Rimska Vojna krajina

Ostatke utvrđene granice rimske imperije iz vremena njenog najvećeg prostiranja danas kao kulturno i istorijsko nasleđe štiti UNESCO, a od te činjenice žive nebrojene turističke agencije, uključujući i one koje putnicima nude biciklističke rute od Španije, Škotske ili Finske do ušća Dunava. Sve duž limesa, mada bi mogle i šire i dalje – na istok do Eufrata, na jug do Arabije i Egipta, pa opet na zapad, sve do Gibraltara.

U istoriji civilizacije zidovi su prastara tradicija, koja ne počinje s Kineskim kao što se ne završava s rušenjem Berlinskog ili podizanjem protivimigrantskih zidova u Izraelu i Sjedinjenim Državama. Utoliko je zanimljivije što se gradnja sistema odbrambenih utvrđenja Rimskog carstva vezuje za period vladavine petorice „dobrih careva“, u drugom veku nove ere, kada se sa zapada na istok i severa na jug bezbedno i bez problema moglo putovati prostorom mnogo većim od onog koji danas pokrivaju zemlje Šengena.

Reč „limes“, kojom se onda i danas označava granica Rimskog carstva, potiče od izraza „limes transversus“ a znači brazda, poljska međa, staza, put i, najzad, granični bedem.

Ideja o sistemu utvrđenja kojim se od upada varvara brani Carstvo vezuje se za Oktavijana Avgusta i njegovu strategiju (vojni stručnjaci danas je zovu strategijska defanziva) čuvanja imperije postavljanjem granica na pogodne odbrambene linije, najpre velike vodene prepreke. S tim ciljem zauzeta je teritorija na desnoj obali Dunava od izvora do ušća u Crno more na jednoj, i leva obala Rajne, na drugoj strani. „Upadni ugao“ prema Galiji, između izvora Rajne i Dunava, međutim, nikada nije zatvoren planiranim postavljanjem granice duž Labe. Utvrđivanje granice imperije išlo je postupno (videti okvir „Gradnja i raspored“). Istovremeno je izgrađena ogromna mreža puteva duž granice i ka unutrašnjosti, često na nasipima i kolovozom od tvrde podloge širine pet do šest metara.

Dunavski limes protezao se duž Dunava od Regensburga do Crnog mora. Njegov panonski deo protezao se do Singidunuma i isprva ga čine drvene kule, kasnije od kamena ili opeke. Poznatija utvrđenja i logori su bili Kastra Regina, Kastra Batava, Vindobona, Karnuntum, Akvinkum, Altinum, Ad Militare (Batina), Kuzum (Cusum, Petrovaradin), Akuminkum (Acumincum, Stari Slankamen). Baranjski deo limesa protezao se od Murse (Osijek) do Batine i imao je utvrđeni glavni vojni put. Kašteli su bili kod Batine, Ad Novas (Zmajevac), Mursa Minor (Darda), Aureus Mons (Kamenac) i Albano (Luško). Sremski deo limesa protezao se od Taurunuma (Zemun) do Teutoburgijuma (Teutoburgium, Dalj). Za odbranu prelaza preko Dunava na velikoj okuci oko istočne padine Mons Almus (Fruška gora) izgrađeno je utvrđenje kod Petrovaradina. Zapadno je bilo utvrđenje Bononija (Banoštor) koje je štitilo put u Sirmijum (Sremska Mitrovica). Dalje ka zapadu bio je kaštel Cuccium (Ilok). Istočno od Starog Slankamena nalazila su se utvrđenja Ritijum (Rittium, Surduk), Burganae (Novi Banovci) i Zemun (na mestu današnje Kule Sibinjanin Janka).

Mezijski deo limesa počinjao je kod Beograda i išao do Crnog mora. Stalni logor IV Legije Flavija bio je Kalemegdan, a na levoj obali Dunava nalazio se kaštel Panovcea (Pančevo). Utvrđeni kašteli na desnoj obali Dunava bili su Vincea (Vinča), Tricornium (Ritopek) i, na ušću Morave gde se nalazilo pristanište flotile na Dunavu, kaštel kod Kuliča i osmatračnica kod sela Dubravice. Na levoj obali Dunava bilo je utvrđenje Contra Margum (Ostrovo kod Kovina) i osmatračnica kod sela Gaj.

Glavno utvrđeno mesto mezijskog limesa i stalni logor VII Klaudijeve legije bio je Viminacijum. Kod Rama se nalazilo utvrđenje Laederata, kod prelaza za Banat (gde se na levoj obali Dunava nalaze ostaci mosta). Kaštel Pincum (kod Velikog Gradišta) danas je pod vodom; Veliko Gradište je bilo središte rudarskog kraja, s pravom kovanja sopstvenog bakarnog novca. Na levoj obali Dunava naspram sela Požežene nalazilo se utvrđenje Contra Pincum. Cuppae (Golubac) je bio utvrđenje na početku dunavskog tesnaca, a kod Donjeg Milanovca kaštel Taliata. Iznad izlaza iz klisure nalazio se kaštel Tierna (kod Tekije) a na suprotnoj strani Contra Tierna kod Oršave. Nizvodno je bio kaštel Egeta (kod Brze Palanke).

Sistem odbrane limesa funkcionisao je više od jednog veka, kada je pritisak varvara bio slab a rimska vojska jaka. Uobičajena taktika bila je odbrana i zadržavanje napadača do dolaska jedinica najbliže legije; u slučaju kad bi se napadači probili do mete napada ili pljačke, legija ih je progonila do mesta iz kojih su počinjali napade – a njihovo razaranje bila je rutinska osveta.

Takav sistem nije mogao odoleti napadima čitavih naroda. U vreme Marka Aurelija (161–180) germansko pleme Markomana prodrlo je do Akvileje. Imperator ih je uz pomoć azijskih legija odbacio preko Dunava, ali je napustio Dakiju da bi obezbedio bolje uslove za odbranu. Problem je bio nedostatak rezerve u unutrašnjosti Carstva, zbog čega je, s početkom opadanja Carstva, došlo do postupnog pretvaranja pograničnih legija u graničnu miliciju, posebno od trenutka kada se zaštita granice poverava naseljenim varvarima.

Limes doživljava slom sredinom III veka. Nužnu vojnu reformu obavili su Dioklecijan (284–305) i Konstantin Veliki (306–337); vojska je podeljena na graničnu (limitanei ili riparienses) i operativnu (comitatenses), stacioniranu u dubini teritorije. Justinijan je napustio sistem povezanih linija limesa u korist izgradnje oslonih tačaka, kula i gradova u više linija. Prvu je podigao od ušća Dunava do Beograda, drugu duž planina Balkana kroz severni Epir do Jadrana, a treću kroz južni Epir, Makedoniju i Trakiju. Konstantinopolj je bio deo ovog sistema. Upadi varvarskih naroda ipak nisu sprečeni, ali je za izvesno vreme zaustavljeno njihovo naseljavanje.

A onda smo došli mi.