Od Kapetana Lešija do Enklave

Iako nije eksplicitno dokazano, smatra se da od svih umetničkih formi film ima najveću moć u kreiranju i našeg sećanja i naših stavova o prošlim i sadašnjim društvenim i političkim događajima i pojavama. Recimo, bitku na Neretvi iz Drugog svetskog rata zamišljamo onako kako ju je na filmu pokazao reditelj Veljko Bulajić. To isto važi i za stereotipe u vezi sa srpsko-albanskim odnosima.

Lik Albanca u filmovima srpske kinematografije, odnosno lik Srbina u filmovima kosovske kinematografije, menjao se u zavisnosti od političkih okolnosti. Dr Nevena Daković, profesorka Fakulteta dramskih umetnosti u Beogradu, teoretičarka filma i medija, u razgovoru za „Vreme“ kaže da su do raspada SFRJ svi likovi u kinematografiji, bez obzira na osnovnu nacionalnu provinijenciju, pre svega bili Jugosloveni, što znači da su imali nadnacionalnu pripadnost: „Nije bilo ni pozitivnih ni negativnih stereotipa ni o Srbima, ni o Slovencima, Bosancima, Albancima, ni o ostalim nacijama, već etno utemeljenih tipova nasleđenih iz folklorne tradicije. U filmovima produciranim u jugoslovenskoj republici Srbiji lik Albanca retko se pojavljivao mimo ‘etno ključa’, kao, na primer, u emisijama novogodišnjeg programa u kome je trebalo da se pojave svi predstavnici naroda i narodnosti, s tim što, ponovimo, tada nisu imali vrednosnu odrednicu zbog nacionalne pripadnosti. Vredno je kao primer pomenuti da je Selenećev roman Prijatelji, koji pruža izuzetno nijansiranu i kompleksnu reprezentaciju srpsko-albanskih odnosa, zaživeo kao pozorišna predstava, ali ne kao film. Raspadom Jugoslavije, nestao je imperativ povlađivanja nadnacionalnom identitetu, pa Srbin u kosovskom filmu, kao i Albanac u srpskom, dobija dominantno, ako ne i isključivo političko obeležje, determinisano novom političkom situacijom. Zajednički mit koji treba podržavati je nestao, pa je i film postao oruđe aktuelne propagande uslovljene politikom, odnosno sučeljavanja nacija kao otelotvorenje vekovnog sukoba apsolutnog dobra i zla. S obzirom na takve okolnosti, u analizi likova Albanaca u srpskoj i likova Srba u kosovskoj kinematografiji, nema mnogo čega neočekivanog, a svaki izuzetak samo ide u prilog onog filma koji izbegava nametnute zamke nacionalizma.“

PARTIZANSKI FILM: Teme iz kosovskog okruženja u jugoslovensku kinematografiju uveo je reditelj Živorad Žika Mitrović filmovima Ešalon doktora M (1955), Kapetan Leši (1960) i Obračun (1962). Likovi Albanaca u njima su i dobri i loši. „Dobri su, naravno, oni koji su uz partizane, revoluciju i komuniste – pa lik koji tumači Severin Bijelić pomaže doktoru M da spasi ranjenike bez obzira na čijoj strani su se borili, a da ne govorimo o kapetanu Lešiju, koji je zahvaljujući Aleksandru Gavriću dobio auru univerzalnog romantičnog junaka akcionih filmova kada nije važno da li je on Francuz, pirat sa Kariba ili Albanac“, objašnjava Nevena Daković.

U grupi filmova koje profesorka Daković karakteriše kao etno-antropološko-mitske, u kojima je albanska zajednica na Kosovu prikazana kao gorštačka, patrijarhalna, kao zajednica u kojoj svi drže do časti i čojstva, „imena oca“ i „krvnih veza“, porodica je svetinja do čijeg raspada, najpre, dolazi ukoliko se u nju uplete politika koja vodi sukobima tradicionalističkih generacija i savremenih okrenutim uticajima novog doba. „Paradigmatski film te priče je Vuk sa Prokletija (1968) Miomira Mikija Stamenkovića o velikom porodičnom raskolu usled rata koji je došao u bezmerno planinsko bespuće, kada se otac odriče sina koji na strani italijanskih okupatora, nemilosrdno ubija braću, drugove, porodicu“, kaže profesorka Daković. „U ovoj grupi filmova etno provenijencija negativnog junaka zasenjena je žanrovskom matricom porodične melodrame ili socijalne drame. To se najbolje vidi u ratnom filmu u kome su balisti arhineprijatelji i ‘zli momci’, ali ne zato što su Albanci, već zato što su neprijatelji socijalističke revolucije.“

