Veliki fudbal iz malog mista

Pre godinu dana Dragi Kovačeviću, ratnom i bivšem gradonačelniku Knina, glavnog grada tadašnje Republike Srpske Krajine, stiglo je elektronsko pismo od Josipe Rimac, tadašnje gradonačelnice. Ona je predložila da zajedno organizuju proslavu stogodišnjice Nogometnog kluba „Dinara“, jednog od najstarijih fudbalskih klubova bivše Jugoslavije koji još postoji. Saradnja je prihvaćena, a nakon što su bivši „Dinarini“ igrači napisali monografiju kluba – iz sadašnjeg su se kluba ipak predomislili i odbili je. Istoriju će pisati sami, ili svako za sebe.

Nakon nekoliko susreta u Kninu i potpisanog protokola između sadašnje uprave NK „Dinara“ i Kninjana, koji su iz Hrvatske otišli 1995. godine, dogovoreno je da srpska i hrvatska strana zajednički rade na organizaciji proslave jubileja. Srbi će napisati istoriju kluba do 1995, a Hrvati ostalo. Izdavač monografije će biti grad Knin, a predgovor će pisati gradonačelnica Josipa Rimac. Osim monografije, izradiće se i dokumentarni film, zasluženima će se dodeliti plakete, a na proslavama u Beogradu i Kninu Srbi će biti gosti Hrvatima i obrnuto. Vrhunac proslave biće revijalna utakmica između „Dinare“ i hrvatske fudbalske reprezentacije, zakazana za 25. april.

Zbog čega su sadašnji i bivši upravnici malog dalmatinskog grada predvođeni Josipom Rimac i Dragom Kovačevićem zanemarili događaje – držimo se samo njihovog životnog veka – poput „balvan“ revolucije, olujnih i drugih ratnih gnusoba, raseljavanja stanovništva, stalnih incidenata među kojima je poslednji onaj u kome je povređeno nekoliko srpskih učenika Srednje bogoslovske škole pri pravoslavnom manastiru Krka?

Odgovor se možda nalazi u istoriji „Dinare“ čija se stogodišnjica slavi. Tokom jednog veka taj mali sportski kolektiv je odigrao više od 2500 utakmica, postigao oko 3000 golova, a za njega je igralo više od 700 mladića među kojima su, na primer, desno krilo Ilija Petković, trener Vladimir Beara i golmani Radomir Vukčević, Grga Zlatoper i Jug Grizelj. Ovo je, ipak, suva sportska statistika i za bolju protivtežu onome iz pitanja iznad treba krenuti od početka, od vremena kada su Srbi i Hrvati bili bliskiji, a fudbalska se zaraza tek prelivala sa Ostrva na čitav Kontinent, pa tako i na Balkan.

HAJDUK VELJKO NE MOŽE: Knin je dalmatinski gradić na desnoj obali Krke, u kome su do 1995. Srbi bili većinsko stanovništvo. Kroz njega prolaze lička i unska železnička pruga i raskršće je puteva prema Jadranu, Lici i Bosni. Pored Krke, ima još dva simbola: srednjovekovnu tvrđavu – Forticu, kako je Kninjani nazivaju, i Dinaru – planinu koja odvaja Bosnu od Dalmacije.

Krajem 19. veka u austrougarskom Kninu i drugim dalmatinskim gradovima žive hrišćani – pravoslavci i katolici. U primorskim gradovima, a najviše bliže Istri, živi i dosta Italijana. Elita je okupljena u političkoj zajednici zvanoj Autonomaši (ili Tolomaši, Talijanaši), koji se bore za nezavisnost buduće Kraljevine Dalmacije i distanciranje od ideja o Trojednoj Kraljevini Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. Nasuprot njima su Vlasi (ili Vlaji), kako se pogrdno nazivaju svi oni koji nisu Tolomaši. Usled aktivnosti hrvatskih nacionalista, politička moć Tolomaša opada pa, do početka 20. veka, Hrvati i Srbi ostaju jedini koji se bore za politički uticaj u Dalmaciji. Vremenom dolazi do precizne podele među njima: katolici su Hrvati, pravoslavci Srbi. To je tako svuda osim u Dubrovniku, gde podela dugo posle nije razjašnjena.

