Poljoprivredna strategija

Izraženo brojem i snagom traktora, poljoprivreda Republike Srbije je dobro mehanizovana sa stanovišta vučne snage. Međutim, to nije slučaj sa mehanizacijom za predsetvenu pripremu i setvu, kao i specijalizovanom poljoprivrednom mehanizacijom namenjenom voćarsko-vinogradarskoj i povrtarskoj proizvodnji. Poljoprivredna gazdinstva raspolažu u proseku sa 0,6 dvoosovinskih traktora, a prosečna površina korišćenog poljoprivrednog zemljišta obrađena sopstvenim dvoosovinskim traktorom iznosi 8,5 ha. Srednja i mala poljoprivredna gazdinstva su opremljena polovnom mehanizacijom, koja je tehnološki prevaziđena na gazdinstvima zemalja sa razvijenom poljoprivredom. Poljoprivrednici u Republici Srbiji većinom koriste tehnički manje zahvatne mašine, sa relativno većom potrošnjom goriva i gubicima pri rukovanju (većim rasturom pri žetvi), što dodatno utiče na rast proizvodnih troškova.

Opremljenost objekata za smeštaj stoke je vrlo neujednačena i, pre svega, uslovljena je stepenom specijalizacije i veličinom stada. Velika poljoprivredna gazdinstva su tokom poslednje decenije imala značajne investicije u unapređenje standarda, izgradnju i proširenje postojećih kapaciteta. Ovi objekti su tehnički dobro opremljeni i ispunjavaju zahteve predviđene standardima o dobrobiti životinja. I pored toga, upravljanje stajnjakom i njegovo skladištenje ostaje jedan od ključnih problema sa kojim se suočava većina velikih, ali i deo malih proizvođača. Ispunjenost veterinarsko-sanitarnih zahteva, odnosno opštih i posebnih uslova higijene hrane životinjskog porekla predstavlja osnov za plasman mesa i proizvoda od mesa na međunarodnom tržištu.

2.2.5.

Prema rezultatima Popisa poljoprivrede iz 2012. godine, broj članova i stalno zaposlenih na poljoprivrednim gazdinstvima u Republici Srbiji je 1,44 miliona lica. Od ovog broja, oko 98 % čine vlasnici poljoprivrednih gazdinstava i članovi njihovih domaćinstava, a samo 1,9 % lica koja su redovno zaposlena u poljoprivredi.

Izraženo brojem godišnjih radnih jedinica (u daljem tekstu: GRJ), broj zaposlenih na poljoprivrednim poslovima je 646.283 lica. Od ovog broja, približno 40 % GRJ ostvaruju lica koja su 100 % angažovana u poljoprivredi, dok se oko 28 %

GRJ formira od strane lica koja su u poljoprivredi angažovana povremeno (manje od 50 % radnog vremena). Od ukupnog fonda GRJ, 91 % čini rad nosioca poljoprivrednog gazdinstva, tj. njihovih članova (44:47 %), 4 % čini rad stalno zaposlenih, a 5 % čini sezonska radna snaga.

Regionalna distribucija ukupnog fonda rada je veoma neujednačena, i ukazuje da najveći broj članova poljoprivrednih gazdinstava i stalno zaposlenih na poljoprivrednim gazdinstvima ima u području centralne i zapadne Srbije, koje inače karakteriše manja prosečna veličina poljoprivrednog gazdinstva i veća agrarna naseljenost. Reč je ujedno o području u kojem je struktura poljoprivrede okrenuta ka radno intenzivnim granama, kao što su voćarstvo, povrtarstvo i stočarstvo.

Rezultati Popisa poljoprivrede iz 2012. godine ukazuju da nivo kvalifikacija upravnika poljoprivrednih gazdinstava za bavljenje poljoprivrednom aktivnošću nije naročito visok. Naime, podaci ukazuju da 60 % upravnika poljoprivrednih gazdinstava ima samo stečena iskustva u poljoprivrednoj proizvodnji, 2,5 % ima završenu srednju poljoprivrednu školu, a 1,4 % završen poljoprivredni fakultet. Samo 3 % upravnika poljoprivrednih gazdinstava bilo je u popisnoj godini obuhvaćeno nekim vidom edukacije i obuke.

Nerešen socijalni status zaposlenih u poljoprivredi čini zanimanje poljoprivrednika nedovoljno atraktivnim i konkurentnim u poređenju sa drugim poslovima na ruralnom tržištu rada. Penzijsko osiguranje aktivnih poljoprivrednika propisano je Zakonom o penzijskom i invalidskom osiguranju („Službeni glasnik RS“, br. 34/03, 64/04 – US, 84/04 – dr. zakon, 85/05, 101/05 – dr. zakon, 63/06 – US, 106/06 – US, 5/09, 107/09, 101/10, 93/12, 62/13, 108/13 i 75/14) i Zakonom o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje („Službeni glasnik RS“, br. 84/04, 61/05, 62/06, 5/09, 52/11, 101/11, 47/13 i 57/14). Evidencija o broju poljoprivrednih socijalnih osiguranika je nepouzdana, ali se procenjuje da je tek svaki peti aktivni poljoprivrednik osiguran, i to pretežno vlasnici imanja. Sezonski radnici, kao i oni zaposleni u statusu pomoćnih radnika na imanju, najčešće nemaju socijalno osiguranje, čime se dodatno naglašava neformalni status njihovog radnog angažovanja.

