1. Damir Ovčina: Dante grbavičkog pakla
Marta 1992. godine počinje opsada Sarajeva, a grupe naoružanih Srba stavljaju pod kontrolu Grbavicu, jedan od centralnih sarajevskih kvartova. Istog časa Grbavica postaje ograđen prostor za Bošnjake (u to vreme Muslimane) i Hrvate, sličan varšavskom getu ili Terezijenštatu u Čehoslovačkoj. Te noći momku „pogrešnog“ imena i prezimena, koji se zatekao na Grbavici, srpska policija oduzima ličnu kartu i on naredne tri godine postaje zatočenik grbavičkog košmara. Kad sam bio hodža (Buybook, Sarajevo, 2016) priča je o te tri godine pakla ispričana jezikom koji je sarajevski pisac Damir Ovčina izmislio samo za ovaj i ovakav roman.
Grbavicom, dakle, tri godine vladaju ubice, silovatelji, pljačkaši, hulje, manijaci, budale, glupaci, a zajedničko im je to što sebe zovu Srbima i što prave državu. Srbi, pak, koji ne pripadaju nijednoj od tih kategorija ili ćute, ili se ne vide, ili nemaju snage da se odupru razbojničkim bandama, a oni koji se suprotstave bivaju ili ubijeni, ili prebačeni u kategoriju nižih bića (Bošnjaka i Hrvata), te im svejedno sledi smrt. Ubistva i pljačke počinju istog časa, otvaraju se mučionice i kuće strave, a momak koji će uspeti da preživi (kako bi ispričao ovu priču) postaje pripadnik radnog voda, nešto poput Sonderkommando iz Aušvica – grupe logoraša koja je vadila leševe iz gasnih komora, prebacivala ih do krematorijuma i bacala u peći. Osim što gotovo svakodnevno, s još jednim momkom, muzičarem, sakuplja leševe ubijenih Bošnjaka po Grbavici i sahranjuje ih – u početku su na meti naročito ljudi koji su bili te nesreće da imaju nešto novca, te se na njih ostrvljuju manijaci, prebijaju ih i muče kako bi došli do novca, a potom ih ubijaju – budući pisac i ljudi iz njegovog voda, pod budnim okom pljačkaša, iznose ukradene stvari iz stanova, kopaju rovove ili utvrđuju vojne položaje i za to, ako uopšte prežive, dobijaju hranu. Oni su robovska radna snaga. Prvi deo svog zatočeništva momak preživljava zahvaljujući pre svega uravnoteženom komandiru, sredovečnom muškarcu kojeg ideja o srpskoj državi uspostavljenoj na pravednim osnovama napušta onom brzinom kojom sopstvenim očima vidi kako nastaje i funkcioniše pakao. Kada, međutim, ostane bez te krhke zaštite, budući pisac, boreći se za goli život, postaje zatočenik jedne napuštene grbavičke višespratnice i, ovoga puta, preživljava zahvaljujući devojci s „kvalitetnim“ imenom (Karadžić, Milošević, Ekmečić, Mladić… imena su koja se naročito cene i koja, združena s metafizikom krvi i ludila, pružaju dobru zaštitu od pomahnitalih državotrvoraca). Ako se u prvom periodu grbavičkog pakla ponavljaju ubistva, pljačke, silovanja – u jednoj od najjezivih scena romana budući pisac i njegov kolega muzičar naterani su da, „na žurci“, drndaju instrumente dok pred njihovim očima manijaci siluju Bošnjakinje – uklanjanje i sahranjivanje leševa, svakodnevno rintanje u gustoj atmosferi straha i čistog užasa, drugi deo se odvija u pustoj zgradi u kojoj, kao u prostranoj ćeliji pomalo nalik lavirintu, budući pisac provodi dane i noći u jednoličnom životu sačinjenom od fizičkih i duhovnih vežbi, čitanja, pisanja, slušanja radija, proveravanja „osigurača“ po stepeništima i stanovima u kojima provodi vreme, u nadgledanju aktivnosti izvan zgrade i, naravno, u neprestanom strahu, ali, naročito, u sastancima s devojkom koja ga hranom, društvom i knjigama, ali naročito ljubavlju, održava u životu. U onoj meri u kojoj predivne ljubavne priče spasavaju budućeg pisca od ludila, one spasavaju i čitaoca od koncentrata užasa što ga ovaj veliki roman izdvaja iz stvarnosti.
