PRE 1948: Josip Broz Tito sa Josifom Visarionovičem Džugašvilijem Staljinom
NATO je pristupanjem Grčke i Turske 1952. znatno ojačao svoju poziciju na jugu Evrope. Premda je Jugoslavija ostala van Alijanse, njeni strateški planeri su smatrali da joj treba dati čvrste garancije za bezbednost i tako je još više odvojiti od Sovjetskog Saveza i približiti Zapadu. Ovakva računica je odgovarala i Josipu Brozu Titu. On je tražio način da Jugoslavija bude uključena u zapadni odbrambeni sistem, ali i da očuva spoljnopolitičku i vojnu nezavisnost
Izuzev Bosne i Hercegovine, Makedonije i Crne Gore, ostale zemlje koje se graniče sa Srbijom članice su NATO-a. Pri tom, u BiH i na Kosovu prisutni su vojni kontingenti iz zemalja članica Alijanse, a Makedonija i Crna Gora izražavaju nedvosmislenu namjeru da se što prije priključe Sjevernoatlantskom savezu. Iako je Srbija proglasila vojnu neutralnost, u zemlji se ne stišava debata o tome da li se treba ili ne treba priključiti NATO-u. Dok vlast otklanja ove diskusije kao postavljanje pitanja koja nisu na dnevnom redu u doglednoj budućnosti, opozicione partije smatraju da Srbija ne bi trebalo da pristupi Alijansi kako zbog intervencije na SR Jugoslaviju 1999. tako i zbog njene uloge u proglašenju nezavisnosti Kosova. U tom kontekstu, ne izostaje ni prozivanje vladajuće koalicije da na „mala vrata“ uvodi zemlju u NATO, kao ni zahtjevi da se o takvom potezu moraju odlučiti građani na referendumu.
U nerijetko pregrijanoj javnoj debati, obojenoj emocijama iz nedavne prošlosti, zaboravlja se da odnosi Srbije, odnosno Jugoslavije i NATO-a nikad nisu bili jednostavni i jednoznačni, kao i da su se stalno mijenjali tokom vremena. Najveći uzleti uvijek su se dešavali kada su obje strane znale prepoznati i iskoristiti obostrane interese, a padovi kada su ti interesi bili zanemareni. Početak odnosa između Jugoslavije i NATO-a gotovo da nije mogao imati teži start; njihov razvoj do koga je došlo ranih pedesetih, samo nekoliko godina ranije jednostavno nije bio zamisliv.
FAKTOR NESTABILNOSTI: „Od Šćećina na Baltiku do Trsta na Jadranu, željezna zavjesa se spustila na Kontinent. Iza ove linije nalaze se prestolnice starih država centralne i istočne i Evrope: Varšava, Berlin, Prag, Beč, Budimpešta, Beograd, Bukurešt i Sofija. Svi ti čuveni gradovi i narodi oko njih nalaze se u onome što moram nazvati sovjetskom sferom i svi su podvrgnuti, na jedan ili drugi način, ne samo sovjetskom utucaju nego i u veoma velikoj i, u mnogim slučajevima, rastućoj kontroli Moskve.“ Ovo su rečenice predsjednika vlade Velike Britanije tokom Drugog svjetskog rata Vinstona Čerčila iz čuvenog govora koji je održao 5. marta 1946. na Vestminister koledžu u američkom gradu Fultonu i koji, za mnoge, označava početak Hladnog rata.
Za razliku od svojih kolega u istočnoj Evropi, jugoslavenski komunisti na vlast nisu došli na tenku Crvene armije. Kao neosporni pobjednici u Drugom svjetskom ratu, samopouzdani i euforični, smatrali su da se tek nalaze na početku svoje revolucionarne misije. Šef države, partije i vrhovni komandant Josip Broz Tito, njegovi generali i ministri – današnjim riječima kazano – bili su jedan od glavnih izvora nestabilnosti u Evropi.
Na zapadu, u Tršćanskom zaleđu i Istri, od maja 1945. trajala je napeta situacija između Jugoslavenske armije (JA) s jedne i armija Italije, Velike Britanije i Sjedinjenih Američkih Država sa druge strane. Partizani su se nakon osam hiljada poginulih u borbama za oslobađanje Trsta povukli iz grada pod pritiskom zapadnih saveznika u junu 1945. Tada je sporna teritorija podijeljena na dvije okupacione zone: Zona A je obuhvatala Pulu, Trst, Tržič i Goricu, kao i istočne dijelove Beneške Slovenije i Kanalske doline, dok je preostali dio Istre i slovenskoga teritorija, činio Zonu B pod Vojnom upravom Jugoslavenske armije. Ovom podjelom nisu bili zadovoljni ni Rim ni Beograd. Između saveznika i JA stalno su izbijali različiti incidenti. Najveći se dogodio u augustu 1946. Američki transportni avioni do tada su stalno preletali jugoslavenski teritorij u Sloveniji iz baza u Italiji i Austriji oglušavajući se o proteste iz Beograda. Frustriran, Tito je naredio da se avioni pozovu na spuštanje, a ako odbiju – da budu oboreni. Prvi napad jugoslavenski lovački avioni izvršili su 9. augusta 1946: nakon što je dobro izrešetan, američki „DC-3“ prinudno se spustio na vojni aerodrom kod Ljubljane. Drugi napad uslijedio je deset dana kasnije, a ovaj put „dakota“ je oborena nedaleko od Bleda. Vašington je tada snažno zaprijetio Beogradu. Na mirovnoj konferenciji u Parizu, i sovjetska delegacija – premda oduševljena obaranjem dva američka aviona – upozorila je Jugoslaviju da ni u kom slučaju ne obara treći. Tito je tako, na kraju, morao da izjavi da ubuduće neće biti obaranja aviona. Ipak, Amerikanci su prestali sa neprijavljenim preletanjem Jugoslavije.