Jedno od najdelikatnijih pitanja budućeg razvoja sektora poljoprivrede je izrazito nepovoljna starosna i obrazovna struktura poljoprivredne radne snage. Ovaj problem značajan je kako sa aspekta socijalne strukture ruralnih sredina, tako i u pogledu kapaciteta ljudskih potencijala za usvajanje novih tehnologija, promenu proizvodne strukture i mnoge druge.

a) Klima

Klima Republike Srbije je umereno-kontinentalna, sa manje ili više izraženim lokalnim karakteristikama. Prostorna raspodela klimatskih parametara uslovljena je geografskim položajem, reljefom, raspodelom vazdušnog pritiska većih razmera, ekspozicijom terena, prisustvom rečnih sistema, vegetacijom, urbanizacijom itd. Od geografskih odrednica koje karakterišu klimatske prilike Republike Srbije, treba spomenuti Alpe, Sredozemno more, Panonsku niziju i dolinu Morave, Karpate i Rodopske planine, kao i brdsko-planinski deo sa kotlinama i visoravnima.

Srednje godišnje temperature vazduha se kreću od 3°C u predelima preko 1.500 m nadmorske visine do 12°C u ravničarskim oblastima. Godišnje sume padavina u proseku rastu sa nadmorskom visinom. Primećuje se generalna tendencija smanjenja visine padavina od zapada ka istoku. Najmanje godišnje količine padavina su registrovane u podslivovima reka Južne i Velike Morave, kao i na teritoriji AP

Vojvodine. Veći deo Republike Srbije ima kontinentalni režim padavina, sa većim količinama u toplijoj polovini godine, izuzev jugozapadnih krajeva gde se najviše padavina izmeri u jesen.

b) Vode

Zahvaljujući visokoj količini godišnjih padavina, Republika Srbija je područje bogato izvorima i vodotocima. Iako vodosnabdevanje ljudi i stoke nije ugroženo, kvalitet vode u svim krajevima nije zadovoljavajući. Pored toga, voda se malo koristi za navodnjavanje poljoprivrednih useva, što se odražava na njihove prinose, posebno u sušnim sezonama i aridnim područjima.

Prirodni kvalitet podzemnih voda na području Republike Srbije je prilično neujednačen, i kreće se od izuzetnog kvaliteta, do voda koje zahtevaju veoma složene tretmane pre upotrebe za javno vodosnabdevanje. Ključne izvore zagađenja predstavljaju neprečišćene industrijske i komunalne otpadne vode, drenažne vode iz poljoprivrede, vode iz deponija, kao i zagađenja vezana za plovidbu rekama i rad termoelektrana. Kanal Dunav – Tisa – Dunav i sekundarni irigacioni i transportni kanali u AP Vojvodini su veoma zagađeni, usled ispuštanja neprečišćenih industrijskih i komunalnih otpadnih voda i drenažnih voda iz poljoprivrede. Pritisak na resurs podzemnih voda predstavlja i nekontrolisano zahvatanje za potrebe navodnjavanja, kako za manje tako i za veće poljoprivredne površine.

Manje od 10 % stanovništva je obuhvaćeno nekim stepenom prečišćavanja otpadnih voda, pri čemu manje od 5 % stanovništva ima adekvatno prečišćavanje otpadnih voda. Evidentna je razlika u stepenu priključenosti domaćinstava na kanalizaciju u odnosu na priključenost na vodovod, što predstavlja posebnu opasnost po zagađivanje podzemnih voda specifičnim parametrima kvaliteta vode, kao što su nitrati. Ovo se, pre svega, odnosi na domaćinstva i privredne subjekte u severnom delu Republike Srbije (AP Vojvodina, Mačva). Osim toga, intenzivna stočarska proizvodnja i stajnjak učestvuju u emisiji ugljen dioksida, metana i drugih gasova sa efektom staklene bašte.

Za sada ne postoje propisi koji bi definisali nitratno-osetljive zone, niti odluka o pokretanju utvrđivanja zona koje su ugrožene nitratima.

v) Biodiverzitet

Prostor na kojem se nalazi Republika Srbija karakteriše velika genetička, specijska i ekosistemska raznovrsnost. Visokoplaninska i planinska oblast Republike Srbije predstavlja jedan od ukupno šest centara evropskog biodiverziteta. Uz to, Republika Srbija je po bogatstvu flore potencijalno jedan od globalnih centara biljne raznovrsnosti. Heterogenost flore i faune je visoko izražena, budući da se mogu sresti široko rasprostranjene vrste i endemične vrste (balkanski, lokalni i stenoendemiti).