Pakao je, podseća Ovčina, večito ponavljanje istog, te svojim začudnim jezikom i dobro odvaganom merom događaja, on iz sata u sat, iz dana u dan, iz meseca u mesec, ponavlja iste radnje i, što je od ključnog značaja, zapisuje ih. Njegovi su zapisi često sačinjeni od skraćenica, ili onog najnužnijeg u jeziku, te će se budućem piscu verovatno, upravo takva, kvazidokumentaristička forma učiniti najboljom za prenošenje grbavičkog pakla: iz rečenice on izbacuje, doslovno, sve što se može izbaciti a da se značenje sačuva. Izbacuje glagole kad god može, pa, recimo, umesto da napiše „čujem tramvaj koji se spušta Zagrebačkom ulicom“, kaže samo „tramvaj Zagrebačkom“, ili umesto „stigla je medicinska sestra“, on napiše „stigla medicinska“, da bi u idućem segmentu izbacio i glagol „stići“ jer dovoljno je napisati samo „medicinska“. Prideve koristi retko i samo kad mora. Metafora, komentara, objašnjenja – nema. Ali kada se čitalac, vrlo brzo, svikne na taj neobični jezik, biće uvučen u neodoljiv pripovedački vrtlog. Ovčina, taj Dante grbavičkog pakla, taj pisac neizrecivog, ispisao je remek-delo ovoga jezika.
2. Varlam Šalamov: Dante sibirskog pakla
Gotovo dvadeset godina robijao je u staljinističkom paklu Kolime narodni neprijatelj, pesnik Varlam Tihonovič Šalamov – neoprezno je rekao da je Bunjin veliki pisac i zbog toga, u drugom mandatu, zaradio deset godina robije u kolimskim rudnicima zlata, u tom trenutku, manje od deset godina pre Aušvica, najstrašnijem
mestu na svetu – da bi nam o tom iskustvu ostavio svedočanstvo bez premca, svedočanstvo u vidu velike umetnosti (Priče s Kolime, dva toma, BIGZ 1987, prevod Dejan Mihailović i Ivana Vuletić). Čehovljevskog talenta, oblikovan iskustvom koje se ne može izreći već postojećim jezikom, Šalamov ispisuje priče lišene bilo kakve retorike i bilo kakvih ukrasa, ogoljene koliko su, pred smrću koja im se uvlačila u polomljene kosti, izmrcvarene mišiće i ispražnjeni mozak, bili ogoljeni robovi Kolime. Nesumnjivo je da bi neki od velikih romana o varšavskom getu, recimo, bio parnjak romanu Damira Ovčine, ali asocijacija, ovde, ne ide za sadržinom, već za formom, za jezikom. Jer, kao i kod Ovčine, samo je svedeni, brutalni jezički izraz, onaj izraz koji ostavlja samo jezičku kost, u stanju da zahvati ono neizrecivo. Istovremeno, iako jeste svedočanstvo, Šalamovljev tekst nije dokument, nego upravo velika umetnost. Šalamov je pouzdani svedok zato što je veliki pisac.