Jugoslavenski komunisti nisu mirovali ni na jugu. Od marta 1946. u Grčkoj je trajao građanski rat. Na jednoj strani bila je Komunistička partija Grčke, a na drugoj trupe desničarske vlade u Ateni. Moskva je poštovala dogovor generalnog sekretara KPSS-a Josifa Visarionoviča Džugašvilija Staljina i Čerčila po kom je Grčka bila u britanskoj sferi uticaja. No, Tito nije obraćao pažnju na ovu podjelu interesnih sfera. Borci Demokratske armije Grčke koju je osnovao KPG snabdijevani su iz Jugoslavije, a njen komandant general Markos Vafiadis djelovao je iz svog štaba u Makedoniji.
Između državnih vođstava Jugoslavije, Albanije i Bugarske – dalje – na inicijativu i pod dominacijom Beograda, u toku su bili pregovori o formiranju balkanske federacije. Staljin o ovoj ideji nije imao čvrst stav. U jednu ruku, odgovarao mu je ujedinjeni Balkan pod čvrstom komunističkom vlašću. Opet, u drugu, Staljin je bio svjestan da bi Tito time postao najmoćniji komunistički lider poslije njega, te da bi se ionako zaoštreni sovjetski odnosi sa Zapadom našli na granici pucanja. Jer, Vašington i London bili su jasni. Iz njihove perspektive Balkanska federacija direktno je ugrožavala Grčku, Tursku i Italiju, odnosno cijeli istočni Mediteran.
Pored svega navedenog, jugoslavenski komunisti su bili i najfanatičniji i najnabustiji u Evropi. Na meti njihovih „drugarskih kritika“ bile su kolege na vlasti u istočnoj i centralnoj Evropi, ali i u Italiji i Francuskoj, zbog nedovoljne revolucionarnosti, oportunizma i desnih skretanja.
Zbog svega toga, jasno je bilo zbog čega su Jugoslavija i Tito za Vašington, London i druge zapadne prestolnice bili označeni kao sovjetski „satelit broj jedan“ i, kao takvi, veliki izazov za bezbjednost u Evropi. Američki otpravnik poslova u Beogradu Džon Kebot napisao je u jednom pismu 1947:
„Beograd je najteže mjesto koje sam ikada imao i moram priznati da me deprimira boravak ovdje. Ipak, ovdje vidim male sijenke na monolitnom bloku koje ću možda uspjeti da iskoristim i učiniću sve što je u mojoj moći da to i postignem. U ovom trenutku, ‘Jugosi’ vode šarmantnu kampanju uznemiravanja, ponižavanja i zastrašivanja Ambasade hapseći lokalno osoblje i maltretirajući diplomate. Oh, Bože, daj mi strpljenja da ovo podnesem!“
Činilo se da odnosi Jugoslavije i NATO-a koji će biti osnovani 4. aprila 1949. mogu biti sve samo ne dobri.
IZMEĐU ISTOKA I ZAPADA: Evropa je iz Drugog svjetskog rata izišla iskrvavljena, razorena i podijeljena. Iznuđeni savez između SSSR i SAD i Velike Britanije, između socijalizma i kapitalizma, bio je gotov. Na istoku – u dijelu Njemačke pod sovjetskom okupacijom, u Poljskoj, Čehoslovačkoj, Mađarskoj, Rumuniji i Bugarskoj – Crvena armija je, negdje brže, a negdje sporije, postavljala tamošnje komuniste na vlast. Na Zapadu – u Norveškoj, Danskoj, dijelu Njemačke pod okupacijom zapadnih saveznika, Holandiji, Belgiji, Luksemburgu, Francuskoj, Italiji i Grčkoj – obnovljena je parlamentarna demokracija. Da će društveno uređenje u pojedinoj državi zavisiti od vojske koja u nju uđe, rekao je Staljin još 1944. članu Politbiroa KPJ-a Milovanu Đilasu. Nije prošlo mnogo i u Evropi su se stvorila dva ideološka tabora, Zapad i Istok.
Sovjetski Savez nije smanjivao svoje trupe u istočnoj i centralnoj Evropi. Uprkos dvadeset i sedam miliona mrtvih u Drugom svjetskom ratu, SSSR je imao neuporedivo najmoćniju konvencionalnu armiju na svijetu i izuzetno razvijenu ratnu industriju. Ta sila, njeno instaliranje komunističkih režima u istočnoj Evropi, te snažne komunističke partije u Francuskoj i Italiji koje su tradicionalne političke snage doživljavale kao sovjetske „trojanske konje“, izazvale su strah na Zapadu. Ključno pitanje bezbjednosti u zapadnoevropskim prestolnicama bilo je: da li će Staljin krenuti tenkovima da izvozi revoluciju?
Kao odgovor na ideološki, politički i vojni izazov sa Istoka, Belgija, Francuska, Luksemburg, Holandija i Velika Britanija sklopili su 17. marta 1948. Briselski sporazum o kolektivnoj bezbjednosti. Svjesne svoje nemoći u odnosu na Sovjetski Savez, ove zemlje odmah su započele pregovore sa Sjedinjenim Američkim Državama i Kanadom radi stvaranja čvrstog vojnog saveza. Pregovori u koje su se uključile Danska, Island, Italija i Portugal, okončani 4. aprila 1949. potpisivanjem Sjevernoatlantskog ugovora u Vašingtonu, to jest formiranjem Organizacije sjevernoatlantskog saveza (The North Atlantic Treaty Organization, NATO). Članice ove alijanse prihvatile su obvezu međusobne obrane u slučaju vojne agresije na bilo koju državu članicu.
