo glasa imaju 805.003 lica, dok je punoletnih pripadnika onih nacionalnih manjina koje imaju registrovan nacionalni savet 660.870, odnosno oko 528.694 pripadnika nacionalnih manjina sa pravom glasa.

Inače, prema popisu stanovništva iz 2002. godine u Srbiji, bez Kosova i Metohije, žive 1.135.393 pripadnika nacionalnih manjina. Najveći broj nacionalnih manjina živi u Autonomnoj pokrajini Vojvodini – Mađari (290.207), Hrvati (56.645), Slovaci (56.637), Rumuni (30.419), Romi (29.057), Bunjevci (19.766), Rusini (15.626), Makedonci (11.785), Ukrajinci (4635), Nemci (3154), Česi (1648) i drugi. U centralnoj Srbiji žive 59.952 pripadnika albanske nacionalne manjine, 135.670 Bošnjaka, 18.839 Bugara, 39.953 Vlaha, 3975 Goranaca, 14.062 Makedonca, 15.869 muslimana, 79.136 Roma, 14.569 Hrvata i drugih.

Etnička disperzija takođe nije jednaka – u centralnoj Srbiji svaki deseti, a u Vojvodini svaki treći stanovnik je pripadnik neke od manjinskih zajednica. Na jugu Srbije skoncentrisani su Albanci, na jugoistoku Srbije uz granicu sa Bugarskom u dve opštine pretežno žive Bugari, Bošnjaci su većinom nastanjeni u regiji Sandžak na jugozapadu Srbije, a Vlasi u istočnom delu Srbije. U Vojvodini je skoncentrisana većina Mađara, Hrvata, Slovaka, Jugoslovena, Rumuna, Bunjevaca i Rusina. Jedino romska populacija u značajnijem broju živi na čitavoj teritoriji Srbije.

ZAKONI: Sistem zaštite manjina se u Srbiji postepeno upotpunjava. Ustav Republike Srbije (2006) u posebnom odeljku „Prava pripadnika nacionalnih manjina“ garantuje prava manjina, individualna i kolektivna. Važne posledice u oblasti ostvarivanja manjinskih prava ima i niz posebnih zakona: Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja (2003), Zakon o univerzitetu (2002), Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisama (1991), Zakon o lokalnoj samoupravi (2002), Zakon o utvrđivanju nadležnosti autonomne pokrajine, koji se još priprema, kao i tzv. Omnibus zakon iz 2002, Zakon o javnom informisanju (2003), Zakon o radiodifuziji (2002), Zakon o crkvama i verskim zajednicama, Zakon o izboru narodnih poslanika, koji manjinama ukidanjem cenzusa omogućuje lakše uključivanje u raspodelu mandata, ali hendikepira one manjine koje ne mogu brojnošću da dostignu takozvani prirodni cenzus, minimalni broj glasova koji je potreban za izbor narodnog poslanika.

Državni organi su dužni po članu 19. Zakona o zaštiti manjina da se konsultuju sa nacionalnim savetima prilikom odlučivanja o svim pitanjima koja se tiču manjinskih prava garantovanih Ustavom. Kako proizlazi iz nekih analiza (Evropska agencija za rekonstrukciju, Snežana Ilić) u praksi se ova zakonska odredba retko i selektivno primenjuje. Uočava se i da postoji neusklađenost tj. direktna kolizija između postojećih zakona. Tako Zakon o lokalnoj samoupravi nije dozvoljavao javnu upotrebu nacionalnih simbola nacionalnih manjina, nego samo državnih znamenja i znamenja lokalnih samouprava, što je u direktnoj opreci sa odredbom iz Zakona o zaštiti manjina. Takođe, postoji kolizija između Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisama i odredbi Zakona o zaštiti manjina…

U Vojvodini su, pored „državnog“ jezika, u službenoj upotrebi i mađarski, slovački, rumunski, hrvatski i rusinski jezik. Jedan ili više jezika nacionalnih manjina u službenoj je upotrebi u 38 od 45 vojvođanskih opština. U dve opštine na jugu Srbije u službenoj upotrebi je albanski jezik, a u još dve na istoku Srbije bugarski jezik. Bosanski jezik je u službenoj upotrebi u tri opštine na jugozapadu Srbije.

