18. vek

Vremenske granice umetnosti 18. veka u Vojvodini su Velika seoba 1690. godine i Berlinski kongres 1815. godine, a teritorijalne – centralne oblasti Karlovačke mitropolije. Bila je to epoha prožimanja i smene baroknog i prosvetiteljskog kulturnog modela.

Branka Kulić, istoričarka umetnosti i jedan od najvećih znalaca umetnosti 18. veka, kaže da se u tom periodu na tlu Vojvodine desila značajna transformacija srpske umetnosti koja je napustila vizantijsku tradiciju, prihvatila je zapadnoevropske uticaje, znači estetske, umetničke i vizuelne vrednosti baroka, i polako se pripremila za 19. vek i njegove promene. Usaglašavanje nacionalne umetnosti sa estetskim načelima evropske umetničke scene iznela je Karlovačka mitropolija, a izveli su ga brojni graditelji, slikari, grafičari, drvorezbari i drugi stvaraoci.

ZBIRKA MATICE SRPSKE: U Galeriji Matice srpske u Novom Sadu, u jednom od najbogatijih umetničkih muzeja u zemlji, čuva se oko 7000 dela nastalih od 16. veka do danas, a po značaju i celovitosti izdvaja se zbirka srpske umetnosti 18. veka.

Prvi darodavac Galerije bio je Sava Tekelija, veliki dobrotvor i prvi doživotni predsednik Matice srpske, koji je Matici zaveštao nekretnine, biblioteku, dragocenosti, a među njima i jedanaest porodičnih portreta – jezgro sadašnje Galerije. Sledili su ga drugi darodavci, „rodoljubivi građani“, kako su ih oslovili osnivači Muzeja Matice srpske, preteče današnje Galerije, u novinskom oglasu 1847. godine s molbom da „novoosnovanom Muzeumu poklanjaju ili poveravaju na čuvanje sve one predmete koji doprinose obogaćivanju narodnog duha i služe njegovom kulturnom napretku“.

ZOGRAFI: Najstarija ikona koju čuva Matičina galerija jesu Blagovesti, nepoznatog ikonopisca 16. veka. Milan Kašanin ju je ocenio kao „jednu od najlepših ikona koje su kod nas naslikane posle srednjeg veka“ Sledeća po starini je ikona Usekovanje deset kritskih mučenika iz 1694. godine, delo grčkog ikonopisca Viktora, koja ilustruje početke promene srpske likovne umetnosti od tradicionalne srednjovekovne ka modernoj, baroknoj likovnoj kulturi 18. veka.

Na početku tog puta je zografsko slikarstvo. „Oslonjeni i stalno upućeni na Karlovačku mitropoliju, Srbi su na početku 18. veka potrebu za slikom rešavali oslanjajući se na putujuće slikare-zografe, koji su poznavali srednjovekovnu ikonu i njenu ikonografiju. Njihova ikona dobija obeležje simbola nacionalnog identiteta, pa samim tim i jasnu profanu funkciju. Njihovo slikarstvo označava početak osvetovljenja likovnog iskustva“, objašnjava Branka Kulić. Ona ističe poetiku Hristofora Žefarovića, Georgija Stojanovića, Stanoja Popovića i Rafajla Miloradovića, smatrajući da njihova dela spadaju u remek-dela srpskog slikarstva prve polovine 18. veka.

BAROK: U vojvođanskom slikarstvu ranog baroka vidljiva su dva uticaja – italijanske renesansne umetnosti i ruskih umetnika, koje su doneli pridošli majstori. Taj period Branka Kulić definiše kao osobenost barokne umetnosti pravoslavnog sveta.

Arsenije Četvrti Šakabenta je 1743. godine zabranio rad zografima, „neiskusnim bogomazima“ kako ih je nazvao, i preporučio im da, ako žele da ostanu u umetničkom poslu, odu na školovanje u Sremske Karlovce kod slikara Jova Vasilijeviča, koga je Šakabenta pozvao iz Rusije. Tako je, nehotice, pomogao evropeizaciju srpske umetnosti. Najznačajniji slikari te grupe su Janko Halkozović, Vasilije Ostojić i Dimitrije Bačević, a među slikarima koji su došli iz zapadnoevropskih centara umetnosti i koji stvaraju u duhu levantskog baroka, ističu se drvorezbar Jovan Četirević Grabovan i Janko Halkozović. Oni se pod uticajem italijanskog baroka oslanjaju na vizantijsku tradiciju i tako stvaraju osoben model barokne ikone.

