Od paleolita do danas

Posetioci ovogodišnjeg muzičkog festivala Exit svakako su primetili da im, za razliku od prethodna dva leta, pojedini segmenti Petrovaradinske tvrđave nisu dostupni. Mesta gde je ranije ispijano pivo i iščekivana svanuća uz world music i pogled na mamurni Novi Sad sada su bila raskopana i zabrađena žičanom ogradom. Oni koje je to interesovalo mogli su da saznaju da je u toku rekonstrukcija zapuštene komunalne infrastrukture koju prate, odnosno kojoj prethode arheološka istraživanja. Oni još radoznaliji mogli su da čuju i da je na tim mestima došlo do zanimljivih arheoloških otkrića koja bacaju drugačije svetlo na istoriju ne samo „Gibraltara na Dunavu“ – kako Novosađani od milja nazivaju Tvrđavu – već i čitave Panonske nizije.

RADOVI NA TVRĐAVI: Fortifikacija današnje tvrđave, koja je sagrađena osamdesetih godina XVIII veka (gradnja je trajala skoro 90 godina), u potpunosti je zadovoljavala tehničke potrebe, sve do polovine prošlog stoleća kada Tvrđava iz vojne prelazi pod civilnu upravu. Tada dobija nove stanare i, u skladu s novim potrebama, na tvrđavu se „dovode“ ogromne količine vode; postojeća kanalizaciona mreža trpi ogroman pritisak. Sanacije je bila uglavnom privremenog karaktera, a rezultati neadekvatnog korišćenja su više nego zabrinjavajući: tvrđava lagano tone, neki objekti su se nakrivili a bedemi su počeli da pucaju. Pre šest-sedam godina gradska vlada Novog Sada donela je odluku da se počne generalna infrastrukturna rekonstukcija. Potom je pravljen projekat, a početkom avgusta prošle godine, kada su sredstva „s mukom skupljena“ i tlo snimljeno i ispitano, početa je i realizacija. Projektanti su se odlučili za jedan instalacioni tunel gde će biti smešteni svi vodovi, što će olakšati kasnije popravke. Po zakonu, rekonstrukciju, u ovom slučaju izgradnju instalacionog tunela, prate timovi arheologa koji nadgledaju radove i ako pronađu nešto zanimljivo obustavljaju ih da bi nastavili istraživanja.

Po ranijim saznanjima, na Petrovaradinskoj tvrđavi prvo ljudsko naselje postojalo je u periodu mlađeg kamenog doba, dakle negde oko 4500. godine pre nove ere. Upravo zbog kompleksnog spleta instalacija i nedostatka sredstava, ranije nisu obavljena temeljna arheološka istraživanja. Projekat instalacionog tunela bio je šansa da se na tim koridorima obave i naučna ispitivanja, te da se eventualni pronalasci dokumentuju, srede i arhiviraju. „Osim što se sprečavalo dalje propadanje tvrđave, mi smo dobili izvanrednu priliku da prošetamo po njenoj prošlosti“, kaže za „Vreme“ arheolog Radovan Bunardžić, rukovodilac istraživačkih radova, i dodaje: „Do sada se o njenoj istoriji, bez obzira na brojne legende zaogrnute u maštu, veoma malo znalo. Građanska istoriografija isplela je jednu finu retoriku koja je, međutim, daleko od stvarnosti.“

20.000 GODINA ISTORIJE: Otkrića na samom početku radova izmenila su istoriju ovog prostora. Nekoliko metara od ulaza u Muzej grada Novog Sada pronađeni su ostaci mlađeg paleolitskog staništa, iz perioda od 19.000 do 15.000 godina p.n.e. „Bukvalno smo upali u jedno fantastično višeslojno naselje. Čovek u kontinuitetu nastanjuje prostor Petrovaradinske stene, a današnje tvrđave, od praistorije do danas, pa čak i u paleolitu kada su se ljudska staništa uglavnom nalazila u pećinama. Retko se kada paleolitski čovek pojavljuje na otvorenom prostoru“, kaže Bunardžić.