Dok se Zapad ujedinjavao, na Istoku su se počele pojavljivati prve pukotine. Uprkos retorici, Staljin nije izvozio svjetsku revoluciju, već učvršćivao geopolitički položaj Sovjetskog Saveza i njegove strateške interese. Čitava njegova politika u poslijeratnim godinama bila je tome podređena. Na isti način postupao je i Tito. Mada nikad nisu dovodili u pitanje primat Moskve, jugoslavenskim komunistima bili su interesi vlastite države na prvom mjestu. Kao ratni pobjednici, smatrali su da ništa posebno ne duguju Sovjetskom Savezu. Svojim postupcima, nerijetko su Staljina stavljali pred svršen čin i, uopće, slabo vodili računa o njegovim interesima. Konačno, u jeku krize izazvane sovjetskom blokadom Zapadnog Berlina i nekom vrstom državnog udara čehoslovačkih komunista, Staljinu je bilo dosta: i Titove politike oko Trsta i Istre, i pomaganja generalu Markosu i njegovim borcima u Grčkoj, i balkanske federacije i svega ostalog. Sukob koji je dugo tinjao između Kremlja i Belog dvora, postao je 1948. sve otvoreniji. Američki ambasador u Beogradu Kvendiš Kenon počeo se u proljeće te godine pitati zbog čega se Tito sve češće susreće s njim.
VIDOVDAN 1948: Staljin je Tita i Komunističku partiju Jugoslavije ekskomunicirao iz komunističke zajednice. O čemu je riječ, svijet je saznao 28. juna 1948. kada je objavljena čuvena Rezolucija Informbiroa. U njenih osam poglavlja, rukovodstvo KPJ-a je optuženo da vodi neprijateljsku politiku prema SSSR, da je sastavljeno od „špijuna i stranih plaćenika“, da se kreće ka buržoaskim ciljevima itd. Na samom kraju Rezolucije, pozvane su zdrave snage u partiji da uzmu stvari u svoje ruke i smijene dosadašnje vođstvo.
Staljin je računao da će to biti dovoljno da se kurtališe Tita, Aleksandra Rankovića, Edvarda Kardelja, Milovana Đilasa i drugih vodećih jugoslavenskih komunista. Potcijenio je, međutim, njihov samoobrambeni instinkt. Na staljinistički način, oni su se obračunali sa stvarnim i potencijalnim pristalicama Rezolucije Informbiroa, ali i sa svakom drugom mogućom opozicijom – bez razlike. Za sve te „neprijatelje svih boja“ postojao je samo jedan put. On je vodio u koncentracioni logor na Golom otoku.
Mnogo veća opasnost za Tita i njegove drugove od pristalica Informbiroa bila je ekonomska situacija u zemlji. Siromašna i razorena u Drugom svjetskom ratu, Jugoslavija je svoju obnovu i modernizaciju zasnivala na saradnji sa Sovjetskim Savezom i istočnoevropskim zemljama. Nakon Rezolucije Informbiroa, Beograd se našao na brisanom prostoru. Na jednoj strani, Sovjetski Savez i njegovi sateliti otkazali su sve kreditne ugovore, ekonomske sporazume i već odobrenu novčanu pomoć. Na drugoj, Jugoslavija nije bila uključena u Maršalov plan (američka pomoć obnovi poslijeratne Evrope; nazvan po državnom sekretaru za vanjske poslove Džordžu Maršalu), a ekonomske veze sa Zapadom bile su gotovo simbolične. A da jedna nevolja nikad ne dolazi sama, vidjelo se odmah. Štamparska farba na Rezoluciji Informbiroa još se nije ni osušila, a zapadni saveznici su objavili namjeru da Zone A i B pripoje Italiji. Oko Trsta i Istre, ponovo se počelo gomilati oružje i kopati rovovi. U sukobu sa Istokom i Zapadom i bez ikakvog oslonca u tadašnjem svijetu, činilo se da je pad Tita pitanje dana, najviše nekoliko mjeseci.
SATELIT BROJ 1: Američki ambasador u Beogradu Kvendiš Kenon napisao je krajem 1947. da je Jugoslavija „najodanija i posvećeni sovjetski saradnik i oštrica dinamičnog i ekspanzionističkog komunizma“. U prvi mah, Vašington je bio podozriv prema raskidu Beograda i Moskve. Administraciji Harija Trumana najprije je cijeli sukob bio sumnjiv, potom je bilo skepse da li Tito može održati kontrolu nad unutrašnjom politikom, a kad se pokazalo da može, postavilo se pitanje zbog čega bi se uopće podržavali komunisti u Jugoslaviji? Ovo tim prije što su oni da bi dokazali da su i dalje na stazama marksizma-lenjinizma započeli 1949. prinudnu poljoprivrednu kolektivizaciju.
Ipak, real-politika je nadvladala ideologiju. CIA je u svojoj analizi „Trend jugoslavensko-sovjetskih odnosa“ zauzela stav „da je Titov prkos najavio prvu pukotinu u sovjetskoj imperiji“. Zatim je izuzetno uticajni diplomat u Stejt departmentu Džordž Kenon, koji je stajao na čelu Tima za planiranje politike, savjetovao da se podrže jugoslavenski komunisti: na taj način se ohrabruju drugi istočnoevropski režimi da se suprotstave Sovjetskom Savezu, Tito postaje „simbol razlika u komunističkom svijetu“, a svima onim koji slijede njegov primjer stavlja se do znanja da mogu računati na pomoć SAD. Kenon je ipak naglasio da podrška jugoslavenskom lideru ni u kom slučaju ne smije biti upadljiva. Ukoliko bi se to dogodilo, tvrdio je, Titov položaj mogao bi ozbiljno biti ugrožen, a možda čak dođe i do sovjetske vojne intervencije u Jugoslaviji.
