Prvi i najstariji

Prvi srpski ministar prosvete:
Dositej Obradović (1742–1811)

Malo je detalja Dositejeve biografije koji su nepoznati široj javnosti. Teško je u savremenoj srpskoj istoriji naći ličnost koja je više doprinela prosvećenosti Srba, kako kroz obrazovne institucije tako i na druge načine.

Umesto plemenskog i veroispovednog shvatanja nacije, Dositej je postavio novo i savremeno. Rušenje starog i propagiranje novog glavna je karakteristika njegovog doprinosa književnosti i kulturi. Do njega, književnost je bila lokalnog, plemenskog ili veroispovednog karaktera, pisana pokrajinskim narečjem ili jezikom odgovarajuće veroispovesti. Dositej prvi svesno stvara pravu nacionalnu književnost na čistom narodnom jeziku, namenjenu najširim slojevima srpskog naroda. Do njega, na književnosti su isključivo radili crkveni ljudi za crkvene potrebe. On raskida sa tradicijom i počinje da unosi u narod napredne ideje sa Zapada, ono što je naučio i primio iz racionalističke filozofije XVIII veka. Njegovo znanje je bilo obimno i raznoliko: prošao je kroz duhovni uticaj verske mistike, ruske dogmatičke književnosti, grčkih crkvenih reformatora, nemačkog protestantizma i francuskog i engleskog racionalizma. On kupi i prerađuje velike istine, poučne i lepe misli iz svih vremena i od svih naroda, od Platona i Aristotela do Labrijera, Molijera, Lesinga i Voltera. Kao ubeđeni pristalica racionalističke filozofije, Dositej veruje u svemoć razuma i nauku ističe iznad svega. Učiniti nauku i filozofiju dostupnim svim ljudima, i onim u najzabačenijim selima, jeste njegovo najviše načelo. Svi njegovi radovi su uglavnom zbirke prevedenih i prerađenih „raznih poučnih stvari“, od „svega pomalo ali lepo“, kako sam kaže.

Prvi Dositejev štampani rad „Ljubezni Haralampije“ štampan je u Lajpcigu kao poziv za pretplatu na „Sovjete zdravog razuma“. To je njegovo čuveno programsko pismo, gde su u vidu manifesta izložene njegove osnovne ideje: da je nameran štampati za narod jednu knjigu na prostom narodnom jeziku za proste seljake.

Kao praktičan mislilac i narodni učitelj, on nauku i književnost smatra samo kao sredstvo da se kod čoveka razviju „čovekoljublje i dobra narav“, sve svodi na vaspitanje mladeži i smatra „tu stvar najnužniju i najpolezniju človeku na svetu“. Kad govori o vaspitanju, Dositej ne misli na vaspitanje samo muške dece već i ženske. Umesto istočnjačkog i patrijarhalnog shvatanja ženine uloge u društvu on postavlja novo shvatanje u duhu racionalističke filozofije Zapada: traži da i ženska deca uče ne samo čitanje i pisanje već sva znanja dostupna muškarcima.

U poslednjoj godini života postao je prvi srpski ministar prosvete. Bio je i upravnik svih škola u ustaničkoj Srbiji, a kao član Sovjeta učestvovao je i u izradi svih zakona.

Prvi predsednik SANU:
Josif Pančić (1814–1888)

Nakon osnovnog i srednjeg školovanja u Gospiću i Rijeci, 1830. godine prelazi u Zagreb da nastavi školovanje u visokoj školi Regia Academica Scientiarum. U dodiru sa nekim Mađarima saznao je da u Pešti postoji Medicinski fakultet, na kome se u to vreme održavala i nastava iz prirodnih nauka. Postao je doktor medicine 7. septembra 1842. izradivši tezu Taxilogia botanica. Proveo je dve godine u Ruksbergu u Banatu, gde se bavio i vaspitanjem dece vlasnika tamošnjih rudnika Hofmanova. Odatle se uputio u Beč da dovrši odredbu svoga herbara. Boraveći u Beču upoznao se sa Vukom Karadžićem koji ga upućuje u Srbiju da stupi u državnu službu. U Srbiju stiže u maju 1846. godine za vreme vladavine kneza Aleksandra Karađorđevića i nailazi na vrlo loš prijem.

