Soldat istine

Mitologija mladalačke smrti u naše vrijeme neodvojivo je povezana s brojem 27. Za silne rokenrol ikonične figure u drugoj polovini dvadesetog, a, evo, i s početka dvadeset prvog vijeka, dvadeset i sedmi rođendan bio je posljednji koji su proslavili. Džimi Hendriks, Dženis Džoplin, Džim Morison, Kurt Kobajn te Ejmi Vajnhaus samo su neki od najpoznatijih primjera. Među teoretičarima kulture ima ozbiljnih zagovornika teze da je simbolički predak svih rokenrol heroja i heroina bio engleski romantičarski pjesnik Lord Bajron. I njegova je mladalačka smrt postala legendarna, samo što je on svoje simboličke potomke nadživio skoro za deceniju. Posljednji rođendan koji je Bajron, naime, proslavio bio je trideset i šesti, o čemu je napisao i pjesmu, jednu od svojih najslavnijih pjesama (On This Day I Complete My Thirty–Sixth Year). Jovana Skerlića teško bismo asocijativno mogli da povežemo sa Morisonom ili Kobejnom, no link za Bajronom – književni i slobodarski – je sasvim primjeren. Kao i Bajronu, posljednji Skerlićev rođendan bio je trideset šesti; umro je u trideset i sedmoj godini života.

AVANGARDA: U balkanskim i srednjoevropskim biografijama u devetnaestom i dvadesetom vijeku kao kliše se već javlja motiv da je malo kome uspjelo da se rodi i umre u istoj državi, pa makar se i rodio i umro u istom gradu. Prečesto su se na cijelom tom prostoru rađale i umirale imperije, pomjerale granice, zemlje se širile i sužavale. Skerlić se ipak i rodio i umro u istom gradu i istoj državi, to jest u Beogradu i u Srbiji, mada je, istini za volju, u vrijeme njegovog rođenja (20. augusta 1877.) Srbija bila kneževina, a u vrijeme smrti njegove (15. maja 1914.) kraljevina. I mada je epoha njegovog života bila krcata istorijom: od Majskog prevrata do Balkanskih ratova, datumi njegovog rođenja i smrti kao da su simbolički izvan istorije, kao da najavljuju, bivajući samo malo uoči njih, ključne istorijske događaje koji će presudno oblikovati buduće vrijeme. Skerlić se rodio manje od godinu dana uoči Berlinskog kongresa na kojem će konačno biti potvrđen suverenitet Srbije (kao i Crne Gore te Rumunije) i na kojem je Austro-Ugarskoj dato pravo da okupira Bosnu i Hercegovinu. Ni mjesec i po nije prošlo od Skerlićeve smrti, kad je u Sarajevo izvršen atentat, finalna posljedica pomenute okupacije i povod za rat čijim će završetkom propasti neke stare imperije i države, a neke nove će da nastanu. Jedna od tih novih – Jugoslavija – bila je i Skerlićev san. U svojoj recentnoj Istoriji Jugoslavije u 20. veku, njemačka istoričara Mari-Žanin Čalić ovako sumira spisak rodonačelnika jugoslovenske ideje: „Među kulturnim stvaraocima i intelektualcima bilo je sve više pristalica južnoslovenske kulturne, jezičke i političke sinteze, stvaranje jedne opštejugoslovenske nacije, kojoj je svaki narod trebalo da doprinese nečim sebi svojstvenim. Kao njena avangarda preporučili su se intelektualci, kulturni stvaraoci i omladinski pokret, među kojima su bili vodeći naučnici i spisatelji kao što su geograf Jovan Cvijić, književnik Jovan Skerlić i istoričar Stojan Novaković u Srbiji, skulptor Ivan Meštrović, dramski pisac Ivo Vojinović i književnik Antun Gustav Matoš u Hrvatskoj, etnolog Niko Županič i literat Ivan Cankar u Sloveniji, kao i književnik Ivo Andrić u Bosni i Hercegovini.“ Malo dalje u istoj knjizi, Mari-Žanin Čalić jedini put citira Jovana Skerlića. Zanimljivo koju frazu iz njegovog ogromnog opusa koristi da opiše na kojoj osnovi se poslije Aneksione krize temelji snaženje jugoslovenske ideje, naročito među omladinom. Omladina je tada, po riječima istoričarke, njegovala snažniju samosvesnost, odnosno, pa nastavlja citirajući Skerlića, „veru u sebe, oslanjanje na svoju sopstvenu snagu“.