Šalamov, dakle, kao politički zatvorenik, robijaške godine provodi u logorima na dalekom ruskom severoistoku, u predelima koji su pod ledom devet meseci u godini, pod svakodnevnim batinama, gonjen zverskom glađu dok umire u rudnicima zlata ili na seči drveta. Ne objašnjava Šalamov ništa, samo piše. Ne docira, nego opisuje. Čak ni ne zaključuje, nego svedoči. Brutalnost njegovog izraza uporediva je s brutalnošću života i smrti (života kao umiranja) u komunističkim logorima smrti. „Kriminalci nisu ljudi“, zapisaće u jednoj priči i tu će rečenicu, jednu od najstrašnijih u istoriji književnosti, opravdati svakim redom u ovim pričama. Jer, komunisti su kriminalcima davali povlašćeni status i koristili ih za istrebljenje političkih zatvorenika, te su kriminalci bili nešto poput kapoa u nacističkim logorima. Bez i jedne ljudske osobine – osim najcenjenijih osobina u paklu Kolime: cinizma, odsustva bilo kakvih prepoznatljivih ljudskih osećanja, pročišćene koristoljubivosti, nemilosrdnosti, svireposti, sadizma – kriminalci su avangarda komunističkog društva, kao, uostalom, i svakog obećanog raja. Šalamov ne ostavlja ni trun nade.
Uz veliki roman Prima Levija Zar je to čovek?, Priče s Kolime morale bi da postanu deo obavezne literature svakog i svačijeg odrastanja na ovome svetu.
3. Darko Cvijetić: Dante Crvenog solitera
U Prijedoru 1975. godine, kada je Jugoslavija izgledala kao prihvatljiv prostor za život, podignut je soliter, prozvan crvenim, u kojem su, ne razmišljajući previše o svom etničkom poreklu, lepo živeli Bošnjaci (tada Muslimani), Hrvati i Srbi. A onda je, petnaestak godina kasnije, sve otišlo u vražju mater i komšije su se, preko noći, okrenuli jedni protiv drugih. Kao i svugde gde su bili najjači ili najnaoružaniji, istakli su se oni koji su sebe nazivali Srbima, pa ne samo da su, bez nepotrebnog oklevanja, poubijali i opljačkali najveći deo nesrpskih žitelja Crvenog solitera – što na licu mesta, u njihovim stanovima ili ispred zgrade, što u sabirnim logorima oko Prijedora – već su, temeljiti kakvi su bili, svoje aktivnosti proširili i na grad sa okolinom. Prijedorski nas je pesnik i pisac Darko Cvijetić, u nevelikom romanu Schindlerov lift (Buybook, Sarajevo, 2018), poveo u kratku šetnju vertikalom ratnog pakla Crvenog solitera, u kojem i danas živi (i mre).
Više nego sadržina povezuje Cvijetića sa Ovčinom i Šalamovim apsolutno svedeni izraz: njegov je roman nešto poput zapisnika smrti, izveštaj o ubistvima, pljačkama i demonima koji su, u liku veoma živih i stvarnih ljudi, pohodili Crveni soliter onim ritmom kojim se podizao i spuštao lift marke Schindler. Navede Cvijetić tek ime ili nadimak komšije ili komšinice, zapiše šta je radio u detinjstvu a šta kad je odrastao, kakvi su mu bili roditelji i gde su radili, te kako je ubijen(a) ili kako je ubijao. Tu su i likovi koje čak ni rat nije uspeo da izvede iz svojih uloga, tu su sećanja, nalik bleskovima, sabijena u jedan trenutak ili jedan događaj, tu je lik devojčice koju će Schindlerov lift da obezglavi (pa ćemo tada, ili nešto kasnije, morati na čas da odložimo čitanje jer smo nemoćni pred tim svedenim jezikom koji nam prenosi toliko strave), ali i urnebesna epizoda u kojoj ćemo, zahvaljujući kameri postavljenoj u lift, da pročitamo izveštaj o ponašanju komšija u liftu. I sve to bez osude, bez komentarisanja i objašnjenja. Prevelik je Darko Cvijetić pesnik da bi verovao u bilo šta drugo osim u jezik i predobar je on pisac da bi nam objašnjavao ono što nam je jezik već tako ubedljivo rekao.