I Beograd je vrlo brzo shvatio da mora napraviti oštar zaokret u vanjskoj politici. Iskoristivši izjašnjavanje Centralnog komiteta KP-a Grčke u prilog Rezoluciji Informbiroa, jugoslavenski komunisti su ukinuli pomoć njihovoj Demokratskoj armiji i prepustili je brzom slomu. SAD, koje su financirale i opremale vojsku vlade u Ateni, pokazale su Titu da znaju cijeniti taj njegov potez: američka pomoć u hrani i industrijskoj opremi, poput jedne moderne valjaonice čelika, počele su da stižu u Jugoslaviju, kao i pare iz kredita koje je odobravala Svjetska banka. Ukoliko Beograd zadrži „lojalan i kooperativan stav“, nastaviće se dalji priliv novca i druge pomoći, uvjeravao je Džordž Kenan jugoslavenskog ambasadora u Ujedinjenim nacijama Aleša Beblera.
IMPERIJA UZVRAĆA UDARAC: Mada je američka podrška Titu trebala da ohrabri komunističke režime u istočnoj i centralnoj Evropi da zauzmu što nezavisnije kurseve od Sovjetskog Saveza, u praksi se desilo suprotno. Staljin ništa nije prepuštao slučaju. I on je iskoristio jugoslavensko otpadništvo da u velikim čistkama u svim satelitskim zemljama ukloni sve stvarne i moguće „titoiste“, te da učvrsti sovjetsku dominaciju.
Ipak, značaj Jugoslavije i Tita na Zapadu nije opao – naprotiv. U posjedovanju nuklearnog oružja, Sjedinjenim Američkim Državama se od 1949. priključio i Sovjetski Savez. Činilo se da se klatno vojne moći pomaknulo na istok (vidi dokumente u okvirima), te da bi u slučaju novog rata sve zapadne zemlje izuzev Velike Britanije mogle biti pregažene. Zbog toga je početkom pedesetih Jugoslavija dobila izuzetan značaj u okviru strateških planova NATO-a. Zapadni vojni planeri smatrali su da bez Jugoslavije na svojoj strani nije moguće održati Italiju, Austriju, Grčku i Tursku protiv Sovjetskog Saveza. Međutim, ukoliko bi Jugoslavenska armija čvrsto držala Ljubljanska vrata, uz punu savezničku pomoć NATO-a, izgledi po Zapad bili bi sasvim drugačiji.
Istovremeno, i Beograd se pribojavao vojne moći Sovjetskog Saveza. Korejski rat, koji se u početku uspješno odvijao po Sjevernu Koreju i Staljina, doživljen je u Jugoslaviji kao naznaka što može uslijediti. Na njenim granicama bila je velika koncentracija sovjetskih trupa: teritorijalne sporove sa susjedima, naročito Bugarskom i Albanijom, Staljin je u svakom trenutku mogao da iskoristi kao povod za rat. Stalni pokreti sovjetskih trupa u Bugarskoj, Rumuniji i Mađarskoj unosili su dodatnu nervozu kako u Beogradu tako i na Zapadu.
Dakle, obostrani interes bio je jasan. General Vladimir Velebit, jedan od najvažnijih Titovih diplomata, boravio je u SAD početkom 1951. kao šef delegacije koja je pregovarala sa Svjetskom bankom o kreditima za čitav niz ekonomskih projekata. U sijenci ove aktivnosti, Velebit se tajno sastao sa Trumanovim savjetnikom za vanjske poslove Averelom Harimanom, zamjenikom direktora CIA Frederikom Rajnhardom i drugim američkim zvaničnicima. Na tim sastancima pretresana je mogućnost da Jugoslavija dobije besplatnu američku vojnu pomoć. Pozitivne signale iz Vašingtona, Velebit je odmah prenio Beogradu. Na sjednici Politbiroa CK KPJ-a odlučeno je da se sastavi lista neophodnog vojnog materijala, te da u Vašington otputuje načelnik Generalštaba JA general Koča Popović.
General Popović i jugoslavenski ambasador u SAD Vladimir Popović sastali su se sa predstavnicima Trumanove administracije sredinom maja 1951. Rekli su da očekuju razgovore o vojnopolitičkoj situaciji na Balkanu, nivou ugroženosti Jugoslavije i modalitetima američke pomoći. Dogovori o isporuci određenih kontingenata oružja tekli su glatko. Međutim, zapinjalo je na širim političkim pitanjima. Hariman je rekao Popovićima da Vašington ne može imati isti odnos prema Jugoslaviji kao prema Velikoj Britaniji ili Francuskoj koje su članice NATO-a. Ambasador Popović je objasnio da bi pristupanje Alijansi narušilo bezbjednost u regionu i da to što Jugoslavija nije pristupila nijednom bloku doprinosi miru u svijetu. Uz sve razumijevanje te pozicije, Hariman je jugoslavenskim pregovaračima poručio da se američka koncepcija obrane u Evropi temelji na sistemu kolektivne bezbjednosti, te da bi iz vojnih razloga morala da postoji neka forma kolektivnog ugovora.
