Za „Vreme nauke“ iz Kaira, Egipat
Golim okom vidljivo je pet planeta – Merkur, Venera, Mars, Jupiter i Saturn. Merkur, Hermes, planeta koja se najbrže kreće preko neba. Venera, boginja ljubavi, Afrodita, Večernjača, zvezda Danica, ili Mlada čobanica, kako je još naš narod zove, vidi se neposredno posle zalaska ili pre izlaska Sunca, jer je na maloj razdaljini od naše zvezde i može se videti samo u njenoj blizini. Mars, Crvena planeta, bog rata, večita inspiracija za postojanje vanzemaljaca, i dalje u fokusu istraživanja uslova za postojanje života. Jupiter, bog nad bogovima, najveća je planeta. Njegova četiri satelita otkrivena prvim teleskopom konačno su srušila pogrešnu sliku o geocentričnom sistemu sveta. I Saturn, planeta čija je lepota doživela puni sjaj tek korišćenjem teleskopa, kada su otkriveni njegovi prstenovi.
Do otkrića teleskopa, i kasnije Kopernikanske revolucije, u sedištu sveta bila je Zemlja, oko koje su se okretale poznate planete i Sunce. Zahvaljujući teleskopu Galileo je otkrio četiri najveća satelita Jupitera, kasnije nazvana Galilejevi sateliti, što je bilo kockica koja nedostaje da se takav sistem sruši. Ako postoje neka nebeska tela koja se ne okreću oko Zemlje, onda je to bilo suprotno tvrdnji da je Zemlja centar sveta. Heliocentrični sistem je prihvaćen, a planete su dobile svoje keplerovske putanje oko Sunca.
Razvojem teleskopa počela je era otkrivanja novih planeta. Prvo Urana, na granici vidljivosti golim okom, planete koja se „kotrlja“ po svojoj putanji, odnosno čija je osa usmerena ka Suncu. Sledi Neptun, koji bi bio prvootkrivena nova planeta, da je Galilej imao sreće sa lepim vremenom te 1613. godine. U potragu za svakom sledećom planetom se kretalo zato što su i dalje proračuni orbita postojećih planeta ukazivali na postojanje dodatnog poremećaja. Tako je bilo i posle otkrića Neptuna, kao osme planete u Sunčevom sistemu, daleke 1846. godine.
Potraga za dodatnom planetom postaje opsesija astronoma širom sveta. Međutim, ceo XIX vek je prošao bez uspeha. Tek početkom XX veka astronom Persival Lovel uspeva da napravi proračune orbite nove planete, što je tek 1930. godine urodilo otkrićem– Plutona.
Broj planeta u našem kutku svemira je delovao konačan. Ali, razvojem posmatračkih metoda, kao i slanjem međuplanetarnih sondi za istraživanje planeta, počelo je da se otvara novo pitanje. Naime, prema fizičkim karakteristikama planete se mogu podeliti u dve grupe – planete Jupiterovog tipa (velika masa, velika zapremina, mala gustina) i planete Zemljinog tipa (mala masa, mala zapremina, velika gustina). Jedino se Pluton nije mogao uklopiti u ovu podelu.
S druge strane, Pluton je planeta sa drugačijim elementima orbite. Jedina je planeta koja se kreće van ravni ekliptike, kao ostale planete, i ima veliku izduženost (ekscentričnost) orbite.
Kraj prošlog veka je, pored ostalog, doneo i veliki broj novih otkrića malih objekata u Sunčevom sistemu. Sve više takvih objekata je bilo slično Plutonu. Ovo je nagoveštavalo moguće povećanje broja planeta.
Astronomi su morali da reaguju i da konačno daju definiciju planeta, a ne samo da koriste intuitivno shvatanje ovih nebeskih tela. Rezultat višegodišnjeg rada je bila rezolucija Međunarodne astronomske unije, doneta u avgustu 2006. godine. U njoj se navodi da je planeta Sunčevog sistema telo koje se okreće oko Sunca, ima masu dovoljnu da ima približno sferni oblik, i dominira svojom orbitom (tj. u njegovoj blizini se ne nalaze slična tela). Ona tela koja ne ispunjavaju treći uslov nazivaju se „planete patuljci“.
Primenom ove definicije na sva tela Sunčevog sistema dobijamo rezultat da postoji osam planeta, i da su trenutno četiri planete patuljci. Kako Pluton ne ispunjava uslov da dominira svojom orbitom, izgubio je status planete i postao predvodnik nove grupe objekata planete patuljaka, grupe čiji će se broj tek uvećavati.
Činjenica da se sada treba truditi da sve generacije koje su naučile da u našem sistemu postoji devet planeta moramo „ubediti“ zašto je taj broj smanjen, dodatni izazov u popularizaciji ove nauke, ali i dokaz da se i u modernim vremenima može biti svedok istorijskih naučnih preokreta koji menjaju činjenice u udžbenicima.
autor je Nacionalni koordinator Međunarodne godine astronomije za Srbiju
U Međunarodnoj godini astronomije, u kojoj obeležavamo četiri veka od otkrića teleskopa i prvih posmatranja neba pomoću njega, treba se podsetiti i svega onoga što nam je ovaj instrument omogućio. Broj planeta, kao njihovi međusobni odnosi su upravo najvažniji rezultat korišćenja teleskopa u prvim godinama njegovog postojanja. Astronomija je nauka u kojoj se neke činjenice smatraju aksiomima, odnosno nepromenjivim postulatima, pa samim tim spadaju u podatke za opštu kulturu. Da je ovaj tekst napisan pre nešto više od tri godine, njegova tema bi bila devet „pokretnih zvezda“ u Sunčevom sistemu. Međutim, čak i ovakvi postulati bivaju ponekad menjani. Zato sada ovaj tekst govori o osam planeta Sunčevog sistema.