ŠKOLE: Pravo na obrazovanje na maternjem jeziku po Zakonu o zaštiti manjina (članovi 13 i 14) ostvaruju pripadnici svih brojčano značajnijih manjina osim vlaške, mada ne svi u istom obimu.

U AP Vojvodini pripadnici mađarske manjine mogu da se obrazuju na sopstvenom jeziku u 78 osnovnih i 30 srednjih škola, a u većini njih je nastava dvojezična. Obrazovanje na mađarskom jeziku obuhvata preko 77 odsto učenika iz ove zajednice na osnovnoškolskom nivou i preko 65 odsto na srednjoškolskom. Nastava na mađarskom izvodi se i na tri više škole, katedrama za mađarski jezik i književnost u Beogradu i Novom Sadu, i na još tri vojvođanska fakulteta. Učiteljski fakultet na mađarskom jeziku otvoren je 2006. u Subotici.

Na svom jeziku osnovnu školu pohađa oko 73 odsto Slovaka i oko 20 odsto u srednjim školama; na maternjem jeziku osnovnu školu pohađa oko 57 odsto Rumuna, a srednju oko 27 odsto. Nastava na rusinskom obuhvata oko 50 odsto učenika osnovnoškolskog i manje od jedan odsto srednjoškolskog uzrasta. Nastava na hrvatskom jeziku odvija se u četiri osnovne škole u subotičkoj opštini i do sada više od 200 učenika pohađa prva četiri razreda na osnovnoškolskom nivou.

Navedene manjine, osim Hrvata, imaju i katedre za jezike i književnosti na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, a Slovaci i Rumuni se mogu obrazovati za učitelje na svom jeziku. Predmet makedonski jezik sa elementima nacionalne kulture i bugarski jezik sa elementima nacionalne kulture predaje se od 2006. u dve vojvođanske škole.

Van Vojvodine obrazovanje na nesrpskim jezicima postoji samo u Preševu i Bujanovcu (albanski) i donekle u Bosilegradu (bugarski). Na teritoriji uže Srbije učenicima je obezbeđena mahom fakultativna nastava maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture i to za pripadnike bugarske manjine u dve opštine i bošnjačke manjine u tri opštine.

Zakonsko rešenje prema kojem obrazovanje na jeziku nacionalne manjine ne isključuje obavezno učenje srpskog jezika, često zbog lošeg nastavnog plana i programa dovodi do toga da pripadnici manjinskih zajednica ponekad ne govore dobro srpski jezik.

U socijalističkom periodu postojala je obaveza učenja jezika sredine koja je u nacionalno mešovitim opštinama obuhvatala i pripadnike srpskog naroda, ali je ona ukinuta tokom vladavine Slobodana Miloševića.

INFORMISANJE: U Srbiji se javno informisanje ostvaruje, pored srpskog jezika, i na mađarskom, slovačkom, rumunskom, rusinskom, romskom, hrvatskom, ukrajinskom, češkom, nemačkom, makedonskom, bugarskom, albanskom, vlaškom i bunjevačkom. U Republici Srbiji ima oko 160 štampanih i elektronskih medija, koji u potpunosti ili delom informišu javnost na jezicima nacionalnih manjina. Od tog broja u AP Vojvodini je oko 140, a u centralnoj Srbiji 20, ako izuzmemo medije u Sandžaku. Radio-programe emituju 84 stanice – 72 u Vojvodini, a 12 u centralnoj Srbiji. Radio-programi su uglavnom lokalnog karaktera. TV program emituju 32 televizije – 27 u Vojvodini i pet u ostatku Srbije.

Nekoliko okolnosti čitalac treba da ima u vidu: prvo, da su u SFRJ manjine koristile prava na obrazovanje na maternjem jeziku i druge oblike zaštite; drugo, da je u Srbiji proklamovano ustavno načelo da se „osvojena prava“ manjina ne mogu umanjivati; treće, da se razvija nova praksa internacionalizacije i „evropeizacije“ manjinskih pitanja, mada tu ima i izvesne mistifikacije.

AUTONOMAŠKA ALIJANSA: Zapravo, ima mnogo slučajeva da etničke grupe u Evropi traže veću autonomiju ili nezavisnost, a u nekim slučajevima i ujedinjenje sa susednom državom. Neke od takvih grupa sarađuju sa zelenima, a neke su članovi Evropske slobodne alijanse (European Free Alliance, EFA) čija je politička ideologija regionalizam (većina), separatizam (manjina), progresivizam, takoreći naprednjaštvo (većina). EFA je nastala kada su regionalisti 1989. u Evropskom parlamentu formirali grupu nazvanu Duga. Činila su je tri Italijana – iz Lige za sever i Sardinijske akcione partije, dva Španca – iz Baskijske nacionalističke partije i Andaluzijske partije, jedan Francuz – iz Unije Korzikanaca, jedan Belgijanac, jedan Britanac, jedan Irac, a pridružila su se četiri Danca iz levičarskog Danskog evroskeptičkog narodnog pokreta. Na parlamentarnim izborima za Evropski parlament, koji ima 785 mesta, partije članice EFA osvojile su šest mesta, među njima Škotska nacionalna partija dva, Partija korzikanske nacije jedno, Republikanska levica Katalonije jedno… (videti antrfile Regionalisti)

Nada Raduški iz beogradskog Instituta društvenih nauka u članku o iskustvima razvijenih evropskih zemalja u rešavanju pitanja nacionalnih manjina u časopisu „Sociologija“ piše kako nacionalni problemi i etničke konfrontacije, koji su našli najplodnije tlo na području Balkana, nisu nepoznati ni u razvijenim evropskim državama, uprkos visokim standardima poštovanja ljudskih prava.

Ona podseća na to da su se krajem XX i početkom XXI veka istovremeno odvijala dva procesa: proces integracije zapadnoevropskih zemalja kroz Evropsku uniju, i – proces dezintegracije bivših socijalističkih zemalja (SSSR, SFRJ i ČSSR) na prostoru centralnoistočne Evrope i stvaranje novih država praćeno bujanjem nacionalizma, separatizma, etničkih konflikata i sukoba.

Posle Drugog svetskog rata položaj nacionalnih manjina u Evropi različito je regulisan u zavisnosti od međunarodne političke situacije, ali i od ideološko-političke podele na Istok i Zapad. U socijalističkim državama sistem regulisanja položaja nacionalnih manjina bio je baziran na obezbeđivanju visoke autonomije na kulturnom, jezičkom, pa i teritorijalnom planu, bar za one „politički podobne“ manjine, mada je bilo i suprotnih primera (nasilna asimilacija, progon manjina).

U zapadnoevropskim državama dugo se smatralo da su automatski zaštićena i prava manjina, ako su zaštićena ljudska prava (pre svega individualna). Pored toga, pripadnici manjina mogli su se pozvati na načelo nediskriminacije, koje je bilo prihvaćeno kao jedno od osnovnih načela međunarodnog prava.

TRI MODELA: Nada Raduški iznosi procenu da danas u Evropi (od Atlantika do Urala) ima između 90 i 100 miliona pripadnika nacionalnih i etničkih manjina (oko 12 odsto ukupnog evropskog stanovništva), što je najveći zabeležen broj u novijoj evropskoj istoriji. Prema manjinskim politikama, ona grupiše razvijene evropske države u tri kategorije.

U prvoj su države koje zastupaju princip jedinstvene nacije i ne priznaju svojim građanima nikakvo drugo etničko poreklo, osim pripadanja sopstvenoj naciji (Francuska i dr.). One insistiraju na načelu pravne jednakosti svih državljana i demokratskih procedura odlučivanja, ali upravo ova pravna jednakost uzrok je etničke, jezičke, kulturne ili političke nejednakosti.

Drugu kategoriju čine države koje priznaju postojanje različitih nacionalnosti na svojoj teritoriji (bez obzira da li ih definišu kao nacionalne manjine), u kojima su etnički konflikti relativno najizraženiji, a koje manjinska pitanja nastoje da reše u okviru bilateralnih sporazuma, decentralizacijom ili putem različitih oblika autonomije (Španija, Velika Britanija, Italija i dr.).

U trećoj grupi su države koje etničke zajednice ne dele na većinske i manjinske, tj. nemaju kategoriju nacionalnih manjina, već samo građane koji govore različitim jezicima (Belgija, Švajcarska, Finska i dr.). Nediskriminacija se osigurava tako što im se omogućava korišćenje njihovog jezika.

FRANCUSKA: U Francuskoj, gde nema specifičnih prava za manjinske grupe, pokazalo se da upravo garantovanje individualnih sloboda zahteva da država obezbedi podršku različitim kulturnim i jezičkim identitetima, a posebno kada je reč o regionalnim jezicima koji se smatraju „elementima nacionalnog nasleđa“. U Francuskoj postoje mnogobrojne jezičke manjine (Bretonci, Alzašani i dr.), a 1951. godine donet je zakon o organizovanju „fakultativne nastave lokalnih jezika i dijalekata“ u korist četiri regionalna jezika, pri čemu je francuski i dalje obavezan jezik. Prihvatanje regionalnih jezika u obrazovanju odvija se i dalje u vrlo centralizovanom okviru obrazovnog sistema na nacionalnom planu. U Alzasu se nemački predaje u tri razreda osnovne škole, kao i bretonski (na krajnjem zapadu Francuske), ali tek kao fakultativni. Broj Bretonaca koji govore maternjim jezikom je u opadanju, a isto se događa i s ostalim manjinama.

Nacionalistički pokreti koji se pojavljuju 70-ih godina prošlog veka pokazali su da je teško postići kompromis između Francuske kao unitarne države i zahteva za posebnošću. Nada Raduški navodi primer: odluka o raspuštanju „Korzikanskog pokreta za samoopredeljenje“ doneta je 1987. godine jer su njegovi ciljevi, usmereni ka nezavisnosti, bili u suprotnosti sa zakonima Francuske.

Ipak, u okviru francuskog prava napravljen je izuzetak, zbog istorijskih i geografskih jezičko-kulturnih karakteristika, 1991. uspostavljen je specijalni status za Korziku („teritorijalni kolektivitet Korzike“). Ustavni sud odbacio je pominjanje korzikanskog naroda u Zakonu, smatrajući da je to suprotno Ustavu, u skladu s kojim postoji samo jedna nacija – francuska, a koju čine francuski građani bez obzira na poreklo, rasu ili religiju. Dakle nema kolektivnog priznanja različitosti (iako je prihvaćen teritorijalni kolektivitet Korzike).

ŠPANIJA: Kako piše Nada Raduški, Španija je karakterističan primer za međuetničke odnose u kojima se narodi koji nemaju svoje nacionalne države sukobljavaju sa većinskim narodom koji je stvorio svoju nacionalnu državu i na tradicionalno njihovom etničkom prostoru. Španija je suočena sa ozbiljnim etničkim problemima koji se često manifestuju u terorističkim akcijama. Ustavom (1978) obezbeđen je opšti zakonski okvir za koegzistenciju različitih etničkih, lingvističkih i kulturnih entiteta. Regionalizacija, kao model rešavanja etničkih problema, donela je autonomiju trima glavnim pokrajinama (Katalonija, Baskija i Galicija) u kojima su status zvaničnog jezika, pored španskog, dobili katalonski, baskijski, odnosno galicijski.

Kada se govori o etničkim konfliktima i problemima u Španiji, misli se pre svega na postojanje baskijskog i katalonskog nacionalizma.

Baski (četiri odsto ukupnog stanovništva) predstavljaju najveći nacionalni problem Španije (ali i susedne Francuske, u kojoj živi deo baskijskog naroda). Njima je za vreme Frankovog režima ukinuta autonomija, uz velike represalije zbog učestvovanja u građanskom ratu. Kao odgovor na fašističku diktaturu osnovali su borbenu organizaciju (ETA) čiji je politički cilj samostalna baskijska država (njihov moto 4+3=1 znači da četiri baskijske pokrajine u Španiji i tri u Francuskoj čine jedinstvenu Baskiju). Katalonci (24 odsto ukupnog stanovništva) u svojim nacionalnim programima i aktivnostima manje su radikalni, ne zalažu se za potpunu separaciju, ali i ne odustaju od pune autonomije, uz insistiranje na vlastitom parlamentu i vladi. Na surovost fašističkog režima Katalonci su odgovorili političkim organizovanjem (formiranjem poluilegalne organizacije „Krst i Katalonija“), a posle Frankovog režima ujedinjenjem opozicionih partija („Savet političkih snaga Katalonije“) koje su obrazovale privremenu katalonsku vladu. Nacionalni pokret Galicijaca (devet odsto ukupnog stanovništva) nije razvijen kao kod Katalonaca i Baskijaca.

Od 70-ih godina XX veka manjinski narodi u Španiji imaju punu kulturnu i delimično teritorijalno-političku autonomiju.

BRITANIJA: Sa dugogodišnjim etničkim sukobima suočena je i Velika Britanija, između protestanske većine i katoličke manjine u Severnoj Irskoj, kao i s buđenjem nacionalističkih i separatističkih aspiracija u ostalim pokrajinama (Škotska i Vels), uprkos dugo suzbijanoj svesti o postojanju drugih nacija, osim engleske. Razlike i specifičnosti pokrajina ogledaju se u različitim pravnim sistemima, različitim religijama (protestantska, katolička, prezviterijanska i dr.), jezicima (iako na celoj teritoriji dominira upotreba engleskog jezika), obrazovnim sistemima… i drugo.

U Škotskoj se tokom 70-ih i 90-ih godina XX veka javljaju aspiracije ka stvaranju šire autonomije (pa i separatizma), da bi se s pobedom nove (laburističke) politike krenulo sa davanjem širih ovlašćenja (stvaranje Škotskog parlamenta i prenošenje nadležnosti sa centralnog na regionalni nivo). U drugoj pokrajini, Velsu, iako nema nacionalnih problema, takođe se javljaju aspiracije ka većoj autonomiji. Većina Velšana govori samo engleski, dok velškim jezikom, koji je keltskog porekla i razlikuje se od engleskog, govori samo jedna petina stanovništva (u seoskim sredinama). Mada je dozvoljena upotreba velškog jezika u upravnim organima i školama (ali samo u Velsu), traže se znatno veća etnička i jezička prava,

Za razliku od Škotske i Velsa, Severna Irska je „poseban slučaj“ zbog decenijama dugog verskog i nacionalnog sukoba između većinskog (protestanti) i manjinskog stanovništva (katolici). Nov pristup u rešavanju irskog problema dat je predlogom povezivanja sve tri strane (Severna Irska, Republika Irska i Britanija) donošenjem dokumenta pod nazivom „Novi okvir za sporazum“(1995). Jedan od odeljaka tog dokumenta posvećen je zaštiti i garantovanju ljudskih prava i religijskih sloboda za obe zajednice.

ITALIJA: U Italiji, manjinski problemi vezani za područje Južnog Tirola (Alto Adiđe) nastali su njegovim pripajanjem Italiji posle Prvog svetskog rata, odnosno odvajanjem od Severnog Tirola koji je ostao u Austriji. Posle Drugog svetskog rata pobedničke sile nisu dozvolile pripajanje Južnog Tirola Austriji, ali ni Italija nije mogla da izbegne davanje autonomije ovoj oblasti. Zbog svega toga položaj Južnog Tirola i nemačke nacionalne manjine bio je izvor dugogodišnjih tenzija u italijansko-austrijskim odnosima.

Prvi sporazum između ove dve zemlje (Pariski sporazum, 1946) imao je veliki značaj jer su postavljeni okviri za rešavanje problema nemačke manjine i tretmana Južnog Tirola, ali i zbog toga što je prvi put na međunarodnom planu rešavan položaj jedne manjine. Autonomija je dodeljena italijanskoj provinciji (Trentino-Alto Adiđe) u celini, dok je nemačko stanovništvo koncentrisano u severnom delu ove oblasti, tako da je praktično opet imalo status manjine. Italija je odbijala da dodeli posebnu autonomiju za oblast gde je većinsko nemačko stanovništvo (Bolcano) što je dovelo do velikog nezadovoljstva i prvih terorističkih akcija. Od 60-ih godina XX veka započinje efikasniji proces iznalaženja rešenja, koji je rezultirao donošenjem tzv. Paketa mera (Kopenhagen, 1969), što je prvenstveno trebalo da obezbedi dogovorenu autonomiju na raznim nivoima i u različitim oblastima ekonomskog i društvenog života.

BELGIJA: Za razliku od drugih multietničkih zemalja, u Belgiji većinsko stanovništvo (Flamanci) traži etnička prava (jezičku ravnopravnost i teritorijalnu autonomiju) od manjinskog stanovništva (Valonci). Od dobijanja nezavisnosti pa do sredine XX veka etnoregionalna podela zemlje kretala se u pravcu jasnog razgraničenja dva entiteta, pri čemu je glavni sukob u valonsko-flamanskim odnosima bio jezik. Valonci, iako manje brojni, ali ekonomski snažniji, uspeli su nametnuti francuski kao dominantan jezik u državi. Flamanski jezik postao je ravnopravan sa francuskim tek između dva svetska rata (1932) kada je dvojezičnost na nacionalnom nivou zvanično ukinuta, odnosno flamanski postao zvaničan jezik u Flandriji, francuski u Valoniji, a dvojezičnost u Briselu. Od ukupnog stanovništva Belgije (oko devet miliona), Flamanci (koji govore flamanski) čine oko 55 odsto, Valonci (koji govore francuski) oko 34 odsto, približno jedan odsto su Nemci i pripadnici drugih etničkih grupa, i oko 10 odsto je dvojezično stanovništvo u Briselu. Mada su se etničke tenzije, simbolizovane preko francuskog i flamanskog jezika, smanjile na političkom, povećale su se na kulturnom i privrednom planu (npr. veliki ekonomski nesklad u razvoju ta dva područja, socijalni sastav stanovništva i dr.). Politika multikulturalizma Belgije usmerena je na bolje funkcionisanje jezičkog dualizma i koegzistencije dve jezičke zajednice na svim nivoima. Belgija je pokušala da udvostruči administraciju, odnosno da formira sudove na flamanskom i francuskom jeziku.

Suština stabilnosti Švajcarske kao multinacionalne države jesu, pre svega, odnosi ravnopravnih građana, zatim odnosi 26 federalnih jedinica (kantona) kao regionalnih zajednica koje su suverene u velikoj meri, a tek na trećem mestu većinsko-manjinski odnosi. Najveći broj građana govori sva tri jezika (a retoromanski, kao uslovno rečeno autohtoni jezik, vrlo mali broj).

OLANDSKA OSTRVA: Finska ne priznaje postojanje nacionalnih manjina, već samo diferenciranje stanovništva prema maternjem jeziku. Od svih manjina u Finskoj najznačajnija je švedska (oko šest odsto ukupnog stanovništva), ne samo zbog broja, već i što je njen položaj vrlo specifičan.

Olandska ostrva su etnički homogena i jednojezična pokrajina Finske, u političkom smislu neutralan i demilitarizovan region, s autonomijom obezbeđenom međunarodnim garancijama. Kada je Finska proglasila svoju nezavisnost od Rusije (1917), na Olandskim ostrvima je oživeo snažan secesionistički pokret sa ciljem ujedinjenja s matičnom državom. Posle posredovanja (na inicijativu Velike Britanije) Društvo naroda je 1921. donelo Rezoluciju po kojoj su Olandska ostrva ostala u sastavu Finske, koja je zato morala obezbediti neophodne uslove za očuvanje kulturnog, jezičkog i etničkog identiteta švedskog stanovništva na Olandu, dok je Švedska dobila sigurnost preko neutralizacije i demilitarizacije arhipelaga. Slučaj je zanimljiv kao primer internacionalizacije i kao model u pregovorima, kod nas pominjan u dve prilike, kada je na osnovu olandskog modela predložen plan Z-4 za Republiku Srpsku Krajinu i u pregovorima o Kosovu. Nije primenjen ni u jednom slučaju.