Na povratku u Jugoslaviju, general Popović se 10. juna 1951. tajno susreo u Parizu sa tadašnjim komandantom NATO-a generalom Dvajtom Ajzenhauerom. Uprkos tršćanskoj krizi, lako su se dogovorili da se značajna količina vojne opreme i oružja prebaci iz Italije u Srbiju. A onda je Ajzenhauer postavio ključno pitanje: da li bi se Jugoslavenska armija, koja je ustrojena na komunističkim principima, rame uz rame borila protiv sovjetskog sistema sa zapadnim kapitalističkim sistemom? Koča Popović je odgovorio da je Jugoslavija prekinula odnose sa Sovjetskim Savezom zbog njegovog imperijalizma i da bi u slučaju agresije jugoslavenski vojnici zajednički ratovali sa vojnicima zemalja NATO-a. Takav odgovor obradovao je budućeg američkog predsjednika, ali i tadašnju Trumanovu administraciju. Ovo tim prije što je Ajzenhauer obranu zapadne Evrope poredio sa bocom čiji je grljak bio na Lamanšu, a stijenke išle duž Baltika i Mediteranskog mora i bile pod kontrolom NATO-a: na sjeveru Norveška i Danska, a na jugu Italija, Grčka, Turska i, kako se tada činilo, Jugoslavija. Pošto je navedeno bila zvanična američka strateška koncepcija, Vašington je ukinuo embargo na isporuke oružja Jugoslaviji još 2. februara 1951, a Truman je odobrio pomoć Jugoslaviji na osnovu Zakona o međusobnoj obrambenoj pomoći.
Velika Britanija i Francuska, najvažnije američke saveznice u NATO-u, nisu bile oduševljene američkom strategijom podrške Jugoslaviji zbog njenog komunističkog režima. Ipak, na Prvoj tripartitnoj konferenciji u Londonu sredinom juna 1951. prevladao je stav Vašingtona. Ove tri zemlje obavezale su se da će u programu cjelokupne pomoći Jugoslaviji SAD učestvovati sa šezdeset i pet odsto, Velika Britanija sa dvadeset i tri odsto, a Francuska sa dvanaest odsto. Točku na sve ove pregovore stavio je Sporazum o vojnoj pomoći između vlada Federativne Narodne Republike Jugoslavije i Sjedinjenih Američkih Država koji je potpisan u Beogradu 14. novembra 1951.
BOLJE PAKT NEGO RAT: NATO je pristupanjem Grčke i Turske 1952. znatno ojačao svoju poziciju na jugu Evrope. Premda je Jugoslavija ostala van Alijanse, njeni strateški planeri su smatrali da joj treba dati čvrste garancije za bezbjednost i tako je još više odvojiti od Sovjetskog Saveza i približiti Zapadu. Ovakva računica je odgovarala i Titu. On je tražio način da Jugoslavija bude uključena u zapadni obrambeni sistem, ali i da očuva vanjskopolitičku i vojnu nezavisnost. Tokom 1952. učestali su susreti američkih i jugoslavenskih generala na kojim su se raspravljale teme o isporuci oružja sa Zapada, ali i šire strateške i bezbjednosne koncepcije. Tokom 1953. započeli su uz, aktivno učešće NATO-a, pregovori između Jugoslavije, Grčke i Turske o stvaranju jednog obrambenog saveza. Na osnovu Ugovora o prijateljstvu, koji su ove tri zemlje sklopile u februaru 1953. i koji je predviđao koordinaciju vojnih komandi, 1954. potpisan je Ugovor o savezu, političkoj suradnji i uzajamnoj pomoći, oročen na dvadeset godina nazvan Balkanski pakt. Istovremeno, okončana je i Tršćanska kriza: Jugoslavije je dobila Zonu B, a Italija Zonu A. Na temeljima svega ovog – iako nije pristupila NATO-u – Jugoslavija se ranih pedesetih našla u Alijansinom sistemu kolektivne bezbjednosti.
Do 1957, koliko je trajao program, Jugoslavija je od SAD, Velike Britanije i Francuske dobila pomoć u ukupnoj vrijednosti koja se procjenjuje na nekih petnaest milijardi dolara. Ona je, između ostalog, uključivala isporuke dvije stotine tenkova (trebali su da budu raspoređeni za obranu Ljubljanskih vrata) mlazne avione, radare, helikoptere, ali i školovanje pilota i drugog vojnog osoblja u SAD, kao i znatno ojačavanje industrijskih i tehnoloških kapaciteta. Značaj ove pomoći bio je veći od količine dobijenog naoružanja i financijskih sredstava. Jugoslavija je na taj način obezbijedila psihološku i diplomatsku podršku, savladala izolaciju u kojoj je bila, te došla u priliku da bude u toku sa suvremenim tehnologijama i, uopće, svim bitnim tokovima razvoja na Zapadu. Da su sve to bili elementi za odvraćanje o kojim je Staljin i te kako morao voditi računa, ne treba trošiti riječi.
A onda je krajem pedesetih godina ponovo došlo do zaokreta između Jugoslavije i NATO-a.
C.O.S.(K.N.G.) (51) 322 OGRANIČENA DOSTUPNOST
31. maj, 1951.
KOMITET NAČELNIKA GENERALŠATABA
KRATKOROČNA ODBRANA EVROPE
Napomena sekretara
Na sastanku1 održanom 21. maja 1951. načelnici generalštaba NATO članica su odobrili priloženi Izveštaj2 o Kratkoročnoj odbrani Evrope kao osnovu za dalje planiranje. Kopija Izveštaja je prosleđena misiji britanskog Generalštaba u Vašingtonu za potrebe Planera Ujedinjenog Kraljevstva u razgovorima sa Planerima Sjedinjenih Država.