U Republici Srbiji ne postoji centralizovana baza podataka ili koordinisani sistem monitoringa biodiverziteta na nacionalnom nivou. Monitoring biodiverziteta je nepotpun i fragmentiran. Kvalitet i količina podataka su vrlo raznovrsni, nisu standardizovani i često nisu uporedivi sa podacima u drugim evropskim zemljama.

Genetički resursi u Republici Srbiji su veoma bogati i obuhvataju veliki broj autohtonih sorti i rasa gajenih biljaka i životinja:

1) Biljni genetički resursi. Procenjuje se da se u domaćim poljoprivrednim organizacijama čuva oko 15.000 uzoraka gajenih biljaka u obliku semena i oko 3.500 uzoraka voćnih stabala i vinove loze, poreklom pretežno iz Republike Srbije i drugih zemalja zapadnog Balkana. Nacionalna eh situ kolekcija biljnih genetičkih resursa, kojom upravlja banka biljnih gena, sadrži ukupno 4.238 uzoraka, a u prirodi se nalazi in situ oko 1.000 divljih srodnika gajenih biljaka. Pored toga, u Republici Srbiji je zvanično registrovano preko 400 vrsta poznatih lekovitih biljaka, oko 150 biljnih vrsta je zakonom zaštićeno od korišćenja i prometa, a postoji i veliki potencijal biljnih vrsta (oko 1.800 medonosnih vrsta) i ekosistema, kao i staništa za oprašivače (pčele, bumbari) koji se koriste u poljoprivredi;

2) Životinjski genetički resursi. U Republici Srbiji je registrovano pored velikog broja egzotičnih i oko 30 autohtonih rasa u okviru 15 vrsta domaćih životinja, i na njihovom očuvanju se aktivno radi. Populacija autohtonih rasa u Republici Srbiji je stabilna, sa blagim trendom rasta. Očuvanje semena i embriona životinjskih genetičkih resursa još uvek nije organizovano, već se vrši očuvanje živih jedinki;

3) Šumski genetički resursi. Šumski ekosistemi sastoje se od 282 drvenaste vrste, od kojih je oko 250 autohtonih. Poseban značaj ima prisustvo 88 divljih drvenastih voćnih vrsta u 18 rodova. Najzastupljenije su dve vrste: bukva i hrast. Kao vid in-situ zaštite genetskog diverziteta šumskih vrsta drveća, kao i u svrhu njegovog usmerenog korišćenja, izdvojeno je 212 semenskih sastojina (58 četinarskih i 154 lišćarskih vrsta) na ukupnoj površini od 1865 ha. Animalni biodiverzitet šumskih ekosistema odlikuje prisustvo 46 vrsta vodozemaca i gmizavaca, 350 vrsta ptica i 94 vrste kopnenih sisara.

Uprkos nastojanjima i posvećenosti odgovornih organa, organizacija i ustanova na očuvanju biodiverziteta i prirodnih područja kroz ratifikaciju međunarodnih ugovora, donošenje nacionalnog pravnog okvira i osnivanja velikog broja zaštićenih područja, Republika Srbija, ipak, nailazi na poteškoće u sprovođenju politike i strategije u ovoj oblasti. Razlog se može naći u nedostatku finansijskih sredstava i nedostatku odgovarajućih institucionalnih struktura u oblasti očuvanja biodiverziteta, kao i nedostatka monitoringa i informacionog sistema.

g) Šume

Resursi šumskih vrsta . U Republici Srbiji ima 2,25 miliona hektara šuma, što čini 29,1 % ukupne površine teritorije. Većina šuma (53 % površina) je državno vlasništvo. Stanje šuma je nezadovoljavajuće, kako po stepenu šumovitosti koji zaostaje za optimalnim (41,4 % od ukupne površine Republike Srbije), tako i po nedovoljnoj ukupnoj vrednosti prosečene drvne zapremine i zapreminskog prirasta. Druge važne karakteristike sektora šumarstva su:

1) nepovoljna struktura po poreklu i uzgojnom obliku, sa dominacijom šuma izdanačkog porekla (2/3 površine šuma sa jedva polovinom potencijalnog inventara i prirasta koji imaju prirodne visoke šume);

2) da na 29 % obrasle površine prostiru se razređene i devastirane šume, odnosno šume nepotpunog i prekinutog sklopa sa godišnjom proizvodnjom drveta od svega 3,1 i 1,4 m /ha;

3) izrazito nepovoljna starosna struktura prirodnih visokih šuma;

4) izostalo prirodno obnavljanje na značajnom delu površine visokih

šuma;

5) nezadovoljavajuće zdravstveno stanje, koje se naročito intenzivno ispoljava procesom hroničnog sušenja šuma;

6) nepovoljan odnos oblog tehničkog i prostornog (ogrevnog) drveta

(33.5:66.5 %);

7) nedovoljna gustina i neravnomeran raspored šumskih puteva;

8) da ostali potencijali šuma i šumskih staništa (nedrvni proizvodi i biomasa) nisu iskorišćeni u mogućoj meri.

