Prva bioskopska predstava

Nepunih šest meseci posle prvog javnog prikazivanja kinematografa braće Limijer (Lumière) u Indijskom salonu Velike kafane u Parizu, 28. decembra 1895, u Beogradu je u jednoj sali gostionice Zlatan krst na Terazijama 6. juna 1896. počelo prikazivanje „fotografija oživljenih pomoću kinematografa“. Bila je to prva filmska projekcija u Beogradu, toga dana film je zakoračio u Srbiju i na Balkan, a našim ljudima otvoren je novi prozor u svet, svet zabeležen pokretnim fotografijama. Predstavnici fabrike „Braća Limijer“ iz Liona Andre Kar i Žil Žiren (André Carre, Jules Girin) zadržali su se u Beogradu 25 dana prikazujući najstarije filmove lionskog preduzeća: Ulazak voza u stanicu, Rušenje zida, Dečja igranka, Kupanje u moru, Pariski bulevar, Riblja pijaca u Marselju i druge. Filmovi su trajali po nekoliko minuta, a predstave su održavane „svakog dana od 4 sah. popodne do 9 sah. uveče, a nedeljom i praznicima ima prikazivanja i pre podne“. Ulaznica za odrasle koštala je jedan dinar, a za decu 50 para dinarskih. Gledaoci su bili oduševljeni prikazivanjem ovog „čuda nauke“, a nepoznati novinar beogradskih „Malih novina“ opisao je filmsku projekciju na kojoj se „…mogu videti snimci stvorova i predmeta u najrazličitijim kretanjima; videće se pokreti kako dete igra; pokreti koje čini železnički voz kad ide, i to sve tako živo prestavljeno, da vam se čini kao da gledate stvarnost, a ne fotografije. Beograđani ne treba da propuste ovu priliku da vide ovaj doista najveći uspeh…“. Priliku nisu propustili ni Nj.V. Kralj Aleksandar Obrenović i Nj.V. Kraljica Mati Natalija koji su 16. juna 1896. „…odlikovali svojom posetom kinematografske produkcije kod ’Zlatnog Krsta’…“ i kraljevski platili za to zadovoljstvo 300 francuskih franaka! Krajem juna predstavnici „Braće Limijer“ su sa svojim projektorom otputovali za Bukurešt.

Od te prve filmske projekcije kod Zlatnog krsta film je postepeno postao sastavni deo svakodnevnog života u Srbiji. Isprva su naši ljudi bili samo gledaoci, ljubitelji kinematografskih produkcija koje su sve češće prikazivali putujući, a zatim i stalni bioskopi, da bi se relativno brzo i domaći ljudi prihvatali filmske kamere u želji da sami snimaju pokretne slike o svome okruženju i da, konačno, proizvode i snimaju „kinematografske komade iz našeg narodnog života i nacionalne istorije“.

PUTUJUĆI BIOSKOPI KROZ SRBIJU: Putujući bioskopi – najstariji oblik prikazivanja filmova u svetu i kod nas – mogu da se podele na dve kategorije: mala preduzeća čiji vlasnici sami obavljaju i posao kinooperatera i prikazuju filmove u zakupljenim prostorijama (kafane, hoteli, magacinske barake) i velika dobro opremljena preduzeća sa sopstvenim šatrama, kolima, mehaničkim orguljama i električnim generatorima koja su obilazila samo veće gradove. Vlasnici su bili pretežno stranci (Nemci, Austrijanci, Česi, Mađari), ali su se u te poslove vremenom uključivali i naši ljudi.

Od 6. marta 1897. Andre Kar ponovo prikazuje filmove u Beogradu, ovoga puta u kafani kod „Hajduk Veljka“ na početku Knez Mihailove ulice. Prikazivao je standardni program „Braće Limijer“, u Beogradu se zadržao 38 dana, s tim što je nekoliko dana boravio i u Šapcu. Ovaj Karov boravak u Beogradu je posebno značajan jer je on tom prilikom snimio i prikazao nekoliko beogradskih slika (o čemu će biti kasnije reči). Posle njega su, sve češće i češće, u našim krajevima boravili putujući prikazivači. Već poslednjih godina XIX i tokom prve decenije XX veka, pored Beograda, skoro svi naši gradovi su imali priliku da vide čaroliju pokretnih slika – Šabac, Jagodina, