Grad kao scenografija

Za „Vreme“ iz Dubrovnika

Dubrovnik je, složiće se svako ko ga je makar jednom video, kao kulisa. Njegove zidine, ulice i trgovi su prirodna scenografija u koju je moguće smestiti svaku predstavu na ovom svetu, što Dubrovačke ljetne igre u praksi dokazuju već 70 godina. Naime, ono što Igre izdvaja od drugih letnjih festivala je koncept po kome je srednjevekovni ambijent grada pretvoren u scenu na kojoj se odvijaju festivalski programi. Takvih ambijentalnih pozornica ima 130! Zato se smatra da je grad bitan, ako ne i najveći učesnik svake pozorišne predstave, svakog koncerta, i uopšte svega što se tokom 47 letnjih dana odigrava na Dubrovačkim ljetnim igrama.

Ove godine, a povodom velikog jubileja Igara, organizovan je trodnevni simpozijum „Budućnost ambijentalne izvedbe“, kao simboličan znak istraživanja ambijentalnosti i site–specific izvedbi u okviru dvogodišnjeg projekta „Future Epics“ koji se bavi razvojem novih pristupa kulturnoj baštini, a koji su organizovali Fondacija Heartefact iz Beograda i Dubrovačke ljetne igre. Učesnici ovog simpozijuma, relevantni evropski i hrvatski umetnici i stručnjaci, posebno su akcentovali istoriju dubrovačke ambijentalnosti, i novu ambijentalnost. Neki od programa simpozijuma bili su razgovor o „Povijesti ambijentalnog kazališta u Dubrovniku: kultura kao pokretač razvoja grada“ u kome su učestvovali reditelji Ivica Kunčević i Paolo Mađeli, i scenograf i istoričar Ivica Prlender, i predavanje Imanuela Šipera, dramaturga berlinske pozorišne kompanije Rimini protokol, „Građani na pozornici i kazalište kod kuće“.

Ivica Kunčević, inače autor knjige Ambijentalnost na dubrovačku i višegodišnji direktor Dramskog programa Dubrovačkih ljetnih igara, bio je i akter razvoja i korišćenja grada kao scenografije, odnosno ambijenta za izvođenje predstava. S tim iskustvom, smatra da „mogućnosti grada izlaze iz okvira pozornice, one obuhvataju širu sliku, kretanje sa publikom kao i pogled koji seže dalje od same scene gdje se dešava predstava“. Kunčević smatra da „nema ozbiljne budućnosti bez ozbiljnog istraživanja onog prošlog“. Po njemu, „Marko Fotez, koji je prvi postavio predstavu na Lovrjencu, jeste izašao na otvorenu scenu, ali to nije bio ambijentalni teatar, već teatar na otvorenom. Ambijentalni teatar počinje kada se uvučemo u stvarni ambijent sa što manje intervencija. I to se razvijalo od prvog izlaska u prostor, od Gaveline postavke Na taraci Ive Vojnovića koja se dešavala blizu one prave tarace koju je Vojnović nacrtao i u koju je smestio svoju dramu. Gavelina predstava je uključila širi ambijent, uključuje i ceo grad koji se vidi sa tarace, nešto što je u teatru nemoguće. Gavela je među prvima uvidio mogućnost takozvanog šireg ambijenta. Nakon toga su uslijedili razni redateljski odnosi prema prostoru. Kosta Spaić je birao prostor prema metafizičkoj vrijednosti: ako je to centralni događaj dubrovačke historije, onda i treba da se dešava na centralnom mjestu. Nakon toga, došle su zlatne godine za ambijentalni teatar kada izreka ‘grad teatar’ nije bila samo floskula, već stvarnost koju smo živjeli. Kada sam postavio predstavu Tužna Jela u Pilama, a Jelu stavio usred mora, to more je postalo njena noćna mora, a djeca koja su se tuda igrala tokom priprema predstave postala su dio predstave.“

Paolo Mađeli je neka od svojih najpoznatijih ostvarenja ostvario baš u ambijentalnom teatru. Za ovogodišnje Dubrovačke ljetne igre režirao je Šekspirovog Hamleta (premijera 27. jul), koji je zbog poznatih prethodnih verzija postao jedan od simbola ovog festivala. Mađeli je Hamleta postavio na tvrđavi Lovrijenac, a plejadi slavnih glumaca koji su na Dubrovačkim ljetnim igrama tumačili danskog kraljevića – Danijelu Dej-Luisu, Dereku Džejkobiju, Radetu Šerbedžiji, Goranu Višnjiću i drugima, ovog leta se pridružuje Dubrovčanin Frano Mašković. Kako se u najavi festivala podseća, ovo je Mađeliju prva režija na Igrama nakon 2006. godine, kada je na Medarevu postavio Ptice prema Aristofanu.