(s.r.) R.N. Jubank
MINISTARSTVO ODBRANE
31. maj 1951.
UVOD
PERIOD RAZMATRANJA
1. Naše razmatranje Kratkoročne odbrane Evrope se odnosi na period od jula 1951. do jula 1952. godine
IZBIJANJE RATA
2. Smatra1 se da bi rat mogao izbiti kao posledica namerne ruske agresije, ili kao odgovor na reakciju Zapada na neki potez Rusije. U prvom slučaju, za koji je malo verovatno da se dogodi tokom 1951. godine, Rusija bi mobilisala i razmestila svoje trupe. Procenjuje se da bi za ovo bilo potrebno minimum dva meseca, i da se ne bi moglo izvesti tako da zapadne sile nemaju saznanja o tome. Upozorenje o ovakvim pripremama bi se moglo očekivati 7 do 30 dana pre njihovog završetka.
3. U drugom slučaju Rusija bi mogla preduzeti određene akcije korišćenjem trenutno raspoređenih snaga, bez prethodne mobilizacije. U takvim uslovima, kasno ili nikakvo upozorenje se može očekivati.
RUSKE NAMERE
4. Rusi moraju s pravom posmatrati Ujedinjeno Kraljevstvo kao ozbiljnu potencijalnu pretnju po sebe, ne samo kao isturenu bazu za angloameričke snage već i kao predvodnika ostatka Evrope i otpora komunizmu. Ruske operacije u Zapadnoj Evropi, isključujući Italiju i skandinavske zemlje, imale bi za krajnji cilj okupaciju Ujedinjenog Kraljevstva. U početku, Rusija bi pokušala da izvrši vazdušnu ofanzivu protiv UK sa ciljem da uništi savezničke kopnene snage, i pregazi Evropu.
TRENUTNI PLANOVI ZA ODBRANU ZAPADNE EVROPE
5. Generalni koncept operacija Kratkoročne odbrane Zapadne Evrope, kao što je zamišljen u Kratkoročnim regionalnim planovima za Zapadnu Evropu2, baziran je na proceni Rajne i Ijsela kao preprekama, u saglasnosti sa ostalim Regionalnim planovima za Evropu.
6. Cilj za centralne snage jeste koncentracija snaga Zapadne Evrope za odbranu Rajne, potpomognute akcijama za usporavanje ruskog prodora istočnije. Baze u Ujedinjenom Kraljevstvu bile bi korišćene za sprovođenje strateških vazdušnih napada protiv Rusije.
EFEKTIVNOST TRENUTNIH PLANOVA
7. Ocena Zapadne Unije Očigledno je iz procene3 predstavljene na sastanku načelnika generalštaba Zapadne Unije od 20. juna 1950. da uspeh Rajnske strategije, kako je gore navedena, nije moguć imajući u vidu dostupne snage tokom 1950. godine. Uspešna Rajnska strategija je i dalje neizvodljiva tokom 1951. i u prvoj polovini 1952. godine jer, uprkos povećanju, dostupne snage su neadekvatne. U produžetku navodimo relativnu brojnost ruskih i NATO snaga pod komandom SHAPE (Supreme Headquaters Allied Powers, Europe – Vrhovna komanda savezničkih snaga, Evropa) kako su planirane za period u razmatranju.
8. POREĐENJE KOPNENIH SNAGA
(a) Neplanirani napad Rusija bi mogla započeti oružana dejstva u Zapadnoj Evropi sa inicijalnim snagama od 24 divizije kopnenih snaga, koje su trenutno raspoređene u Istočnoj Nemačkoj i Poljskoj, a ubrzano bi mogle da povećaju ove snage na 75 do 90 divizija. Kako bi dočekale iznenadni napad, planirane NATO snage dostupne1 u zapadnoevropskoj oblasti bi brojale:
(i) sredina 1950. – – – – – – – – – – približno 14-15 divizija
(ii) sredina 1951. – – – – – – – – – – približno 21-22 divizije
Dalje povećanje brojnosti bi bilo sporo i po broju daleko ispod ruskih snaga.
(b) Planirani napad U slučaju namernog povećanja snaga pre izbijanja rata, Rusi bi mogli da pokrenu kampanju u Zapadnoj Evropi sa inicijalnim snagama od 50-60 divizija, sa povećanjem kao i u prethodnom slučaju do 75-90 divizija. Pretpostavljajući da je primljeno upozorenje između 7 i 30 dana pre, savezničke snage dostupne1 da odgovore na ovaj napad bi bile:
(i) sredina 1950. – – – – – – – – – – približno 17-22 divizija
(ii) sredina 1951. – – – – – – – – – – približno 32-37 divizija
Dalje povećanje brojnosti bi bilo sporo i do brojke daleko ispod ruskih snaga.
9. POREĐENJE VAZDUŠNIH SNAGA
(a) Rusija poseduje znatno veću silu u taktičkim vazdušnim snagama nego kombinovane taktičke vazdušne snage članica NATO-a. Rusko rukovodstvo bi pregrupisavanjem na raspolaganju imalo približno 4400 letelica, sa oko 1300 u rezervi, za podršku kopnenoj kampanji protiv Zapadne Evrope, i za učešće u inicijalnim vazdušnim napadima na Ujedinjeno Kraljevstvo.