Već tada je bilo jasno da će arheološka iskopavanja potrajati mnogo duže nego što je planirano. Tokom prošlogodišnje kampanje pronađeni su i ostaci vinčanske kulture, kao i ostaci utvrđenog rimskog naselja Kuzum (Cusum), koje je napravljeno u I veku naše ere, a koje je, prema istorijskim podacima, postojao do IV veka. Smatralo se da je Kuzum prvo utvrđeno naselje na prostoru sadašnje tvrđave. Osim toga, nađeni su i ostaci srednjovekovne kulture.

Tokom ovogodišnje kampanje, arheolozi su došli do još jednog značajnog otkrića. Tretirajući ostatke naselja iz mlađeg bronzanog doba (oko 3000 godina pre Hrista), pronašli su i bedeme iz tog perioda, koji svedoče da je na Petrovaradinskoj steni još za vreme tzv. vučedolske kulture postojala neka vrsta utvrđenog naselja. „Ostaci grnčarije i posuđa ukazivali su nam da se radi o eneolitskoj naseobinskoj celini. Otkrivanjem bedema, međutim, utvrdili smo da se radi o utvrđenom naselju. Dakle, tvrđava je u nekom obliku postojala već u to vreme. Bedemi su pojačavani koljem i palisadama. Još ne znamo sve podatke, ali sigurno je da je reč o velikom otkriću“, kaže Bunardžić.

Posle eneolita, na Tvrđavi su se smenjivale različite kulture. Ostaci rimskog Kuzuma bili su prekriveni zidovima tvrđave, ali je u okolini odranije sačuvano dovoljno istorijskih spomenika iz tog vremena. Godina 1235. bila je prekretnica u istoriji Petrovaradina. Te godine je ugarski kralj Bela IV naselio monahe cistercite iz Francuske, a oni su na ostacima Kuzuma stvorili opatiju Belakut. Tokom najezde Tatara, kada su izgrađeni mnogi ugarski utvrđeni gradovi, nikla je i „nova“ Petrovaradinska, tzv. srednjovekovna tvrđava, čiji su ostaci takođe pronađeni tokom ovogodišnjih radova. Pronađeni su i ostaci naselja i crkve. Deo srednjovekove tvrđave, odnosno njeni bedemi nalazili su se odmah iza današnjeg Muzeja grada.

Srednjovekovna tvrđava dobija na značaju s povećanjem opasnosti od Turaka Osmanlija, koji je zauzimaju 27. jula 1526. godine. Polovinom XVI veka Varadin dobija status kasabe. Tokom Velikog bečkog rata (1683–1699) Petrovaradin dva puta prelazi iz ruke u ruku; Austrijanci ga prvi put osvajaju 1687, a konačno 1691. godine. Istorija kazuje da su pre osvajanja Austrijanci bili i te kako zainteresovani za izgled srednjovekovne tvrđave, pa šalju svoje obaveštajce koji prave njen crtež. Taj crtež je i danas dostupan, a novi nalazi pokazuju da je bio verodostojan. „Jedino saznanje o srednjovekovnoj tvrđavi koje smo do sada imali bio je crtež iz tog vremena, koji, međutim, nije uziman ozbiljno. Iskopavanjem smo utvrdili da je bio verodostojan, pa ispada da ga je radio stručnjak toga doba. Delove srednjovekovne tvrđave uspeli smo da rekonstruišemo i oni će, u zavisnosti od rezultata našeg dogovora sa predstavnicima gradske vlasti, biti dostupni posetiocima i turistima“, kaže Bunardžić. Posle osvajanja, Austrijanci su srednjovekovnu tvrđavu posuli zemljom i izravnali, a potom počinju gradnju današnje tvrđave.

SUDBINA NALAZIŠTA: „Sve u svemu, ovde se stalno živi. Interesovanje za ovaj prostor lako je objasniti ako se zna da je Dunav ovde najuži u svom srednjem toku i da je ovo strateški veoma važno mesto. Ko ga kontroliše, on gazduje celim područjem“, kaže Bunardžić i dodaje da je veoma malo mesta u Evropi gde se na jednom mestu, u kontinuitetu, može sagledati cela ljudska prošlost.