Petnaestak godine nakon što je 1888. kroz Knin prošla železnička pruga i spojila Dalmaciju sa Zagrebom i Evropom, sa studija u Pragu vraća se Milan Amanović, sin trgovca i kninskog predsednika opštine. Iz glavnog grada tadašnje austrougarske pokrajine Češke donosi prvu fudbalsku loptu. Sa nekoliko vršnjaka, među kojima je bilo onih koji su fudbalsku igru upoznali u Splitu (gde je prva lopta stigla dve godine ranije, takođe iz Praga), osniva prvi kninski fudbalski klub imena „Lav“.

Dok se Veliki rat zahuktava, a 1915. visoki izaslanik Kraljevine Srbije Jovan Cvijić odlazi u London da od saveznika traži podršku srpskom ratnom cilju – osnivanju jedinstvene države u kojoj bi bili Srbi, Hrvati i Slovenci – kninski fudbalski klub „Lav“ menja ime u „Lastavica“. Od tada pa do 1995. nastupa u lastavičjim, crno-belim dresovima. Crno simboliše otmenost, a belo čistotu.

Po završetku rata Knin, kao poslednji grad, 1921. ulazi u sastav nove države Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Zbog slabe saobraćajne infrastrukture i ekonomske krize koja je polako pripremala sledeći svetski rat, fudbal je skupa igra koja u malom gradu poput Knina zavisi od širokogrudosti gradskih zanatlija i činovnika. Utakmice se igraju sa najbližim komšijama i to uglavnom leti, kada su igrači – đaci i studenti – kod kuće. Kad je 1920. osnovan Splitski nogometni podsavez (SNP) u njemu igra i „Dinara“, ali ne zadugo.

Zbog eksplozije oduševljenja novom državom, u SNP-u su u to vreme registrovani klubovi poput „Kosova“ iz Solina, „Uskoka“ iz Splita, omiškog „Komita“… Iz istih pobuda nekoliko kninskih Srba predlaže da se ime „Lastavice“ promeni u „Hajduk Veljko“. Taj predlog ne prolazi, a kao kompromis između hrvatske ideje zadržavanja starog naziva i novog predloga, 1923. klub menja ime u NK „Dinara“.

CENTRALIZAM I DRUŠTVENI ŽIVOT: Do pred Drugi svetski rat, u celoj Kraljevini SHS fudbal je najpopularniji sport. Nova igra je u jugoslovenske gradove stizala sa svih strana (vidi okvir: „Začeci jugoslovenskog fudbala“), a dalmatinski centri iz kojih se širila fudbalska zaraza su „Hajduk“ iz Splita i kninska „Dinara“. Po uzoru na Kninjane, fudbalski klubovi su se osnivali od Benkovca kod Zadra do Grahova u Bosni. U Šibeniku, gradu većem od Knina, NK „Osvit“ se registruje tek 1932. Zabranjen je 13 godina kasnije zbog veza sa Tolomašima.

Već 1927. dolazi do sukoba između „Hajduka“ i zagrebačkih klubova kojima nije odgovaralo da se Splićani pojačaju nekim igračem iz Austrije. Dolazi i do velike tuče u Splitu pred utakmicu „Konkordije“ i „Hajduka“, kao i do pooštravanja odnosa između splitskog podsaveza i državnog saveza koji je u Zagrebu. To je početak fudbalske netrpeljivosti između Splita i Zagreba. U celoj aferi, najdeblji kraj izvlači „Dinara“. Politički podržava centar državnog fudbala pa prelazi iz splitskog u Zagrebački nogometni podsavez iako geografski pripada prvom. „Hajduk“ naredne godine osvaja svoju prvu titulu prvaka Jugoslavije. „Dinaru“ u tom periodu preuzima Milan Jović, sposoban trgovac, koji je zbog fudbala odbio i izvesno uspešnu političku karijeru. Zahvaljujući njemu, „Dinara“ dobija novo igralište na ušću Orašnice u Krku, na kome prvu utakmicu igra sa šibenskim „Osvitom“. „Hajduk“ gostuje 1932. i pobeđuje sa 9:2. Dve godine potom, rezultat je blaži – 3:2.

Tih tridesetih godina „Dinara“ ima jak tim: 1934. osvaja Prvenstvo provincija Splitskog nogometnog podsaveza u koji se vratila, ponovo iz centralističkih razloga, nakon sukoba fudbalskog Beograda i Zagreba oko sedišta Jugoslovenskog fudbalskog saveza.