d) Poljoprivredna područja visoke prirodne vrednosti (High Nature Value Farming-HNVF)

Republika Srbija je preduzela prve korake u identifikaciji poljoprivrednih područja visoke prirodne vrednosti. Prema podacima Agencije za zaštitu životne sredine, HNVF površine u Republici Srbiji se prostiru na 1,187 miliona hektara, što odgovara udelu od oko 19 % ukupnog poljoprivrednog zemljišta i 13 % ukupne teritorije Republike Srbije. Dominantan tip poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti su travnjaci (oko milion hektara). Većinu površina čine poluprirodni travnjaci, formirani u zoni šuma (kao posledica seče šuma), dok se prirodni ili primarni pojavljuju u mestima kao što su visoke planine (iznad šumskog pojasa), plavljeno zemljište u dolinama i ravničarskim stepama i/ili zaslanjena staništa u AP VoJvodini .

Preliminarna procena je da u Republici Srbiji postoji deset tipova dragocenih područja povezanih sa poljoprivrednim sistemima. Ta HNVF područja su:

1) listopadne šume sa visokim učešćem travnjaka;

2) zimski nomadski pašnjaci na ruderalnim staništima i strnjištu;

3) poluprirodne livade i veštačke livade koje se koriste za proizvodnju sena;

4) poluintenzivna ispaša brdsko-planinskih poluprirodnih travnjaka u zoni šume i na prirodnim travnjacima iznad granice šuma;

5) ekstenzivna nomadska ispaša brdsko- planinskih pašnjaka;

6) ekstenzivna ispaša na seoskim ispustima;

7) kombinovana upotreba planinskih travnjaka;

8) listopadne šume okresane za proizvodnju lisnika;

9) ekstenzivna ispaša na laganim, slanim ili teškim zemljištima;

10) ispaša na vlažnim poljanama u nizijskim oblastima.

đ) Područja sa otežanim uslovima rada u poljoprivredi (POURP)

MPZŽS je prepoznalo potrebu da se kroz sistem podrške uvaže otežavajuće okolnosti za poljoprivrednu proizvodnju koje postoje u pojedinim područjima Republike Srbije. Detaljna procena resursa i uslova rada u ovim područjima nisu sačinjene, ali je donet Pravilnik o područjima sa otežanim uslovima rada u poljoprivredi(„Službeni glasnik RS“, broj 29/13). Ovim pravilnikom su identifikovana naseljena mesta koja ispunjavaju jedan od tri predviđena kriterijuma za svrstavanje naselja u POURP: 1) da se naselje nalazi na nadmorskoj visini preko 500 metara, 2) da se nalazi u granicama područja nacionalnog parka i 3) da ima broj zaposlenih manji od 100 na 1000 stanovnika. Prema ovim kriterijumima, POURP su identifikovana na teritoriji 91 opštine.

e) Dobrobit životinja

U poslednjih nekoliko godina u Republici Srbiji su preduzeti značajni napori na unapređenju institucionalnog i zakonskog napretka u oblasti zaštite životinja, ali je i pored toga stanje još uvek nezadovoljavajuće. Nizak stepen svesti o značaju dobrobiti životinja, odsustvo adekvatnih mehanizama i konkretnih podsticaja, razlozi su sporog prilagođavanja standardima u oblasti dobrobiti životinja koji važe u EU, preporukama OІE i drugim. Ovakvo stanje je smetnja rastu konkurentnosti i podizanju poverenja evropskih potrošača u srpske proizvode i srpsku stočarsku proizvodnju.

Najbolje stanje u pogledu dobrobiti životinja u Republici Srbiji je na ergelama konja, što se može objasniti velikim investicijama koje su vlasnici konja spremni da ulože u svoje životinje. Zatim slede farme tovnih junadi koje su se većinom prilagodile zahtevanim standardima, dok je na farmama mlečnih krava potrebno unapređenje stanja objekata i obuka radnika. Relativno loše stanje je na farmama svinja u kojima su problemi brojni, ali se mogu svesti na dotrajalost objekata. Farme kokošaka nosilja (kako velike, tako i mini farme) još uvek ne ispunjavaju sve propisane standarde, farme tovnih pilića uglavnom ispunjavaju sve standarde, i u nekim segmentima, kao što je gustina naseljenosti, imaju i povoljnije indikatore od onih propisanih zakonom.

Kada je dobrobit životinja u toku transporta u pitanju, situacija u Republici Srbiji nije zadovoljavajuća. Prevoznici nemaju odgovarajući nivo svesti i nisu prilagodili uslove transporta predviđenim propisima.

Dobrobit životinja u klanicama takođe ne zadovoljava standarde EU. Propisi su harmonizani sa EU, pojedine klanice uložile su značajna sredstva u njihovo zadovoljenje, ali su i dalje neophodni napori na unapređenju objekata, podizanju svesti, edukaciji zaposlenih i kontroli primene standarda.