Gotovo sasvim ostao je bez sredstava za život i pomišljao je da se vrati, ali ga je u tome sprečio poziv Avrama Petronijevića, ministra spoljnih poslova, da se privremeno zaposli kao lekar u Jagodini i da radi na suzbijanju zaraze trbušnog tifusa, koja se širila među radnicima fabrike. U februaru 1847. postavljen za kontraktualnog lekara i fizikusa jagodinskog okruga. Iste godine je zatražio otpust iz austrougarskog podanstva i prijem u srpsko podanstvo. Krajem iste godine dobio je premeštaj u Kragujevac i postavljen je na upražnjeno mesto za privremenog okružnog fizikusa 12. novembra 1847. godine.

Iduće, 1850. godine 8. januara primljen je u Društvo srpske slovesnosti (preteča Srpske akademije nauka i umetnosti), a 1853. postavljen je za profesora prirodnih nauka u Liceju, najpre za kontraktualnog, a 1854. za redovnog profesora. U to vreme nije imao nijedan objavljen naučni rad. Postavljen je za profesora samo na osnovu saznanja i uverenja da je on najbolji poznavalac flore Srbije.

Godine 1855. Pančić je prvi put čuo da u Zapadnoj Srbiji postoji posebna vrsta četinara – omorika. Deset godina kasnije dobio je dve njene grane. Trebalo je da prođe još deset godina da na planini Tari, u zaseoku Đurići, 1. avgusta 1877. (prema nekim izvorima, 1875) pronađe do tada nepoznati četinar – omoriku, koja je po njemu dobila ime Pančićeva omorika. Tokom svoga višegodišnjeg rada otkrio je 102 i opisao oko 2500 biljnih vrsta. U Liceju i docnije u Velikoj školi Pančić je ostao do kraja života.

Prvi rektor Liceja u Kragujevcu (preteča Beogradskog univerziteta):
Atanasije Nikolić (1803–1882)

Prvi je rektor Liceja u Kragujevcu, prvi pisac srpskih udžbenika algebre i geometrije, prvi obrazovani srpski inženjer i pokretač inženjerskog obrazovanja u Srbiji. Prvi je graditelj modernih puteva i projektant prve železničke trase, prvi je reformator srpske poljoprivrede i osnivač prve poljoprivredne škole, sa Jovanom Sterijom Popovićem pokrenuo je osnivanje Društva srpske slovesnosti i Narodne biblioteke, otpočeo je proslavljanje Svetog Save u školama. Bio je saradnik i poverljiva ličnost kneza Mihaila Obrenovića i Ilije Garašanina. Pisao je drame, poljoprivredne pouke, udžbenike, književne prikaze, skupljao je narodne pripovetke.

Kao prvi rektor Liceja počeo je sa radom 3. oktobra 1839. i predavao matematiku na Liceju do kraja oktobra 1842, kada je došlo do smene dinastija na srpskom prestolu.

Atanasije Nikolić je napisao prve udžbenike iz matematike za Licej i to:

Algebra–ustrojena za upotrebljenjie slišatelja filosofije u Liceumu Knjaževstva Serbije, 149 strana, pojavila se 26. septembra 1839.

Elementarna geometrija–ustrojena za upotrebljenije slišatelja filosofije u Liceumu Knjaževstva Serbije, izašla 1841. godine.

Na njegov predlog Savindan je od 1840. u Srbiji ustanovljen kao školska slava. Redovni član Društva srpske slovesnosti postao je 27. maja 1842. a sekretar Društva bio je 1842/43.