Pred Drugi svetski rat Knin sa okolnim selima ima oko 50.000 stanovnika. Središte društvenog života je „Dinara“ i svi Kninjani navijaju za nju. Dečaci sanjaju da obuku crno-beli dres, a dobri igrači postaju gradske legende. Kninjani su među prvima u Jugoslaviji koji svoj klub prate na gostujućim utakmicama i to zahvaljujući grupnim popustima za železnicu koje je obezbedio „Dinarin“ direktor Jović. Osim fudbala, „Dinara“ je imala i pevačke zborove i orkestar. Monopol društveno-kulturnog života nisu imala sokolska društva kao drugde u Jugoslaviji.

Nakon ubistva hrvatskog poslanika Stjepana Radića u Beogradu i nakon osnivanja Banovine Hrvatske 1939. godine, „Dinara“ istupa iz takmičenja nazvanog po novom entitetu u Kraljevini. Razlozi su isti onima zbog kojih ni „Hajduk Veljko“ nije prošao kao predlog za novo ime, 24 godine ranije.

LEGENDE I NOVI STADION: Po oslobođenju Knina 1944. obnavlja se Drugim svetskim ratom prekinut rad kluba. Do pedesetih „Dinara“ dominira u splitskom podsavezu koji je tada treći rang takmičenja u fudbalu nove države, FNRJ. Tri puta je prvak Dalmatinske zone, a 1948. u završnici Kupa „Maršala Tita“ ispada od riječkog „Kvarnera“ (taj klub je osnovan 1925. pod imenom „Fiumana“, a od 1954. se zove NK „Rijeka“).

U tom periodu za „Dinaru“ brani Jug Grizelj, potonji novinar „Večernjih novosti“, NIN-a, „Slobodne Dalmacije“ i „Vremena“, čiji je i jedan od osnivača. U čast njegovog novinarskog umeća, u Srbiji se od 1991. dodeljuje nagrada koja nosi njegovo ime i to za „dostignuća u istraživačkom novinarstvu u službi razvijanja prijateljstva među ljudima i uklanjanja granica među narodima“.

Pre rata je „Dinarin“ golman bio još jedan novinar – Grga Zlatoper, koga su, preko tada zabranjenog radija „Glas Amerike“, slušali u Jugoslaviji „ispod jorgana“.

Fudbalske pedesete prolaze u raznim promenama sistema takmičenja i bez značajnijih „Dinarinih“ rezultata. Uglavnom zbog toga što joj igrači u vrhuncu fudbalske karijere odlaze na studije u Beograd ili Zagreb. U tom periodu se u SFRJ prave veliki stadioni: „Koševo“ u Sarajevu (1948), Stadion JNA (1949), „Dinamov“ „Maksimir“ počinje da se gradi 1952, a 1962. je otvoren najveći – „Zvezdina“ Marakana…

„Dinara“ je umalo izbacila „Hajduka“ iz Kupa 1966. Utakmicu je gledalo više od pet hiljada Kninjana, a domaći su vodili s 2:0 na kraju prvog poluvremena. U drugom su, međutim, primili tri gola pa je „Hajduk „, preskočivši „Dinaru“, na kraju i osvojio taj Kup. U tom periodu u Knin stižu radio, bioskop, televizija. „Dinarin“ tim ima veliku podršku gledalaca na utakmicama: u Hrvatskoj su samo „Dinamo“ i „Hajduk“ imali veći prosek gledalaca. Najveću posetu „Dinara“ je imala 1981. tokom prijateljske utakmice sa „Crvenom zvezdom“ kada je, prema nekim procenama, bilo 12.000 gledalaca.

Negde oko početka Hrvatskog proleća, fudbalska reprezentacija Brazila je organizovala oproštajnu utakmicu za svoju legendu – Pelea. Na riodežaneirsku „Marakanu“, pred dvesta hiljada gledalaca, dolazi reprezentacija Jugoslavije. Za nju tada igraju dvojica bivših „Dinarinih“ igrača: desno krilo Ilija Petković i Radomir Vukčević, golman.

Prethodne, 1972. godine, počinje gradnja novog „Dinarinog“ stadiona. Radove je pokrenuo pukovnik JNA Eugen Lebarić, inače najmlađi učesnik Igmanskog marša. Na svečanom otvaranju 1972. gostuje beogradski OFK. Nakon četiri godine „Dinara“ uspeva da iz Jedinstvene dalmatinske lige pređe u viši rang takmičenja – Hrvatsku nogometnu ligu. Međutim, iako je trener bio Vladimir Beara, čuveni golman „Hajduka“ i „Crvene zvezde“, ubrzo ispada u niži – četvrti rang gde ostaje do kraja postojanja SFRJ. Inače, iznad te republičke lige, u fudbalskom takmičenju SFRJ postojale su jedno vreme dve druge savezne lige: Zapad za klubovima iz Slovenije, Hrvatske, BiH i Vojvodine; Istok, sa klubovima iz Srbije sa Kosovom, Makedonije i Crne Gore.