2.3.1. Obim i struktura poljoprivredne proizvodnje

Poljoprivredna proizvodnja u Republici Srbiji je velikim delom ekstenzivne prirode, i kao takva izložena je jakom uticaju vremenskih prilika, posebno suše. Nizak nivo i nepotpuna primena agrotehničkih mera u biljnoj proizvodnji, mali procenat navodnjavanih površina, nedovoljan genetički potencijal i neizbalansirana ishrana stoke, imaju snažne posledice na oscilacije u biljnoj i stočarskoj proizvodnji. Period 2002 – 2013. godine obeležile su značajne godišnje fluktuacije obima poljoprivredne proizvodnje, a prinosi većine useva bili su niži nego u periodu pre tranzicije (tokom osamdesetih).

Analiza indeksa poljoprivredne proizvodnje ukazuje da su ciklične pojave ekstremnih vremenskih prilika u toku poslednje decenije snažno uticale na biljnu proizvodnju. U stočarskoj proizvodnji postojao je kontinuirani pad do 2009. godine, nakon čega je usledila stagnacija i blagi rast u poslednjoj godini. Smanjenje stočarske proizvodnje je posebno izraženo u godinama na početku ekonomske krize, kada je došlo do velikog rasta cena stočne hrane…

U strukturi vrednosti poljoprivredne proizvodnje biljna proizvodnja ima dominantno učešće, koje u višegodišnjem proseku iznosi oko 67 %. U strukturi biljne proizvodnje najviše je zastupljena ratarsko-povrtarska proizvodnja, koja čini više od polovine vrednosti poljoprivredne proizvodnje (prosečno 56 % u periodu 2008 – 2012. godine). Voćarska proizvodnja je zastupljena sa 8 – 10 %, a vinogradarstvo sa oko 2 %. Udeo stočarske proizvodnje u ukupnoj vrednosti poljoprivredne proizvodnje iznosi oko 33 % i opada, uglavnom zbog kretanja u sektoru proizvodnje mesa. Najzastupljenija je govedarstvo, sa učešćem koje se tokom poslednjih godina kretalo u rasponu 13 – 16 %. Pri tome, veću zastupljenost u vrednosti ima proizvodnja mleka u odnosu na vrednost proizvodnje prirasta. Na drugom mestu je svinjarstvo, koje predstavlja oko 12 % vrednosti poljoprivredne proizvodnje. Živinarska proizvodnja (prirast i proizvodnja jaja) u proseku čini blizu 5 % vrednosti poljoprivredne proizvodnje, dok je učešće drugih stočarskih proizvoda skromnije.

2.3.2. Biljna proizvodnja

U okviru biljne proizvodnje, posebno mesto po udelu u ukupnoj vrednosti pripada ratarsko-povrtarskoj proizvodnji, koja se u Republici Srbiji odvija na površini od 3,3 miliona hektara.

Kretanja na međunarodnom tržištu poljoprivrednih proizvoda uticala su da se setvena struktura u Republici Srbiji u poslednjih nekoliko godina značajno izmeni. Površine pod žitima ostale su relativno konstantne (1,9 miliona hektara), ali je u okviru njih došlo do redistribucije u pravcu rasta udela kukuruza na račun smanjenja površina pod pšenicom u ukupno zasejanim površinama. Rast cena žita na svetskom tržištu opredelio je proizvođače za preorijentaciju na proizvodnju kukuruza čije su se zasejane površine poslednjih godina povećale za oko 10 %, dok su površine pod pšenicom polovinom prošle decenije po prvi put opale na ispod 500 hiljada hektara.

Kukuruz je srpski pojedinačno najvažniji poljoprivredni proizvod, sa prosečnom proizvodnjom od oko 5,6 miliona tona tokom poslednje decenije, i zasejanim površinama od oko 1,2 miliona hektara. Proizvodnja pšenice iznosi oko 2 miliona tona, a zasejane površine oko 500 hiljada hektara. Visok udeo žita u setvenoj strukturi, kao i niži prinosi u odnosu na razvijene zemlje, odraz su ekstenzivne proizvodnje na velikom broju malih poljoprivrednih gazdinstava, koja nedovoljno poštuju zahteve plodoreda, plodosemena i agrotehnike.

Industrijsko bilje se gaji na površini od 400 – 440 hiljada hektara, sa izraženim variranjem površina, i to svih useva iz ove grupe. Proizvodnja industrijskog bilja čini oko 8 % ukupne vrednosti poljoprivredne proizvodnje Republike Srbije. Načelno, u navedenom periodu su površine pod uljaricama rasle (sa promenljivim udelom pojedinih useva iz ove grupe), dok su površine pod šećernom repom bile izrazito nestabilne. Republika Srbija je među najvećim proizvođačima uljarica u Evropi. Primat ima suncokret, ali najznačajniji rast beleže proizvodnja soje i uljane repice. Najveće površine pod uljanim kulturama nalaze se u AP Vojvodini (94 %). Razlog tome su povoljni klimatski i zemljišni uslovi, preradni kapaciteti i razvijena mreža dobavljača i otkupljivača.