(b) NATO taktičke vazdušne snage u Zapadnoj Evropi se teško mogu proceniti, jer su bazirane na nacionalnim procenama, koje ne moraju biti angažovane u celini. One mogu brojati minimalnih 1200 do sredine 1950. godine, mada bi ova brojka bila veća ako se američki doprinos poveća. Ova brojka ne uključuje Lovačku komandu u Ujedinjenom Kraljevstvu. Iako je ruska dalekosežna avijacija nadmoćnija u ukupnom broju od strateške avijacije NATO-a, NATO poseduje znatno veći broj srednjih bombardera, i određeni broj teških bombardera, jedinih u svetu. Razmera strateškog vazdušnog napada koji bi NATO mogao izvesti protiv Rusije je zbog toga mnogo veća nego što bi ta zemlja mogla izvesti kao odgovor.
Ruska vazdušna odbrana danju je tehnički veoma inferiorna u odnosu na istu NATO zemalja, ali zbog vremena koje bi letelica napadača morala provesti nad neprijateljskom teritorijom, u praksi bi mogla da bude približno efikasna. Tokom noći očigledno je da je vazdušna odbrana neaktivna, osim protivavionske artiljerije koja bi bila korišćena za baražnu paljbu u odbrani osetljivih pozicija.
10. POREĐENJE POMORSKIH SNAGA
Pomorske snage NATO-a su toliko snažnije od ruskih da oni neće biti u mogućnosti, još mnogo godina, da poremete kontrolu značajnih pomorskih linija komunikacija. Ruska podmornička flota je snažna u poređenju sa NATO antipodmorničkim snagama, a ruski minopolagački potencijal je viši u poređenju sa NATO resursima za razminiravanje.
11. Zaključak NATO članice očigledno neće imati dovoljne snage da spreče da Zapadna Evropa, izuzev Ujedinjenog Kraljevstva, bude pregažena.
POLITIČKE IMPLIKACIJE RAJNSKE STRATEGIJE
12. Iako je uspešna primena Rajnske strategije u smislu kratkoročne odbrane Zapadne Evrope vojno nepraktična, zbog sveukupnog nedostatka snaga, moramo prihvatiti da se ona mora sprovesti iz političkih razloga. Očigledno je da bilo koji plan za odbranu Zapadne Evrope, koji se ne bazira na Rajnskoj strategiji, neće nikako doprineti bezbednosti većine članica NATO-a, i time može dovesti do kolapsa te organizacije.
ZAHTEVI ZA STRATEGIJU UPORIŠTA
13. S obzirom na to da Rajnska strategija ne može biti uspešna u periodu koji se razmatra, postoje određene prednosti koje se mogu dobiti od držanja uporišta koja bi omogućila kasniju kontraofanzivu i, ako je moguće, pomogla odbranu Ujedinjenog Kraljevstva.
14. Osim čisto strateškog značaja, uporište u Evropi je od ogromnog značaja za održavanje nade i duha otpora.
NAMERA DOKUMENTA
15. Namera ovog dokumenta je da utvrdi da li uporište ili uporišta mogu biti uspostavljena u Evropi u spoju sa Rajnskom strategijom tokom perioda od jula 1951. do jula 1952. godine
(Nedostaju stranice do tačke 30)
30. Osim držanja južnog uporišta, biće neophodno osigurati da Španija ne bude predata neprijatelju kako bi se očuvale linije pomorske komunikacije sa Italijom.
SAŽETAK ZAKLJUČAKA
31. ZAKLJUČUJEMO DA:
(a) Osim ako upotreba atomskog naoružanja, taktičkog ili strateškog, ne utiče na razvoj događaja u našu korist, tako da možemo zadržati Ruse na Rajni, zadržavanje uporišta u Evropi je važno iz sledećih razloga:
(i) Omogućiće eventualnu kontraofanzivu
(ii) Donekle će pomoći odbranu Velike Britanije
(iii) Ojačaće moral Evropljana održavajući nadu i snažnu volju za otporom.
Jedino moguće uporište je italijansko-austrijsko.
(b) Pošto je kratkoročan uspeh Rajnske strategije diskutabilan, dodatni planovi moraju biti pripremljeni u cilju:
(i) uspešne i dugotrajne odbrane italijansko-austrijskog uporišta sa uzimanjem u obzir sledećeg:
(A) Odbrana ovog uporišta nije u direktnoj korelaciji sa bezbednošću baza u Velikoj Britaniji, ali doprinosi bezbednosti savezničkih pomorskih komunikacija.
(B) Uspešna odbrana će zahtevati prevazilaženje inicijalnog nedostatka od otprilike tri divizije i gotovo 500 letelica. Ovo se može postići unapređivanjem italijanskog potencijala korišćenjem nosača aviona ili direktnim pojačanjem. S obzirom na moguće povećanje ruske vazdušne pretnje, savezničko pojačanje od 500 letelica bi najverovatnije bilo među prvim zahtevima.
(C) Esencijalno je da saveznici zadrže kontrolu nad Gibraltarskim moreuzom.
(ii) odbrane Španije od neprijatelja. Španija ne može da ispuni generalne zahteve uporišta, osim što će doprineti bezbednosti linija savezničkih komunikacija, kako na Atlantiku tako i na Mediteranu. Mediteranske linije komunikacije kroz Gibraltarski moreuz su naročito bitne za našu strategiju na Bliskom istoku u prvih šest meseci rata i suštinske za odbranu italijansko-austrijskog uporišta, koliko god se takva odbrana sprovodi. Španske snage nisu sposobne da zaustave ruske napade duž cele španske granice. Kako bi se povećala njihova efikasnost, moraju biti preduzeti određeni koraci.
J.P. (52)108(KONAČNO)
27. novembar 1952.
