O robovima, robotima, čeliku i Ideji

U poslednjih deset godina animacija je u uzletu u mnogim delovima bivše Jugoslavije. Na međunarodnim festivalima animiranog filma širom sveta zapažen je novi južnoslovenski talas iznedren iz studija u Srbiji, Hrvatskoj i Sloveniji. U inat teškim vremenima i hroničnom nedostatku fondova, mlade nacionalne produkcije uspevaju da realizuju mnogostruko nagrađivana filmska ostvarenja kratkog metra. Autorski animirani filmovi mogu biti odlični indikatori stanja u društvu kao i odrazi himera koje opsedaju njihove stvaraoce. Kao primere ovoj tezi opisaćemo nekoliko kratkometražnih filmova beogradskog režisera Miloša Tomića (1976) i multimedijalnog zagrebačkog umetnika Igora Grubića (1969).

desno dugme miša pa »view image« za uvećanu sliku

Sa svojim kratkim filmskim ostvarenjima obojica su učestvovali na prošlogodišnjim međunarodnim festivalima animiranog filma u Zagrebu i Ljubljani, gde je Grubić predstavio animirani prvenac Kako se kalio čelik (2018), a Tomić Muzičke traume (2018). Imali su prilike da se sretnu na 50. Oktobarskom salonu u Beogradu 2009. godine, gde je Grubić intervenisao u javnom prostoru sa svojih 366 rituala oslobađanja, a Tomić potpisao režiju Oktobarski salone!, artistički dokumentarni film o učesnicima i publici ove manifestacije. Na 55. Bijenalu umetnosti u Veneciji „Nema ničega između nas“ Tomić je kratkim filmovima Muzikalni dnevnici (2012) predstavio Srbiju, a Grubić ove godine predstavlja Hrvatsku na 58. Bijenalu Serenissime sa foto-triptihom Tragovi nestajanja uz propratni kratkometražni animirani film Kako se kalio čelik.

Oba umetnika bave se fotografijom, filmom i animiranim filmom. Eksperimentišući sa filmskim tehnikama, provociraju sadržajnim temama, onim nezgodnim, politički nekorektnim, podvučenim pod tepih. Opsedaju ih teme koje izranjaju iz bliske prošlosti jedne zemlje koja više ne postoji, a u kojoj su obojica rođeni, odrasli i formirali se. Kopaju po prošlosti sopstvenoj i kolektivnoj, ali uvek onoj na ivici margine. Tomićev opus je apolitičan i žovijalan, dok je Grubićev bespoštedno angažovan i beskompromisan.

Tomić, enfant terrible nove srpske animacije, umeće u svoje filmove prošlost sopstvene porodice, odbačene predmete sa buvljaka i zaboravljene glasove iz arhiva Radio Beograda. Na otvaranju Srpskog paviljona u Veneciji 2013. godine javno se zahvalio porodici i prijateljima koji za njega predstavljaju „ministarstvo kulture“. Njegovi duhoviti filmovi, ostvareni u nadrealističkom, vinaverskom ključu, ne mogu da se uklope u kanonske žanrove, ali odlično komuniciraju sa publikom: ponesu je, zanesu, zasmeju. Tomićevi kratki filmovi Glineni golub, Kese, Dlake, Pljunuti poljupcem, prava su gozba za ljubitelje tehnike piksilacije.

Kratkometražni film O robovima i robotima (2016) Tomićeva je animirana ilustracija kratkog govora matematičara Radivoja Kašanina iz 1968. godine, koji potiče iz arhive Radio Beograda. Film je deo projekta Radiovizija i rađen je u tehnici stop–motion. Reč naučnika Kašanina nisu bukvalno vizualizirane u filmu, već postaju inicijalna kapisla za razigravanje mašte režisera. Dok Kašanin govori kako je bolje biti rob nego robot, ako baš mora da se bira, Tomić pred kameru ređa končiće i raznobojne gumice koji se uvezuju i prepliću, razvezuje izvezeni Vilerov goblen sa stereotipnim motivom devojke koja čita, umrežava linije u amorfne i antropomorfne oblike. Dok se kadrovi šustikle kružnog oblika koja se obrće oko svoje ose i kolaži u metamorfozama smenjuju, Kašanin priča kako mlade treba savetovati samo onda kada oni savet i zatraže te da je srećan što su generacije posle njega bolje od njega samog. Fluksus reči i slika koje se nižu u razigranom nadahnuću uvlače nas u tok svesti umetnika, koji je potpuna slikovna suprotnost narativnoj potki filma.