NOVO DOBA, NOVA SLOVA, NOVA LIGA: Već 1975. u Opuzenu, obalskom gradu između Splita i Dubrovnika, na „Dinarinom“ gostovanju, domaći navijači „Neretvanca“ gostima skandiraju: „Četnici, četnici“. „Dinarini“ igrači, među kojima je bilo i Hrvata, na isti način su prolazili kad god bi, od Maspoka pa do devedesetih, gostovali u Solinu, Biogradu, Pločama, Metkoviću, Imotskom… Na kninskom stadionu, tvrde oni koji se sećaju, nikada nije bilo nacionalističkih incidenata. „Dinara“ je bila građanski klub, a jedina pripadnost joj je bila – kninska. Među najvernijim navijačima je imala i Hrvate i Srbe – Kninjane. Sa druge strane, grad Knin je uvek gledao ka centrima država koje su se oko njega smenjivale. Sve dok i sam nije postao jedan takav centar, 1991. godine.

Malo pre toga, a nakon što je na hrvatskim izborima pobedila Hrvatska demokratska zajednica (HDZ), Srbi oborenim stablima na prilazu Kninu zaustavljaju kolonu hrvatskih policajaca. Iz te „balvan revolucije“ nastaje Srpska autonomna oblast Krajina. Prvi klub koji zbog „predratnih okolnosti“ ne dolazi na „Dinarin“ stadion je baš „Neretvanac“, u proleće 1991. To prvenstvo se ne završava…

Nova uprava „Dinare“ privodi kraju radove na stadionu i menja njen naziv u ćirilicu: Фудбалски клуб „Динара“. Većina Hrvata se iseljava iz Knina koji postaje glavni grad Republike Srpske Krajine.

U isto vreme fudbalska reprezentacija SFRJ zbog sankcija ne odlazi na Evropsko prvenstvo u Švedskoj, a na njeno mesto upada Danska koja na kraju i pobeđuje. Dve godine kasnije, u Belom Manastiru u Slavoniji, odigrava se završnica poslednjeg prvenstva čitave RS Krajine. Pobeđuje FK „Šparta“ iz Belog Manastira, a najbolji igrač je bio Mađar Zoltan Laco. U avgustu sledeće godine Franjo Tuđman, bivši predsednik Jugoslovenskog sportskog društva „Partizan“, ljubi zastavu nove Hrvatske države čiji je novi predsednik, proglašavajući kraj hrvatskog „povijesnog križa“. U Kninu ponovo dolazi do seobe stanovništva, a danas u Kninu živi najviše Hrvata među kojima je polovina onih koji su tu bili i pre devedesetih, a polovina je naseljena iz drugih krajeva bivše Jugoslavije, uglavnom iz BiH. Srba ima onoliko koliko je pre rata bilo Hrvata.

Nakon 18 godina od završetka rata i nakon prošlogodišnjeg predloga Josipe Rimac da Drago Kovačević, ratni gradonačlnik, u ime Udruženja bivših igrača i prijatelja NK „Dinara“ (čiji je predsednik bivši selektor fudbalske reprezentacije Srbije – Ilija Petković), napiše monografiju kluba, taj predlog je povučen. „Dinarina“ istorija, ovakva kakva jeste, nije se svidela onima koji su je čitali u Hrvatskoj. Izmenjen je i prvobitni plan da revijalni meč sa „Dinarom“ na njenom stadionu „Podno tvrđave“ igra hrvatska reprezentacija.

Time su „Dinara“ i Knin još jednom ostali dosledni politici gledanja u fudbalske i političke centre država u kojoj se nalaze. Jedino gde je „Dinara“ posustala jesu rezultati: danas igra u Prvoj šibensko-kninskoj županijskoj nogometnoj ligi, što je četvrti – poslednji – stepen hrvatskog fudbala, tzv. beton. U imenu, ispred „nogometni klub“ dodat joj je pridev „hrvatski“.

Fuzbal, futbol i nogomet

Prvu loptu u Zagreb donosi Franjo Bučar 1893. i to najverovatnije iz švedskog Geteborga, gde je studirao. U Beograd, tri godine kasnije, iz Berlina sa loptom stiže Hugo Buli, sin jevrejskog trgovca. Prvi fudbal u Sarajevu predstavljaju 1909. Fedor Lukač i Emil Najšul, donevši ga iz Zagreba. Iste godine prvu savremenu fudbalsku loptu u Skoplje donose braća Musafija i to iz Soluna.