Generaciju slikara „visokog“ baroka, koja stvara početkom sedme decenije 18. veka, zanima Beč, odnosno promene koje su izazvale reforme Marije Terezije. U delima Teodora Kračuna i Jovana Popovića vidljiv je iskorak ka tada aktuelnim srednjoevropskim shvatanjima. Scene se smeštaju u realan svet, a Hrist i Bogorodica slikani su prema pravilima profane vladarske ikonografije i oslanjaju se na predloške iz ilustrovanih Biblija. Kračun je radio ikonostase po crkvama Karlovačke mitropolije – izdvaja se onaj u Sabornoj crkvi u Sremskim Karlovcima. Slikao je i portrete, najpoznatiji njegovi portreti su hopovskog arhimandrita Jovana Jovanovića i karlovačkog mitropolita Pavla Nenadovića.

Poslednjih decenija 18. veka razvilo se kasnobarokno slikarstvo u okvirima tadašnjih evropskih kulturno-političkih promena. Među umetnicima koji su u srpsko slikarstvo doneli kasni barok, ističu se Jakov Orfelin i Teodor Ilić Češljar, vodeći predstavnik rokokoa. Češljar je slikao ikone, autor je ikonostasa i zidnih slika u crkvama u Mokrinu, Velikoj Kikindi, Velikom Varadu, Staroj Kanjiži, u Bačkom Petrovom Selu, i portreta. Primer njegovog zrelog slikarstva je Vizija Sv. Jovana Jevanđeliste, ulje na platnu složene kompozicije, iz 1790. godine.

GRAFIKA: Zbirka grafika 18. veka Galerije Matice srpske, u kojoj je preko 2000 otisaka, govori da je ovaj vid umetnosti bio izuzetno popularan. Grafiku treba posmatrati kao prvu masovnu proizvodnju umetnosti. Ozbiljnija produkcija grafike, drvoreza i bakroreza, počinje odmah nakon Seobe Srba u Habzburšku monarhiju. Ta pojava vezana je za bakroresce Hristofora Žefarovića i Zaharija Orfelina. Bakrorez na papiru Sv. Sava sa srpskim svetiteljima doma Nemanjina verovatno je najatraktivnija Žefarovićeva grafika, štampana 1741. godine. Poručilac, a po svoj prilici i idejni tvorac bakropisa, bio je patrijarh Šakabenta. Branka Kulić kaže da delo „predstavlja glorifikaciju srpske prošlosti. Pomoću njega je patrijarh Arsenije Četvrti, sa dubokim političkim razlozima, podsećao caricu Mariju Tereziju na ‘svetlost slave doma Nemanjina’ i na ‘ilirsko’ carstvo.“

Zaharije Orfelin je bez sumnje najveći srpski bakrorezac. U 18. veku ostvario je veliki grafički opus režući antiminse, sinđelije, ikone, gramate, geografske karte, knjige, ilustracije za knjige, izrađivao je udžbenike, bavio se književnošću. Osnovao je tipografiju u Sremskim Karlovcima 1757. godine. Primljen je za člana bečke Bakrorezačke akademije, pa je na bakrorezu Sv. Đorđe sa izgledom manastira Sen Đurđa iz 1767. godine potpisan kao akademski graver. Tokom stvaralački najplodnijih godina, između 1770. i 1775, između ostalog je izrezao u bakru i Bogorodicu Vinčansku – Bezdinsku, Knez Lazara, i Manastir Krušedol, ilustrovao je svoju znamenitu Istoriju Petra Velikog, i kompoziciju Stvaranje sveta, kojom je ilustrovao svoju knjigu Večiti kalendar. Njegovi prikazi fruškogorskih manastira i manastira u Slavoniji i Banatu, imaju dokumentarnu vrednost.

Blagovesti, 16. vek

Hristofor Žefarović, Sv. Dimitrije, oko 1740.

Zaharija Orfelin, Sv. Lazar knez srpski, 1773.