Među filmovima o NOB-u lociranim na Kosovu su Vetar i hrast (1979, scenario Petrit Imami, režija Besim Sahatciu) i Kad proleće kasni (1979, scenario Imer i Azem Škreli, režija Ekrem Kriaziu). Kad proleće kasni rađen je po istoimenim ratnim memoarima Fadilja Hodže, predsednika tadašnje Autonomne Pokrajine Kosovo. Režija je prvo ponuđena Živojinu Žiki Pavloviću, ali on nije mogao da je prihvati, zatim Bekimu Fehmiju, i na kraju Ekremu Kriaziu. Kao i ovaj film, i Vetar i hrast je rađen po literarnom delu, po romanu Sinana Hasania. Nevena Daković navodi da oba prenose obeležja atmosfere i okoliša Kosova na način na koji će bilo koja filmska adaptacija romana Bore Stankovića ili Stevana Sremca očekivano biti povezana sa Vranjem, odnosno Vojvodinom, sa plejadom pozitivnih, negativnih ili komičnih tipskih junaka.

UOČI RASPADA JUGOSLAVIJE: Filmovi Kuća pored pruge (1988), i U kući moje majke (1991) čiji je scenarista i režiser Žarko Dragojević, a koji su snimljeni u vreme kad kinematografija Srbije pod utiskom raspada SFRJ počinje da identifikuje neuralgične društvene tačke, pojavljuju se karakterizacije likova Albanaca određene i nacionalnom pripadnošću. Uprkos kontroverzi koje je izazvao, film Kuća pored pruge dobio je nagradu za najbolji scenario i režiju na Filmskom festivalu u Puli. Nevena Daković objašnjava da oba filma Žarka Dragojevića govore o teškom položaju Srba na Kosovu, o posledicama već nagoveštenog raspada: „Protagonisti i antagonisti ovih filmova zadati su nacionalnim odrednicama. Znači, od matrice Boro i Ramiz koja je važila u bivšoj SFRJ, nastala je matrica Boro vs Ramiz odnosno Ramiz vs Boro. Kako je tekao raspad SFRJ, stereotipi jačaju, a filmovi u kojima je prikazan srpsko-albanski odnos postaju deo manje-više jasno propagandnog diskursa u dramatičnom geopolitičkom kontekstu.“

STRŠLJEN, BESA, VARIOLA VERA: Dva filma čiji su likovi Albanci, ali zahvaljujući svom žanrovskom pokriću ostaju van propagande, jesu Stršljen (1998) scenarista Faruka Begolija i Srđana Koljevića i režisera Gorčina Stojanovića, i Besa (2009) scenariste i režisera Srđana Karanovića. Po profesorki Daković, Stršljen izmešta priču o Srbima i Albancima kao priču o Romeu i Juliji, dva entiteta SFRJ čije tenzije i sukobi vode nesretnom ishodu: „Fini detalj filma je skoro lakanovsko pomeranje nemoguće ljubavi, ali i premošćavanje kulturnog i političkog jaza u lingvistički domen, kroz nekoliko jezika koji junaci u filmu govore ili na kojima razmišljaju. Kao prema modelu nasleđenom iz mirnodopske kinematografije – jer junaka traže i albanska mafija i srpska policija – raspad porodice, prijateljstva, ljubavi, smrt junaka uspostavlja, uprkos svemu, poetsku pravdu koja je na srpskoj strani.“