Tim arheologa i njihovih pomoćnika uspeo je tokom istraživanja da restaurira stotine posuda koje potiču iz različitih vremenskih razdoblja i kultura. Tehnički inventar, u koji se unose predmeti vredni pažnje, za sada ima preko 20.000 odrednica. „To svedoči da svakodnevno dobijamo mnogo informacija koje tek treba obraditi. Sada pripremamo teren za ona potonja, problemska istraživanja koja će dati odgovor na minucioznija arheološka pitanja“, kaže Bunardžić.

Iza svega toga krije se nedoumica šta dalje činiti sa vrednim arheološkim otkrićima. Bunardžić kaže da će predstavnici gradske vlasti morati da odluče na kakav će način i u kom obliku biti prezentovani rezultati istraživanja. Da li će ostaci eneolitskih bedema, rimskog Kuzuma i srednjovekovne tvrđave biti rekonstruisani i, kao takvi, postati turistička atrakcija ili će se sve samo dokumentovati, a potom zatrpati? „Mi svakako pripremamo stalnu postavku u Muzeju grada pod nazivom „Petrovaradinska tvrđava u prošlosti“, ali bi bilo dobro ako bismo i neke delove starih utvrđenja učinili dostupnim za posetioce. Da bi ovo neprocenjivo istorijsko blago ostalo sačuvano, neophodna je izmena projektne trase komunalnih radova, jer sadašnji koridor prelazi direktno preko bedema“, kaže Bunardžić.

Direktor Muzeja grada Novog Sada Ilija Komnenović smatra da bi Petrovaradinsku tvrđavu valjalo pretvoriti u arheološki park, koji bi mogao doprineti buđenju turizma u Novom Sadu. Sličnog mišljenja je i akademik Bogdan Brukner, koji smatra da bi Tvrđava uz malo truda mogla postati prava turističko-arheološka atrakcija. Bunardžić dodaje da bi uređenje Tvrđave trebalo da prati i rekonstrukcija njenog podgrađa – popularnog Gradića, koji je sjajna barokna celina iz XVIII veka, a koji je decenijama posle Drugog svetskog rata devastiran, i fizički i sociološki i kulturološki. Prvi zadatak, po njemu, jeste izmeštanje saobraćaja iz ovog dela grada.

Za oživljavanje i uređenje baroknog naselja zalaže se i udruženje građana Petrovaradina „Suburbium“, koje je osnovano u maju prošle godine. Ono je pre nekoliko dana izašlo u javnost sa idejom da se celokupan kompleks Tvrđave, kojem pripada i Gradić pretvori u pešačku zonu, u čijem okviru se planira i izgradnja hotela, muzeja, galerija, klubova i turističkih objekata. „Uz elektro-voziće, fijakere, žičare do Fruške gore i karnevale, život u podgrađu trajao bi 24 sata dnevno“, kaže Siniša Jokić, član „Suburbiuma“ i kustos i istoričar u Muzeju grada. „Tako bi se osetio duh evropske prošlosti, a Novi Sad bi se predstavio kao pravi srednjoevropski grad“, dodaje on. Iz današnje perspektive, verovatnoća da se ostvari ova ideja ravna je mogućnosti da Srbija do 2007. godine postane članica Evropske unije ili da Beograd dobije organizaciju Olimpijskih igara. Ipak, ko zna… Za početak, trebalo bi bar nešto uraditi po pitanju podgrađa koje svojim avetinjskim izgledom ponekad uplaši i vlastite meštane, a kamoli eventualne, razmažene zapadnoevropske turiste.

Iako prema našim saznanjima nisu bili preterano upućeni niti u istorijat Petrovaradinske tvrđave niti u arheološke podvige na njoj, mnogi Exitovi strani izvođači nisu krili oduševljenje njenim ambijentom. Ovogodišnje „prvo ime“ Exita, Tricky, izrazio je želju da se na Tvrđavi nastani i napravi muzički studio. „Odmah bih to učinio kada bih mogao“, rekao je on. Pa, ko zna, možda će za par hiljada godina neki arheolozi biti oduševljeni kada na Petrovaradinskoj steni pronađu ostatke jednog muzičkog festivala.