U novije vreme (posle pada Berlinskog zida) menja se stav prema regulisanju položaja manjina, zahvaljujući međunarodnim institucijama (Ujedinjene nacije, OEBS i Savet Evrope) i donošenjem međunarodnih akata koja se isključivo bave manjinama. Imajući u vidu da su države-članice Evropske unije istovremeno i članice Saveta Evrope i OEBS-a, to podrazumeva da bi i za njih trebalo da važe standardi ovih organizacija. Nada Raduški, međutim, uočava da se razlikuje stav Evropske unije prema zaštiti nacionalnih manjina unutar EU od stava prema zaštiti manjina unutar trećih zemalja.

Regionalisti

U Belgiji deluje nekoliko političkih grupa Valonaca koji traže ili ujedinjenje s Francuskom ili prava od Flamanaca, a deluje i jedna grupa građana koja govori nemački.

U Češkoj deluje autonomistički pokret u Moravskoj, Moravané.

U Danskoj, na Farskim ostrvima, deluju Republikanska partija, Narodna partija, Partija centra, Partija samouprave.

U Finskoj, Budućnost Olanda traži formiranje države.

U Francuskoj, u Burgonji, deluju Pokret za oslobođenje Burgonje i pobunjenička organizacija GALB, u regiji Alzas-Loren, Forum nacionalista AL, u Baskijskom okrugu u Francuskoj, Batasuna, ETA i još nekoliko organizacija traže da se formira Euskal Herria (Baskijska zemlja); u Bretanji Keltska liga, Bretanjska partija i Revolucionarna armija Bretanje traže državu Bretanju; na Korzici deluje Nacionalni front za oslobođenje Korzike; u Normandiji Pokret za Normandiju; u Severnoj Kataloniji nekoliko organizacija traži državu Països Catalans, u Savoji deluje regionalni pokret; za autonomnu Akitaniju lobira nekoliko organizacija…

U Nemačkoj deluje Bavarska partija…

U Italiji deluje Liga za sever, kao i niz autonomističkih organizacija u Aosti, Pijemontu, Lombardiji, Južnom Tirolu, u oblasti Veneto, Fruli Venecija Đulija, Emiliji, Toskani, Umbriji, na Sardiniji, na Siciliji, gde postoji i pokret za nezavisnost Sicilije, kao i organizacija Terra e Liberazione, zemlja i oslobođenje.

U Holandiji, u Friziji, postoje dve nacionalne organizacije…

U Poljskoj, u Gornjoj Šleziji, deluje pokret za autonomiju…

U Rumuniji postoji pokret za autonomiju Šeklera, Mađara koji žive u istočnoj Transilvaniji.

U Španiji, pored Baskije, Katalonije, deluju autonomisti Valensije, Balearskih ostrva Majorke, Galicije, Andaluzije, Aragona, Asturije, Kanarskih ostrva…

U Švajcarskoj deluje pokret za nezavisnost Jure…

U Ukrajini deluje pokret za Krim.

U Britaniji postoje secesionistički pokreti za Kornvol, Gibraltar, Severnu Irsku, Škotsku, Vels, Ostrvo čoveka, itd.

Na veb-sajtu www.e-f-a.org, gde su pobrojane različite autonomističke ili separatističke organizacije ili grupe za pritisak pominju se i Kosovo i Severno Kosovo i defakto država Turska Republika Severni Kipar, a pominje se i Bosna i Hercegovina, odnosno Republika Srpska i Savez nezavisnih socijaldemokrata, zatim autonomističke grupe u Hrvatskoj kao što je Istarski demokratski forum, ali i Vlada Republike Srpske Krajine u egzilu. Iz Srbije, pominju se partije vojvođanskih Mađara za koje se kaže da traže regionalnu autonomiju na severu Vojvodine.