Republika Srbija je najveći regionalni proizvođač povrća. Povrće se tokom poslednjih godina gajilo na površini od preko 155 hiljada hektara, uz oko 77 hiljada hektara pod krompirom. Najviše se gaji srednje rano i srednje kasno povrće, mada postoje dobri uslovi i za rano i kasno gajenje određenih vrsta povrća. Konkurentnost proizvodnje povrća je u velikoj meri zavisna od inputa, tj. od cene i kvaliteta semena i veštačkog đubriva. Semenski materijal koji se proizvodi u Republici Srbiji ne pokriva potrebe domaćeg tržišta, pa se značajne količine semena povrća uvoze. Obim proizvodnje povrća porastao je proteklih godina, kao rezultat značajnih investicija u opremu, mehanizaciju i inpute, i sve većoj proizvodnji povrća u zaštićenom prostoru. Zahvaljujući tome, osim rasta prinosa evidentna je i šira ponuda i uvođenje novih vrsta povrća u proizvodni asortiman. Izvoz povrća je u porastu, kako u pogledu količina, tako i po broju zemalja u koje Republika Srbija izvozi.

Proizvodnja voća odvijala se protekle decenije na površini od blizu 270 hiljada hektara i čini oko 9 % vrednosti poljoprivredne proizvodnje Republike Srbije. Proizvodnja se uglavnom odvija na privatnim poljoprivrednim gazdinstvima. U ovom sektoru značajan napredak je postignut u poboljšanju standarda u primarnoj proizvodnji i preradi, ali i u domenu poslovnog povezivanja. Variranja u obimu proizvodnje su velika, jer je sektor još uvek na relativno niskom tehnološkom nivou i njegova proizvodnja podložna uticaju vremenskih prilika.

Vinogradarstvo je rasprostranjeno po celoj zemlji sa prosečnom proizvodnjom od 350.000 tona stonog i vinskog grožđa. Veći deo proizvodnje grožđa se koristi za proizvodnju vina. Tokom poslednjih pet godina blago je povećan obim zasađenih površina, a takođe i fizički obim proizvodnje.

Prinosi većine useva su relativno niži u odnosu na razvijenije zemlje i beleže značajne oscilacije. Analiza dinamike promene prinosa izraženih desetogodišnjim prosecima u toku poslednje tri decenije, ukazuje da permanentan rast prinosa ima samo industrijsko bilje i neke vrste voća (šljive i maline). Prinosi žita još uvek ne dostižu nivo desetogodišnjeg proseka iz predtranzicionog perioda (1980 – 1989. godine). Pšenica i kukuruz su dva vodeća proizvoda po udelu u setvenim površinama, sa dugom tradicijom, dobrim domaćim i dostupnim inostranim sortimentom, te se ovakav razvoj prinosa i proizvodnje može pripisati nedovoljnoj obučenosti proizvođača, zastareloj tehnologiji i nedovoljnoj prilagođenosti na klimatske promene. Razlog nedovoljne iskorišćenosti genetskog potencijala biljaka su neadekvatna primena agrotehničkih mera, nepoštovanje zahteva plodoreda i niža upotreba inputa u odnosu na optimalne vrednosti i preporuke. Visoke cene inputa i problemi sa otplatama kredita za opremu i mehanizaciju, uticali su na pad obima ulaganja, što je rezultiralo previsokom zavisnošću proizvodnje od vremenskih uslova. Pozitivni trendovi i zadovoljavajuće stanje je u pogledu prinosa uljarica, koji su na nivou najvećih u Evropi.

Nizak nivo ostvarenih prinosa uslovljen je, osim navedenim faktorima i velikim udelom proizvodnje za sopstvene potrebe, odnosno niskim stepenom izlaska na tržište. Velika poljoprivredna gazdinstva se češće opredeljuju za primenu novih tehnologija i tehničkih rešenja, a po visini ostvarenih prinosa daleko premašuju nacionalni prosek. Generalno, sektori u kojima je vidno prisutna koncentracija proizvodnje (industrijsko bilje, neke grane voćarstva itd.), beleže dinamičniji rast prinosa.

2.3.3.

Udeo stočarstva u vrednosnoj strukturi proizvodnje iznosi oko 33 %, što je s obzirom na raspoložive zemljišne površine i njihovu strukturu, nisko.

Ukupna proizvodnja mesa u Republici Srbiji tokom poslednje decenije beleži znake blagog rasta, dostižući obim proizvodnje do 480 hiljada tona. Stanje po pojedinim vrstama mesa je vrlo različito, dok proizvodnja junećeg mesa nastavlja sa trendom pada (za deset godina opala za 15 %), proizvodnja jagnjećeg, a posebno živinskog mesa, ima dinamičan trend rasta od oko 50 % svaka. Ovakvi trendovi uslovljeni su skupom faktora, kao što su: uticaj vremenskih prilika na proizvodnju i cene stočne hrane, pad domaće tražnje za kvalitetnijim vrstama mesa, nemogućnost izvoza svinjskog mesa i sl. Uz to, proizvodnja mesa dugo nije bila u sistemu podsticaja poljoprivredi, što je dodatno negativno uticalo na razvoj ove proizvodnje i gubljenje već osvojenih tržišta. Za rast proizvodnje junećeg i jagnjećeg mesa postoje svi neophodni preduslovi, kao što su: raspoloživi broj životinja u osnovnom stadu, proizvodnja kabaste i koncentrovane stočne hrane i objekti za smeštaj i uzgoj životinja.