Na simpozijumu, Paolo Mađeli je govorio o svojoj postavi Držićevog Dunda Maroja u prostoru Pustjerne u Dubrovniku: „Ja sam u taj prostor zaljubljen i to je za mene sveti prostor. Mislim da pomisao da se to sruši i da se tu izgradi nešto drugo, simbolizira skrnavljenje i propadanje, i to ne samo Dubrovnika, nego generalno skrnavljenje čovjekovog odnosa prema vlastitoj prošlosti. Postojeći odnos prema ljepoti u potrošačkom društvu je nedopustiv. Teatar je dio ambijenta jer je u ambijentu i stvoren. Gradove kao što su Venecija i Dubrovnik treba sačuvati i usmjeravati u pravcu koji sam taj njihov kamen diktira i to treba koristiti, a ne rušiti. Za mene je teatar ambijentalna stvar, i nije mu mjesto u zatvorenoj kutiji.“

Po scenografu Ivici Prlanderu, „ono što je novo, nije nužno dobro, ali ono što je dobro, nužno je novo. Kada govorimo o evolucionističkom procesu, stalno tvrdimo da se radi o putu od skromnih početaka ka veličanstvenoj sadašnjosti, što je postavljeno kao kanon. Ali ako prošlost sagledamo kritički, možemo uočiti da nije svaki pomak uvijek pomak nabolje. Neka imena koja nisu bila zvučna, kao Mađeli ili Fotez, postavila su predstave u nekim novim prostorima i to na jedinstven način, ali nisu ostala upamćena. Ambijentalnost se postiže kada ansambl živi, diše i osjeća prostor. Čini se da se danas velikim uspjehom smatra ući u novi prostor, što nije dovoljno – već smo bili svjedoci izvođenja koja su po sebi silovanje prostora. To znači da ne treba uvijek siliti ansamble da idu u nove prostore, jer to nužno nije napredak. Kada smo jedne godine postavili nekoliko produkcija na otocima, pitali su nas da li to znači da Dubrovačke ljetne igre idu iz grada, pa je to traganje za novim prostorima u velikoj mjeri ubijeno. Mnogi od tih prostora više i ne postoje, mnogi ti elementi koji su činili predstave više nisu tu.“

Za razliku od pomenutih učesnika koji su se bavili prostorom srednjovekovnog grada kao pozornice na kojoj se izvode klasični i savremeni dramski tekstovi, predavanje Imanuela Šipera predstavilo je različite perspektive i načine korišćenja ambijenta modernog grada za kreiranje predstava. „Šta je grad ako ne njegovi ljudi? Isto tako, i pozorište su ljudi. I to ne samo glumci.“ Šiper je objasnio da je Rimini Protokol prepoznat kao trupa koja je pokrenula novi talas dokumentarnog teatra, dok je u kontekstu ambijentalnosti i publike posebno interesantan zbog individualnog doživljaja predstava: svaki gledalac ima svoj doprinos izvođenju predstave. „Nema svaka naša predstava nameru da menja okruženje u kom je postavljena, ali postavljajući je u ambijentu, odnosno u prostoru koji je deo grada, promene se dešavaju. Na primer, tokom performansa čiji se deo dešavao u jednoj zgradi, a publika je bila smeštena ispred zgrade koja se nalazila preko puta ulice, vlasnik restorana koji je živeo u prizemlju te zgrade je to primetio i tokom narednih izvođenja izneo je vino i prodavao ga publici, a zatim joj je ponudio i stolice. Tako je s vremenom na tom mestu nastao mali restoran. Ne znamo da li se on nalazi tu gde se nalazi baš zbog naše predstave, ali hteo sam da kažem da mi svakom našom produkcijom utičemo na okruženje i na neki način ga menjamo, iako nam to nije namera.“

Ovog 16. avgusta videće se i kako u ambijentu parka Gradac izgleda Balkanski špijun Dušana Kovačevića, predstava Narodnog pozorišta iz Beograda u režiji Tanje Mandić Rigonat. Biće to prvo gostovanje ovog pozorišta na Igrama nakon rata devedesetih. U festivalskoj najavi podsećaju da je reč o „legendarnoj satiričnoj farsi po kojoj je također snimljen kultni film“.