STIHIJA: Skerlićevo ubjedljivo i elokventno argumentovanje ideje narodnog jedinstva i ujedinjene Jugoslavije dopadalo se toj samosvjesnoj omladini. Jovo Bakić je ovih dana podsjetio na karakterističnu Skerlićevu rečenicu, na čudnovat i pomjeren način neobično aktuelnu i dan danas: „Za naše male narode ima svega dva puta: ‘biti ili ne biti’, složiti se, sjediniti se, pa živeti i razvijati se, ili ostati rastrzan surovim, ubilačkim međusobnim borbama, provoditi dane u nominalnoj nezavisnosti, i očekivati dan kada će se postati ili ruska gubernija ili austrijska provincija,“ Prepustivši se „surovim ubilačkim međusobnim borbama“, južnoslovenski narodi danas listom uživaju u svojim nominalnim nezavisnostima, svedeni uglavnom na formalne ili neformalne austrijske provincije, sa ponekom opozicijskom frakcijom sklonom da zagovara težnju ka statusu ruske gubernije. Jedan od najljepših „jugoslovenskih“ eseja Skerlićevih jest onaj o Anti Starčeviću. Nakon što iscitira sve najradikalnije Starčevićeve antisrpske pamflete, Skerlić iznosi samo na prvi pogled paradoksalan zaključak o Starčeviću kao suštinski integralnom Jugoslovenu. Starčević, naime, misli da su svi Južni Sloveni jedan narod, samo ih sve vidi kao Hrvate. Kaže Skerlić da Starčević nije odricao Srbe „no ih je obuhvatio u hrvatskom imenu; kao i drugi, i on je za narodno jedinstvo, samo je hteo da to bude pod jednim imenom hrvatskim. Njegova je greška što je odveć bio čovek predubeđenja i odricanja, što je zatvarao oči pred činjenicama i preskakao preko stvarnosti i samo je tako mogao doći na apsurdnu i nesrećnu ideju da vrši delo narodnog ujedinjenja odričući Srbe! Ali pored svega toga, Velika Hrvatska Anta Starčevića u stvari je isto što i Velika Srbija naših patriota. Razlika je formalna, samo u imenu.“ Uz svijest o Starčevićevim manama, on je Skerliću bliži od onih za koje su Srbi i Hrvati dva naroda. Ključ bliskosti sa Starčevićem možda je u ovoj rečenici: „Njegova osnovna misao je: ni k Pešti, ni k Beču, no k sebi, sa verom u sebe, sa nadom u budućnost.“ U toj vjeri u sebe Skerlić, vidjeli smo već, nalazi ključ vremena koje će doći, našeg budućeg doba. Nije Skerlić, naravno, bio samo ideolog jugoslovenstva. Ono što je iz današnje perspektive možda i najfascinantnije kad je riječ o Skerliću jest širina njegovog opusa i bogatstvo biografije što je sve stalo u nepunih trideset sedam godina. Dio tajne je zasigurno u karakteru i temperamentu. Sjajno to i lapidarno opisuje ona rečenica kojom je Skerlića definisao Mihailo Gavrilović: „To nije čovek, nego stihija“. Kad je o politici riječ, nisu Skerlićevi stavovi i danas aktuelni samo kad se radi o strateškim, identitetskim, geopolitičkim pitanjima. Njegov antimilitarizam, osuda birokratije i poreznika („pijavica narodnih“), a naročito njegov čuveni govor u Narodnoj skupštini protiv bankara i „bankokratije“ djeluju sasvim svježe i savremeno.