Kvota za izvoz junećeg mesa po preferencijalnim uslovima u zemlje članice EU iznosi 8.700 t godišnje, i iskorišćena je sa svega 5 – 7 % godišnje u periodu od 2010. do 2013. godine. Značajne mogućnosti za plasman junećeg i jagnjećeg mesa postoje na tržištu Ruske federacije i u azijskim zemljama.

Ukupna proizvodnja mleka u Republici Srbiji iznosi oko 1,5 miliona tona, i beleži permanentan pad. Prosečna mlečnost po kravi iznosi 3,1 hiljade litara, sa značajnim regionalnim razlikama – mlečnost je mnogo veća u AP Vojvodini (3,890 litara/krava), gde su locirani veliki uzgajivači, u odnosu na centralnu Srbiju (2,730 litara/krava). U kontrolisanom delu zapata, koji čini 28 % od ukupnog broja krava i steonih junica, mlečnost se kreće od 4.726 – 7.758 litara, u zavisnosti od područja i rase. Razlike u mlečnosti su rezultat razlika u rasnom sastavu: 52 % krava u AP Vojvodini su frizijsko-holštajn rase, dok u centralnoj Srbiji preovlađuju simentalska goveda i goveda u tipu simentalca. Kvalitet stočne hrane na malim poljoprivrednim gazdinstvima, naročito u brdsko-planinskim krajevima, ne zadovoljava potrebe mlečnih grla, pa su stoga i proizvodni rezultati niži nego u ravničarskim krajevima. Važno je istaći da je u periodu 2002 – 2012. godine broj muznih krava opao za trećinu (34 %), tako da je rast mlečnosti po grlu od 20 % samo delimično kompenzovao smanjenje proizvodnje.

2.3.4.

Imajući u vidu prirodne resurse, povoljne zemljišne i klimatske uslove, biodiverzitet i relativno zdrave agroekosisteme, može se reći da u Republici Srbiji postoje povoljni uslovi za razvoj integralne i organske proizvodnje. Republika Srbija nema razvijen pravni okvir kojim se definiše integralna poljoprivredna proizvodnja, ali je prepoznat njen veliki značaj i potencijal.

Od 2006. godine, nakon stupanja na snagu Zakona o organskoj proizvodnji i organskim proizvodima („Službeni glasnik RS“, broj 62/06) i uvođenja podsticaja za razvoj organske proizvodnje, zapaža se konstantan rast broja proizvođača, površina na kojima se primenjuju metode organske proizvodnje, kao i broja pojedinih vrsta životinja u stočarskoj proizvodnji. Prema podacima MPZŽS u 2012. godini pod organskom proizvodnjom bilo je 6.335 ha, odnosno 0,11 % poljoprivrednih površina. Od toga, 5.360 ha su obradive površine, a 975 ha su livade i pašnjaci. Broj proizvođača koji se bave organskom proizvodnjom u 2012. godini se povećao na 1061.

Organska biljna proizvodnja je najzastupljenija u AP Vojvodini (72 % površina pod organskom), sledi region Južne i Istočne Srbije (16 %), Šumadije i Zapadne Srbije (11 %). Najzastupljenije biljne vrste koje se gaje primenom metoda organske proizvodnje su kukuruz, pšenica, soja, šljiva, jabuka i malina. Takođe, velika količina sertifikovanih divljih biljnih vrsta (malina, jagoda, kupina, jabuka, borovnica, pečurke i dr.) sakuplja se iz prirode, u skladu sa važećim propisima. Broj zasada voća i vinograda namenjenih organskoj proizvodnji je mali, kao i površine koje oni zauzimaju. U organskoj stočarskoj proizvodnji u 2012. godini najviše su se gajile ovce, živina i goveda.

Domaće tržište organskih proizvoda nije dovoljno razvijeno, budući da do sada nije preduzeto dovoljno napora na edukaciji proizvođača, potrošača i promociji organskih proizvoda. Iz Republike Srbije se za sada izvoze samo organski proizvodi biljnog porekla, i to uglavnom delimično prerađeni. U izvozu je najzastupljenije zamrznuto voće (72 % od ukupne količine organskih proizvoda), a najviše se izvozi u Republiku Austriju i Saveznu Republiku Nemačku, zatim u Kraljevinu Holandiju i Republiku Italiju.