Besa Srđana Karanovića, nastavlja Nevena Daković, kao priča smeštena u doba Prvog svetskog rata, i po nacionalnoj postavci likova ima interesantan podtekst: Albanac i Slovenka, pripadnici dva mala naroda, ne ostvaruju svoju sreću zato što narativ funkcioniše po melodramskim moralnim načelima, pa, kako se ispostavlja, najviše kao zaštita ugleda trećeg lika, učitelja, oficira i Srbina, pripadnika naroda koji u tom trenutku jedini ima nezavisnu državu čiju slobodu brani po svaku cenu. Lik Albanca koji tumači Miki Manojlović je dobronamerno, pozitivno drugo, pa priča Bese u teorijskom smislu postaje veoma trendi narativ o razlici, drugosti, o otheringu. „Posebno je interesantno kako se Besa posmatra u odnosu na raniji film Srđana Karanovića Za sada bez dobrog naslova, koji, pored ostalog, i naslovom govori o nemogućnosti ‘imenovanja’ i prepoznavanja onog što se dešavalo i što je najavljivalo buduće događaje. Kroz ‘film o filmu’, i brojne narativne slojeve, Karanović sažima promene reprezentacije kosovskih nemira. Pod pritiskom i ucenom producenata, reditelj menja planove, i tokom snimanja, planirani dokumentarni film postaje nešto blisko komercijalnoj melodrami da bi na kraju – kao i okvirni film koji nastaje pred našim očima – dobili komediju apsurda o propagandi i mnogo čemu drugom. Na metanivou, reditelj se poigrava medijskim, filmskim, političkim i drugim stereotipima, dosežući jasnu kritiku, crnohumorne note uspevajući da ne utone u politički pamfletizam. U tom smislu postoji još jedan film, meni lično i najdraži, gde je tema Kosova diskretno nagoveštena, ali kontekstualno razvijena kao spontana, snažna i obuhvatna metafora, pa na koji u prvom trenutku teško i da pomislimo. Reč je o filmu Variola vera Gorana Markovića, koji nastaje u trenutku kada svi govore o Kosovu, a kada ne postoji zvanična informacija o zbivanjima. Centar epidemije je na Kosovu, gde su je, iz Meke, doneli hodočasnici. Put zaraze je skica ‘zelene transverzale’ toga doba, a boginje haraju zemljom baš kao što će kosovska zbivanja inicirati nov krug smrtonosne bolesti koja će uništiti zemlju. Na kraju filma, Marković prepoznaje neuništivost iskonskog problema i bolesti, a frulu od plamena spasava predstavnik SZO-a koji ne mora ili ne želi da zna istinu. Zato Variola vera, metaforički strukturirana, daje snažan i delotvoran politički komentar, a da nije politički film. U godarovskom smislu ne progovara o reolucionarnim temama, ali je suštinski napravljen i deluje revolucionarno otkrivajući nova promišljanja.“

PRE I POSLE RATA: U priči o srpsko-albanskim odnosima na filmu važan je makedonski film Pre kiše (1994), scenariste i reditelja Milčeta Mančevskog, koji je osvojio Zlatnog lava na Filmskom festivalu u Veneciji, pogotovo što se kao i Stršljen i Besa, kaže Nevena Daković, oslanja na mitsko sagledavanje rata. „U filmu Mančevskog rat progoni ove predele kao što olujni oblaci koji se nagomilavaju na obzorju pre ili kasnije donose nevreme, nepogodu i padavine. Film je podeljen u tri ljubavne priče, čiji su protagonisti (jer osim podneblja i vremena nema jasno ocrtanih antagonista) pripadnici različitih entiteta koji žive u Makedoniji. Nesretni ishod i izmenljiva mesta priča u vremenskom (mitskom) krugu potvrđuju sudbinsku neizbežnost Balkana kao ‘bureta baruta“.

Iste godine kad i Besa, 2009, prikazan je Medeni mesec Gorana Paskaljevića, prva srpsko-albanska koprodukcija. To je priča o dva mlada para, albanskom i srpskom, koji odluče da potraže sreću na Zapadu. Odlazak ne donosi boljitak, zato što u Evropskoj uniji i na Srbe i na Albance gledaju sa istovetnim podozrenjem, pa se tako ispostavlja da oba naroda dele istu sudbinu. U vreme Bese i Medenog meseca na filmu dolazi do izvesne pacifizovane i „neutralizovane“ interpretacije srpsko-albanskog sukoba, pa nastaju Enklava (2015), scenariste i reditelja Gorana Radovanovića, i Otadžbina (2016), scenaristkinje Milene Marković i reditelja Olega Novkovića. Radovanovićeva Enklava je priča o desetogodišnjem dečaku, Srbinu, koji je po kriterijumima svoje okoline uspeo nemoguće: da zavoli i stekne prijatelje Albance. Nevena Daković ističe da je početak Otadžbine, ono što se desilo na Kosovu, inicijalna kapisla za film najavljivan kao priča o kosovskim prognanim i izbeglim, ali i o povratnicima: „Verovatno najjači rediteljsko scenaristički tandem naše kinematografije uspeo je da dnevno političku potku iskoristi kao početak univerzalnog, pravoslavnog (možda je bolje reći zavetnog ili hrišćanskog ) etičkog narativa, sa snažnim lokalnim detaljima. Povratak u ‘otadžbinu’, na kosovsko ognjište, snažan je, ali samo jedan od motiva koji pokreću heterogenu grupu junaka povezanih istim poreklom, istom zemljom otaca sa koje su proganjani i otišli. U savremenom, poprilično apokaliptičnom svetu rastrzanom ratovima i sukobima, sa milionima izbeglica, priča je podjednako važna i važeća za vaskolike izgubljene otadžbine i prognane, bez obzira na poreklo i podneblje. I u tom je njena vrednost. Umesto potrage za krivcem i zločincem, ide se za iskupljenjem, istinom i novim životom posle apokalipse.“