Igor Grubić je, međutim, oduvek okrenut promišljanju tekućeg stanja i problema postsocijalističkog i tranzicijskog društva u kome živi i stvara. Žuljaju ga problemi vezani za radničku klasu socijalističke Jugoslavije i sudbinu napuštenih spomenika palim borcima iz Drugog svetskog rata (dokumentarni film Spomenici mnogostruko je nagrađivan). Grubićeve fotografije i filmovi nastanjuju marginalizovane grupe naših današnjih društava: rudari, homoseksualci, zatvorenici, verske manjine. Podigao je glas i protiv nehumanog tretiranja domaćih životinja uzgajanih za potrebe industrije mesa. Svoj prvi, skandalozni i anonimni performans u javnom prostoru izveo je krajem devedesetih na pločniku ispred splitskog Peristila, na kojem je obojio crnu kružnu mrlju. Grubićeva angažovana umetnost nije samo eho munkovskog krika koji ukazuje na brojne bolne mrlje na savesti savremenog društva, ona je u isto vreme i poziv građaninu na buđenje i (re)akciju.

U ulozi producenta i režisera Grubić pravi svoj prvi eksperimentalni animirani film Kako se kalio čelik (2018), rađen u tehnici digitalne animacije, dokumentarnog filma i fotografije. To je priča o ocu koji povede sina u fabriku u kojoj je proveo radni vek, a koja je sada deo mape industrijske arheologije prohujalog vremena. Dok sin tumara po zapuštenim i depresivnim fabričkim halama, otac se seća mladosti, solidarnosti radnika i odnosa prema radu. Vizuelni doživljaj je upotpunjen horskom pesmom Vladimira Nazora Uz maršala Tita, koja idealno dopunjuje deo ubačenog dokumentarnog filma sa posleratnih omladinskih radnih akcija. Nesporazum između roditelja i deteta prevazilazi se ritualnim paljenjem vatre u fabričkoj ložionici. Grubić je objasnio da je „indirektno reflektirao društvene potrese nakon raspada socijalističkog sistema. U njemu su radnici vjerovali da grade neku bolju budućnost, dok su u današnjem sustavu i privatnom sektoru obespravljeni, a mnogi i bez posla i prihoda. Kroz kreativno simbolični čin kojim prolaze otac i sin ukazujem da kreativna igra može biti katarzična i da njome možemo pronaći snagu u samome sebi i prebroditi i najteže trenutke. U tom procesu solidarnost i zajedništvo također imaju bitnu ulogu. Nastojao sam napraviti mali film-spomenik ideji da svi mi kroz naoko besmislene kreativne geste i rituale možemo spasavati svijet“.

Grubićev Čelik, film-spomenik ideji o pronalaženju spasa u kreativnosti, podsetio me je na remek-delo animacije, film Ideja, koji je Bertold Bartoš, jedan od pionira češke animacije, realizovao 1932. godine u svom pariskom stanu. Iako je Bartošev film manifest socijalnog protesta poražene radničke klase, on se i danas doživljava kao titrava poezija koja prkosi konformizmu misli i postaje, zašto da ne, podstrek današnjoj mladosti da veruje u snagu Ideje, one poetske, koja reflektuje svet u kojem živimo. Spas i smisao se mogu naći u sopstvenoj kreativnosti i veri u snagu umetnosti, one koja prodrma, bocne, probudi, provocira, dirne i ostane u nekom od publike još zadugo.

Nedavno preminuli režiser Dušan Makavejev je još davne 1958. godine pisao: „Umetnost treba cimnuti, pa šta bude. A ona tako rado zaigra, raznobojna i čovečna. Kao i svaka napuštena poruka čovekova koja samim tim što je poruka ne može da izbledi, makar je niko ne sluša. Izgovorena, pa šta bude.“ Animirana, pa šta bude.