Od januara 2011. godine organska proizvodnja u Republici Srbiji regulisana je Zakonom o organskoj proizvodnji („Službeni glasnik RS“, broj 30/10) i Pravilnikom o kontroli i sertifikaciji u organskoj proizvodnji i metodama organske proizvodnje („Službeni glasnik RS“, br. 48/11 i 40/12). Propisi u ovoj oblasti su usaglašavani sa važećim propisima EU (izuzev regulative koja se odnosi na organsko vino). Poslove kontrole i sertifikacije u organskoj proizvodnji MPZŽS poverava kontrolnim organizacijama i vrši nadzor nad njihovim radom.

2.4. Proizvodni lanac

2.4.1. Industrija inputa

Poljoprivredni sektor u Republici Srbiji je u osnovi proizvodni sistem sa malim ulaganjima, u kojem se koriste relativno male količine hemijskih sredstava i drugih inputa. Razlog tome su relativno visoke cene inputa, koji su teško dostupni većini (malih) poljoprivrednika.

Domaća industrija poljoprivredne mehanizacije i mineralnih đubriva neuspešno su privatizovane, što je izazvalo pad proizvodnje i visoku zavisnost od uvoza. Privatizovan je i zatvoren jedini proizvođač kombajna i berača za kukuruz; industrija traktora je u procesu restrukturiranja, a obim proizvodnje je deset puta manji u odnosu na period od pre deset godina. U proseku se godišnje proizvede nešto više od 3.500 traktora, od čega se oko 2.200 izveze, prvenstveno u okolne zemlje, kao i na pojedina tržišta zemalja u razvoju.

Privredna društva za proizvodnju mineralnih đubriva su većinom prestala sa radom, a u mnogima koja rade proizvodnja je svedena na minimum. Najveći deo potrebnih količina mineralnih đubriva (oko 60 %) se obezbeđuje iz uvoza. U proizvodnji i uvozu mineralnih đubriva preovlađuju standardne kombinacije komponenti, koje nisu najbolje prilagođene potrebama poljoprivrednog zemljišta. Proizvodnja sredstava za zaštitu bilja je i po obimu i po strukturi nedovoljna, pa se najveći deo potreba, kao i kod mineralnih đubriva, podmiruje uvozom. Na tržištu je zastupljena ponuda svih potrebnih sredstava poznatih svetskih proizvođača.

Načini snabdevanja reprodukcionim materijalima se razlikuju u zavisnosti od veličine poljoprivrednih gazdinstava i njihove ekonomske moći. Velika i srednja poljoprivredna gazdinstva inpute nabavljaju uglavnom gotovinskim plaćanjem. Mala poljoprivredna gazdinstva se snabdevaju inputima najčešće kroz razmenu, primenom dva standardna modela: naturalna razmena (proizvod za repromaterijal) gde su pariteti nepovoljni i na štetu malih proizvođača; razmena „evro-klauzulom“ je drugi model, koji nosi veliki rizik za proizvođača vezan za cenu proizvoda i kurs dinara.

Pored domaćeg, kao semenski materijal se sve više koristi i uvozni sortiment. Kod pšenice još uvek preovlađuj e domaći sortiment, dok se kod kukuruza podjednako koriste domaći i strani hibridi. U proizvodnji industrijskog bilja se u značajnoj meri koriste strane sorte i hibridi, s tim što kod suncokreta i šećerne repe preovlađuju strani hibridi, a kod soje domaće sorte. Značajne količine semenskog materijala se uvoze i za potrebe proizvodnje povrća. Domaća proizvodnja loznog sadnog materijala je u opadanju, a glavni problemi su nedovoljna proizvodnja sertifikovanog sadnog materijala, kvalitet sadnog materijala i neadekvatna kontrola proizvodnje.

Oplodnja se u govedarstvu vrši veštačkim osemenjavanjem. U svinjarstvu se veštačko osemenjavanje vrši na velikim farmama, dok se mali proizvođači najčešće odlučuju za prirodno parenje. Seme za veštačko osemenjavanje goveda potiče iz centara za reprodukciju životinja i veštačko osemenjavanje, kao i iz centara za skladištenje i distribuciju semena za veštačko osemenjavanje, koji su formirani poslednjih godina. Seme koje se koristi u govedarstvu potiče od životinja koje ispunjavaju sve zootehničke i veterinarske uslove i koje su testirane u skladu sa tim pravilima, dok je u svinjarstvu neophodno unaprediti nivo ocene kvaliteta semena.

2.4.2. Prehrambena industrija

U strukturi BDV Republike Srbije prehrambena industrija je poslednjih godina učestvovala prosečno sa oko 4 %. Ako se tome doda doprinos industrije pića i duvanskih proizvoda, učešće agroindustrije u ukupnom BDV iznosi blizu 5,5 %, a ukupnoj zaposlenosti nešto iznad 4 %. Udeo prehrambene industrije u ukupnom broju zaposlenih u prerađivačkom sektoru je 17,76 %, a u ukupnim investicijama prerađivačkog sektora 16,20 % (videti Tabelu 4).

Tabela 4: Makroekonomski indikatori doprinosa poljoprivrede i agroindustrije nacionalnoj privredi