Tačno osamdeset godina nakon njegove monografske izložbe, Muzej modernih umetnosti u Njujorku – MoMA – organizovao je reprizu iste postavke jednog od najslavnijih muralista na svetu Dijega Rivere, koja je otvorena krajem 2011. godine i traje do polovine maja. Ako ove dve izložbe uporedimo, videćemo da bi kulturno-istorijski kontekst izložbe iz 1931/32. ima neodoljivu sličnost sa današnjim. Ekonomska kriza i položaj radničke klase danas, ne samo u Americi – simbolu kapitalizma i konzumerizma – već i širom sveta, sugerišu Riverinu aktuelnost i određenu notu klasično-vizionarskog karaktera njegovog dela. Socioekonomska i politička simbolika prizora prikazanih na njegovim muralima u izvesnoj meri prevazilaze sam umetničko-estetski dojam, namećući ideju da umetnikov značaj ni danas nije za potcenjivanje. Ovo je bar zvanični stav muzeja koji je organizovao obe izložbe, ali i povod da se još jednom osvrne na rad muža Fride Kalo. Istovremeno, širi globalni društveno-ekonomski kontekst, pre svega nepostojanje jasno razgraničenih političkih sistema kao pre 80 godina, sugeriše da je procena muzeja možda ipak pretenciozni pokušaj pravljenja istorijskih analogija.
DVE KRIZE: Koncentrišući se pre svega na radove nastale tokom Riverinog boravka u Njujorku krajem 1931. i početkom 1932. godine, koje je naručio i finansirao sam muzej na čelu sa Ebi Rokfeler, ova postavka jeste realizovana u osetljivom društveno-ekonomskom trenutku, navodeći posetioce na preispitivanje politike muzeja i eventualne skrivene poruke. Na prvi pogled mala, ovu izložbu čini pet od ukupno osam murala specijalno izrađenih za muzej, kao i niza crteža, akvarela i različitog arhivskom materijala koji je pratio šestonedeljnu pripremu postavke s početka tridesetih. Takođe, u izložbu su uključeni i nacrti za izradu čuvenog murala za Rokfeler centar, koji je, nakon što je Rivera u njega uključio i neplanirani portret komunističkog lidera Lenjina, uništen pre završetka radova.
Sama po sebi, izložba je, usled fizičkih ograničenja, krajnje svedenog karaktera. Uostalom, politika muzeja je u tom pogledu potpuno jasna. Izloženi radovi su isti oni koje je Rivera naslikao tokom svog prvog boravka u Njujorku pre 80 godina. Od ukupno osam murala naslikanih za prvu retrospektivu, tri su nastala nakon otvaranja izložbe 22. decembra 1931. godine. Ne prestajući da slika nakon naručenih pet murala na kojima je oslikao prizore iz života meksičke radničke klase i njenog sukoba sa vlastima tokom revolucije, umetnik ih naslikao još tri murala tokom trajanja same izložbe. Sam koncept izložbe posvećene jednom i dalje živom umetniku bio je tada nov u svetu, a prva, i do tada jedina takva izložba u istom muzeju bila je posvećena Matisu. Iako je Matis u tom trenutku predstavljao daleko viđenijeg umetnika svetske reputacije, Riverina retrospektiva je privukla čak tri puta više ljudi, uspostavljajući rekord u broju posetilaca izložbi.
RITAM ULICE: Na prvi pogled, ova situacija se lako može objasniti političkom angažovanošću Rivere kao umetnika. Međutim, činjenica da je muzej, čiji su osnivači bili njujorški milioneri iz porodice Rokfeler, organizovao izložbu meksičkog umetnika širom sveta poznatog po svojim komunističkim stavovima, predstavlja pravu kontroverzu. Ebi Rokfeler, jedna od glavnih finansijera Riverinog boravka u Njujorku, bila je i te kako upoznata sa njegovim političkim stavovima. Uprkos tome, ona je smatrala da MoMA treba da promoviše umetnost koja je u stanju da prikaže aktuelna društvena kretanja. Kako je Rivera bio upravo takav umetnik, izbor muzeja, kao ni veliko interesovanje javnosti za njegov rad nimalo ne iznenađuju.
Po dolasku u Njujork, Dijego Rivera je izjavio da želi da oslika ritam njujorških ulica i naroda na njima. Na tri naknadno oslikana bloka, on je zabeležio scene iz života američke radničke klase u periodu jeka ekonomske krize. Na vrhuncu nezaposlenosti i ekonomske depresije, ali i industrijalizacije društva, murali prikazuju ulične radove, prizore iz fabrika, kao i završne radove na izgradnji najviših nebodera na planeti u tom trenutku. Najupečatljivije delo na izložbi je upravo jedno od tri naknadno oslikana murala – Zamrznuta imovina. U pitanju je mural sa kritičkim osvrtom i jasnim preispitivanjem društvene hijerarhije u Njujorku kao simbolu američke moći, ali i samom američkom društvu per se. Samo letimični pogled na izložene radove, kod posmatrača izaziva neodoljivi osećaj da su, usled neverovatne sličnosti sa dešavanjima u svetu danas, prikazi pred njim istrgnuti iz naslova savremene dnevne štampe. Hladna, arhitektonski precizna kompozicija, jarke boje i slojevitost Riverinih radova nemilosrdno pogađaju u srž problema nastalih u periodu nakon ekonomske krize 2008. godine. Činjenica da je izložba održana baš u Njujorku u kojem je u toku njenog otvaranja bila aktuelna okupacija Vol strita, i u kojem je osamdesetak godina ranije otpočela kriza sličnih razmera, predstavlja puku ironiju sudbine.
U (NE)MILOSTI POPKULTURE: Da li je Rivera zaista naš savremenik, kao što MoMA sugeriše svojom aktuelnom postavkom? Uprkos okupaciji Vol strita i pobuni protiv institucija kapitalizma, Riverina retrospektiva danas teško da će ostaviti utisak sličan onom pre 80 godina.
Bez obzira na sličnosti Riverinih murala sa svakodnevicom, i to ne samo američkom već i drugih društava širom planete, freske izložene u Muzeju modernih umetnosti u Njujorku nemaju istu političku vrednost koju su imale tokom Velike depresije. Kompleksnost meksičkog kulturno-istorijskog i društvenog konteksta koji je Rivera preneo na murale naslikane širom Meksika, kao i njihova fiksiranost za sredine u kojima su oslikane, i dalje imaju veliki značaj na lokalnom nivou. One su pre svega značajne za kreiranje nacionalnog i kulturnog identiteta marginalizovane zemlje u senci moćnog suseda u periodu nakon Meksičke revolucije.
Nasuprot njima, murali koje je uradio u Sjedinjenim Američkim Državama danas se posmatraju pre svega kao eksponati iz istorije umetnosti o kojima se pišu naučne studije, dok na javnost gotovo i da nemaju uticaja. Da li se to dešava zbog neprijemčivosti njegovog rada pop kulturi koja svoj uticaj crpi iz kapitalizma u kojem je i nastala? Ili je za to kriva otuđenost čoveka u postmodernom svetu u kojem nema prostora za solidarnost i altruizam, dok je spremnost na pobunu protiv vladajućih represivnih sistema i vlastodržaca u ma kom obliku političkog sistema toliko retka? Ostaje nam da to detaljnije istražimo. U međuvremenu, jedno je sigurno – ne morate znati ništa o meksičkom muralisti iz prve polovine 20. veka da biste razumeli konflikt između običnog čoveka i pripadnika vlasti, koji je ovekovečen u njegovim radovima.