PROTIV TRULEŽI I RĐAVŠTINE: Istorija, naravno, Skerlića prvenstveno pamti kao književnog kritičara. Bio je u tom smislu „učitelj i borac“, kako kaže Miloš Crnjanski u kratkom tekstu iz 1924. godine, napisanom, dakle, o desetoj obljetnici Skerlićeve smrti. U tom tekstu Crnjanski se prisjeća da je Skerlića vidio samo jedanput i da su se Skerlića u Vojvodini u „u to zlurado doba njegovih kampanja sa karlovačkim profesorima“ više bojali nego što su ga voljeli. Sasvim suprotno je bilo u Srbiji i u Bosni, veli Crnjanski, gdje se za Skerlićem dizao talas života. Pita se u tom istom tekstu Crnjanski šta bi bilo sa Skerlićem u Jugoslaviji da je živ i dade naslutiti da bi po njegovom mišljenju on bio važniji u politici nego u književnosti. Ipak, to ne znači da ne bi imao uticaja u „književnom haosu“. Važna Skerlićeva osobina, kaže Crnjanski u pamtljivoj frazi, jest to da u njemu „nije bilo cinizma, ni perversije“. Kad je riječ o Skerlićevom statusu među omladinom u Srbiji i Bosni, Predrag Palavestra primijećuje da je za mladobosansku generaciju Skerlić bio više politički, nego književnokritičarski autoritet, no da je njegov uticaj i na potonjem planu bio izrazit. Govoreći o Milošu Vidakoviću, Andrićevom školskom drugu i velikom prijatelju iz mladosti, jednom od najtalentovanijih pisaca mladobosanskog naraštaja, Palavestra piše kako je on „smelo naglašavao svoje neslaganje s postavkama vodećih srpskih kritičara onoga doba, a, s druge strane, ispovedao ista vitalistička uverenja koja su bila u osnovi estetičkih shvatanja tih kritičara, pre svega Jovana Skerlića“. Uz sav svoj autoritet u toj oblasti, Skerlić zapravo i nije bio književni kritičar fahidiotski zagledan u vlastiti pupak, nego je bio javni intelektualac, u smislu u kome je tu vokaciju u istoj toj epohi utemeljio Emil Zola, čovjek posvećen angažmanu za društveni napredak i opšte dobro, tip vrhunskog i uticajnog novinskog komentatora, kolumniste. Najveći srpski i jugoslovenski publicisti u tom su smislu izišli iz Skerlićevog šinjela. Citirajmo stoga na kraju savršeno napisanu apologiju ili pledoaje za tu profesiju, odlomak iz teksta koji je Skerlić objavio u „Odjeku“ 12. novembra 1905. godine, a koji se (auto)poetički pa i stilski rimuje sa onim slavnim Kamijevim fragmentom iz Heleninog progonstva. Ovako Kami: „U nekim trenucima: kakvo iskušenje da se okrenemo od ovoga sumornog i suhoparnog svijeta! Ali ovo je naše vrijeme, i mi ne možemo živjeti tako da mrzimo sami sebe.“; a ovako Skerlić: „Ima trenutaka kada čovek ima da se bori sa istočnjačkom indolencijom, sa mlakom neotpornošću, pasivnim duhom našega sveta, sa ljudima zle volje koji mrze svaki rad za opšte dobro, sa duhovnom i moralnom fukarom koja nigde više nema maha no u Srbiji, i tada je sklon da poveruje da je zbilja donkihotski ispravljati krivu Drinu, isprsiti se pred prljavom bujicom koja nosi blato u sebi i šljam na sebi, da je najpametnije izmaći se iz toga vrzinog kola, kao Volter, ‘obdelavati svoj vrt’ i čekati bolje i pametnije doba i pokolenja. Ali, te malodušne misli dolaze samo onda kada čovek nema osećanje da mu je dužnost ostati na svome mestu kao soldat istine, kada zaboravlja da nijedan, i najmanji napor nikad nije izgubljen, da zdrav razum mora najzad pobediti, i da bi takvo dezertiranje značilo punu pobedu truleži i rđavštine.“

UČITELJ I BORAC: Jovan Skerlić (1877–1914)