ZAJEDNIČKA GRUPA ZA PLANIRANJE
ZA KOMITET NAČELNIKA GENERALŠTABOVA
Plan Ferfaks
Izveštaj radne grupe za planiranje
Plan Ferfaks je sukcesor plana Sikamor, a tekstovi ova dva plana razlikuju se uglavnom u sitnim detaljima. Plan Ferfaks je plan kratkoročnih dejstava NATO-a u slučaju mogućih napada SSSR-a i strateških smernica za dalje vođenje rata. Sadrži detalje o tome: koje su teritorije bitne za odbranu Zapadne Evrope, od kojih zemalja van NATO-a se može očekivati saradnja, od kojih neutralnost, a od kojih da će stati na stranu SSSR-a. Plan se odnosi na prvih 6 meseci eventualnog rata. Sadrži i pretpostavke o sovjetskim kopnenim i vazdušnim strategijama, kao i o celokupnoj ratnoj strategiji SSSR-a.
Zemlje za koje se očekuje da budu na strani SSSR-a: Poljska, Istočna Nemačka, Čehoslovačka, Mađarska, Rumunija, Bugarska, Albanija, Kina, Severna Koreja, Vijetnam
Antisovjetski blok podeljen je na:
NATO zemlje: Velika Britanija, SAD, Kanada, Francuska, zemlje Beneluksa, Italija, Norveška, Danska, Island, Portugalija, Grčka, Turska
ostale zemlje: Australija, Novi Zeland, Južna Afrika, Cejlon, francuske kolonije van NATO područja, Filipini, Japan i Čang Kaj Šekova Kina.
U originalu stoji: Nationalist China.
U posebnoj tački 6. razmatra se eventualni stav Jugoslavije u slučaju rata sa SSSR. Tačka 6. glasi:
U slučaju sovjetske agresije u Evropi, verovatno je da bi Jugoslavija, čak i kad ne bi bila meta sovjetskih napada, bila spremna da učestvuje u akcijama protiv Sovjetskog bloka, iz svojih sopstvenih razloga.
Neutralne zemlje su: Persija, Švedska, Švajcarska, Republika Irska, Finska, Avganistan, Burma, Sijam, Indonezija i Španija.
Međutim, u planu je napomenuto da bi i neutralne zemlje verovatno pružale otpor u slučaju da ih SSSR napadne, a naročito ako bi im NATO obećao podršku.
POSLE 1948: Josip Broz Tito sa Vinstonom Čerčilom (videti i sliku nad tekstom)
TAJNI SUSRET U PARIZU U JUNU 1951: Dvajt Ajzenhauer i…
…Koča Popović
PROMENA KURSA: Oboreni američki DC-3 kod Bleda 1946…
…i tenk Šerman iz vojne pomoći SAD Jugoslaviji 1952.
U SRCU HLADNOG RATA: Tito sa američkim diplomatama Džordžom Kenonom…
…i Džonom Fosterom Dalsom
ZAJEDNIČKI INTERES JUGOSLAVIJE I NATO-a: Parada Crvene armije
Represija se pojačava. Sada već imamo pritvaranja, zatvaranja, i toga će biti sve više. To pokazuje da je režim svestan da više nije u toliko komotnoj poziciji. Onaj deo opozicije koji je iskren mora da shvati da uobičajeni metodi borbe neće dati rezultat. I sada je pitanje: da li smo mi na to spremni ili nismo? Ako nismo, onda da se svi povučemo svojim kućama i da pustimo da ovaj vlada doživotno
Opozicionari su policajce pozivali da skinu šlemove i odlože “antiterorisitičku” aparaturu, ili da se bar vrate u zgradu, iznutra je zaštite i da ne prave bespotrebni cirkus i metež. Na trenutke je situacija bila na ivici ozbiljnijeg incidenta. Jedna fotografija je izazvala veliku pažnju javnosti: bakica iz lokalnog pokreta “Bravo” čuvala je pendrek i balistički štit jednog policajca koji je otišao do toaleta. Još jedan kuriozitet: neki advokati koji su krenuli u sud na ročišta zadržali su se ispred suda, u znak podrške poslanicima – donosili su im vodu iz obližnje trafike. I nama je prekardašilo, reći će jedan. Kako bilo, blokada je bila uspešna
U Novi Sad predsednik Srbije nije došao zbog četrnaest mrtvih (u međuvremenu je taj broj porastao na petnaest). Ali došao je jer su tokom protesta oštećene prostorije Srpske napredne stranke, pokazavši da su mu prozori, a ne ljudi, prioritet. A onda se slikao na sahrani dve devojčice i njihovog dede, žrtava pada nadstrešnice na Železničkoj stanici
U jeku borbe za očuvanje kakvog takvog kredibiliteta vladajuće partije, Aleksandar Vučić, član SNS-a i predsednik Srbije, uglavnom se bavi i svojim omiljenim poslom – političkim intrigama i smicalicama iza kulisa
Džaba vam upinjanje da dokažete da visoka korupcija postoji u Srbiji. Ona je, jednostavno, nezamisliva. A onda padne nadstrešnica sveže renovirane železničke stanice (na slici) i ubije 15 ljudi. I pukne mehur i iz njega počnu da kuljaju laži, krađa, kriminal i korupcija
Studenta Akademije umetnosti Relju Stanojevića su bez ikakve potrebe držali u zatvoru 17 dana. Jesu mu naudili, ali nisu uspeli da ga zastraše
Kako se, na prvi znak da se otpor može organizovati drukčije nego mirnim šetnjicama, sad najednom vlast i njeni telali dosetiše da „batina ima dva kraja“?
Arhiva nedeljnika Vreme obuhvata sva naša digitalna izdanja, još od samog početka našeg rada. Svi brojevi se mogu preuzeti u PDF format, kupovinom digitalnog izdanja, ili možete pročitati sve dostupne tekstove iz odabranog izdanja.
Vidi sve