Ovoj grupi pacifizovane, univerzalne interpretacije srpsko-albanskog sukoba donekle pripada i Parada (2011), film Srđana Dragojevića, čiji su likovi po oceni profesorke Daković prikazani karikaturalno koliko prema eks toliko i prema postjugoslovenskim obrascima. Lik Albanca je „dežurni negativac koji diluje drogu, bavi se iznudama, ucenama i trafikingom, ali je i politički neprijatelj i ratni zločinac. Ukoliko je reč o dobrom ili pozitivnom liku, onda je često reč o figuri komičnog registra i, danas veoma retko, o nestajućem tradicionalnom Albancu koji poštuje besu.“

KOSOVSKI FILM: Ilustrujući način na koji su likovi Srba predstavljeni u kosovskom filmu, Nevena Daković predočava da je pre raspada SFRJ kosovska kinematografija, kao i kinematografije ostalih članica Jugoslavije, bila jedna od produkcija te bivše države, a da se osamostaljuje nakon njenog raspada, kada postaje i bočna linija istorije albanskog filma. „U kosovskoj produkciji se 2005. i 2006. godine pojavljuju tri filma smeštena u doba za vreme i posle NATO bombardovanja. Kukumi (scenario Mehmet Kraja i Isa Ćosja, režija Isa Ćosja, produkcija Kosovo-film) priča o grupi uniformisanih Srba koji se povlače sa Kosova, iz zgrade bolnice za mentalno obolele, gde su bili stacionirani. Sa njima odlaze i lekari, a bolesnici, prepušteni sami sebi i bez nadzora, lutaju kosovskim pustopoljanama. U osnovnom prostoru bolnice nije teško prepoznati metaforu ‘poludele zemlje i vremena’, a odbegle bolesnike kao paradigmu osakaćene, ranjene i izgubljene populacije koja ne može da se snađe u novim okolnostima. Trijumf ‘normalnosti ludila’ nad ‘ludilom normalnih’ je snažan komentar istorijskog toka jer se Kukumi nastavlja na Ćosjin prethodni film, Čuvari magle – alegoriju o životu Albanaca za vreme Aleksandra Rankovića.“

Uz Kukumi, tu su i filmovi Kosovska žeđ (scenario i režija Sunaj Rača) o etničkom čišćenju, i na kraju Anatema (scenario i režija Agim Sopi) u kome dva američka novinara i albansku novinarku zarobljavaju, muče i ubijaju pripadnici srpske paravojske. „Skrenula bih, međutim, pažnju i na makedonsko-švajcarsku koprodukciju o kosovskoj temi, film Rat je gotov Mitka Paneva. U proalbanskoj storiji, malobrojni srpski likovi su gotovo karikaturalni negativci poput večito pijanog i militantnog direktora škole koga tumači Enver Petrovci. Političko-triler potez narativa je detalj o medijima koji o paljenju sela izveštavaju ‘uživo’. U realnosti se ništa slično ne dešava, jer je vest, kao u američkom filmu JFK, plasirana sa ciljem manipulacije stvarnosti i obezbeđenja alibija za odmazdu koja momentalno sledi.“