Prvi klub na Balkanu je „Bačka“ iz Subotice, osnovana u tadašnjoj Austrougarskoj, 1901. Dve godine kasnije osnovani su „Prvi nogometni i sportski klub Zagreb“, „Hrvatski akademski športski klub“ – HAŠK, takođe iz Zagreba, „Soko“ iz Beograda i „Šumadija“ iz Kragujevca. „Šumadija“ i „Bačka“ i danas igraju fudbal i to u srpskim ligama četvrtog ranga: Zoni Morava i Vojvođanskoj ligi Istok.

Prva pisana pravila na jugoslovensko tle stižu 1905. kada Anastas Hristodulo prevodi sa nemačkog „Loptanje nogom“, a dok fudbal 1908. postaje olimpijski sport na Igrama održanim u Londonu, u Zagrebu Milovan Zaričić objavljuje „Pravila nogometa“. Reč „nogomet“ je, inače, smislio Zagrepčanin Slavko Rutzner Radmilović, student slavistike. Do tada se na čitavom Balkanu nova igra nazivala futbol.

Do početka Prvog svetskog rata nastaju klubovi širom buduće Kraljevine SHS: HŠK „Concordia“ (Zagreb, 1906), BLD „Srpski mač“ (Beograd, 1906), SSK „Osman“ (Sarajevo, 1909), „Hajduk“ (Split, 1911), „Prvi hrvatski građanski športski klub“, tj. „Građanski“ (Zagreb, 1911, od nemačke reči Bürger, „građanin“, klupski nadimak kluba je „purgeri“), RSK „Lovćen“ (Cetinje, 1913), „Velika Srbija“ (Beograd, 1913; 1919. menja ime u „Jugoslavija“), „Vojvodina“ (Novi Sad, 1914)…

Prva utakmica između Srba i Hrvata odigrana je maja 1911. i tada je HAŠK pobedio ekipu „Srpskog mača“, koja je nastupala pod imenom „Reprezentacija Kraljevine Srbije“. U prvoj utakmici je bilo osam, a u drugoj – šest prema nula. To je prva utakmica na kojoj je, doduše nezvanično, nastupala reprezentacija Srbije. Igrači koji su bez državnog odobrenja otputovali u Zagreb osnovali su 1911, nakon povratka i izbacivanja iz „Srpskog mača“, novi klub – „Beogradski sportski klub“ – BSK.

Nakon Prvog svetskog rata, 1919. u Zagrebu je osnovan Jugoslavenski nogometni savez (JNS), koji ima 63 kluba i četiri podsaveza: zagrebački, beogradski, subotički i ljubljanski. Sledeće godine jugoslovenski fudbaleri nastupaju na Olimpijskim igrama u belgijskom Antverpenu; 1921. JNS postaje član FIFA, beogradski BSK igra prvu međunarodnu utakmicu sa praškim klubom „Union Žižkov“, a 1922. se organizuje prvo prvenstvo u Kraljevini SHS. Igra se po kup sistemu i jedva završava, pobeđuje „Građanski“. Prva Nogometna liga Kraljevine u kojoj nastupaju: „Hajduk“, BSK, HAŠK, SAŠK (Sarajevo), SAND (Subotica) i „Ilirija“ (Ljubljana) osnovana je 1926. Pobeđuje „Građanski“.

Pred Prvo svetsko prvenstvo u Montevideu 1930. JNS je preseljen u Beograd zbog čega hrvatski fudbaleri odbijaju da nastupaju za reprezentaciju Jugoslavije. Bez Hrvata, a kao na filmu, Jugoslavija osvaja treće mesto, iza Argentine i Urugvaja. JNS kasnije menja nekoliko naziva, a od 1948, pa sve do 1991. zove se Fudbalski (Nogometni) savez Jugoslavije.

Odmah po oslobođenju 1945. nastaju beogradski „Crvena Zvezda“, „Partizan“, FD „Metalac“ (od 1957. se zove OFK „Beograd“), zatim „Dinamo“ (u koji prelazi većina igrača ugašenog „Građanskog“), „Spartak“ (Subotica)… Dve godine kasnije počinje najmasovnije fudbalsko takmičenje – Jugoslovenski fudbalski kup, tj. Kup „Maršala Tita“.