Nevena Daković zaključuje da je priča o ovoj temi – priča o ratu filmom. „Da bi se podržala politika, koriste se protagonisti i antagonisti sa nacionalnim odrednicama. Ali u ovom ratu zapravo pobeđuje ona strana koja propagandu uspeva da postavi u drugi plan. Rat je učinkovitiji kroz ljubavnu i porodičnu priču nego kroz priču sa bojišta uz diletantsko direktne ili realistično reportažne tonove. Snažne metafore poput Stršljena, Enklave, Otadžbine, kao i transparentno akcioni filmovi pretenciozne alegoričnosti poput ostvarenja Kukumi, Anatema, Kosovska žeđ, jasno ukazuju na strategiju reprezentacije koja stoji u pozadini. Efikasna propaganda pre i posle svega mora da bude dobar film.“

Intervju: Srđan Điđa Karanović

Iz filma Besa, 2009.

Svi smo isti

„VREME„: U filmovima Za sada bez dobrog naslova i Besa pričate o razlikama kosovskog i srpskog mentaliteta. Da li ste vodili računa o političkoj korektnosti?

SRĐAN KARANOVIĆ: U svim svojim filmovima trudio sam se da nemam zle namere prema bilo kojim junacima. Nikad nisam imao nameru da neke junake uzdignem, ili da unizim. Tako sam postupao i prema Albancima. Jedna beogradska kritičarka mi je, još na Filmskom festivalu u Puli 1988. godine, nakon projekcije filma Za sada bez dobrog naslova zamerila što sam pokazao da „smo svi mi isti“! To verovatno objašnjava i vrlo lošu gledanost tog filma u Beogradu. A ja sam pokušao da pokažem upravo da smo svi isti i da neumitno idemo ka haosu. Inače, film Za sada bez dobrog naslova smatram filmom o primitivnim i sve luđim manipulacijama ljudima i njihovim sudbinama. Priča o reditelju čiji film gubi smisao jer se razvodnji uz pomoć programskog saveta odvija se paralelno sa pričom o tragičnoj ljubavi Albanke i Srbina. Izgleda mi kao da je većina gledalaca u Srbiji film proglasila kosovskim i albanskim, mada je on bio nešto složenije od toga.

I ovaj film, kao i kasniji Besa, pokušaji su da se predoče posledice netrpeljivosti zbog nacionalnih različitosti.

To je poseban problem kod nas, ta predrasuda prema građanima koji su „drukčiji“. Mislim da mnogi nisu otišli da gledaju film samo zato što je glavni muški lik Albanac, zbog predrasude. Slovenka im je manje smetala. Mislim i da su se fotosi i inserti iz filma ređe prikazivali samo zato što u svima Miki Manojlović uvek nosi tradicionalnu, albansku belu kapicu koja se zove keče. Mada, možda sam i pomalo paranoičan… Inače, Besa je prevashodno film o dvoje budućih građana Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca koji su istovremeno i jako daleko jedno od drugog, i vrlo bliski. Možda se čak može smatrati da je prva Jugoslavija nastala iz istih razloga iz kojih se mnogo kasnije raspala. Sva netrpeljivost okoline prevashodno je rezultat toga što se glavni junaci, Slovenka i Albanac smatraju strancima. To je, nažalost, glupost i pojava koja se može sresti u raznim kulturama. Tek kad se to prevaziđe dolazi do gostoljubivosti na koju smo svi ponosni.

Srpsko–albanski odnosi su potentna tema, ali se vaše kolege ipak retko odlučuju da je ispričaju, bez obzira na to što je tema sama po sebi garantovan adut.

Ne znam zašto moje kolege snimaju to što snimaju, a ne nešto drugo. Tema Albanaca nije nikakav adut, osim ako u pitanju nije film koji ih skoro automatski blati i priča o jadnim i ugroženim Srbima. Razlozi za moje filmove su bili daleko jednostavniji. Pošto smo poslednjih decenija svi u bivšoj Jugoslaviji počeli da se ispitujemo o tuđem i sopstvenom poreklu, činilo mi se da i junaci nekih mojih filmova moraju posedovati i etnička svojstva jer se samo tako mogu ispričati filmovi koji su dugo zaboravljeni. Odatle su nastali i moji, ma kako različiti, filmovi kao što su Petrijin venac, Za sada bez dobrog naslova, Sjaj u očima i Besa. Između ostalog sam mislio i da Albanci imaju pravo da budu likovi u jugoslovenskim filmovima pošto su sa svima nama delili njenu sudbinu.

S.Ć.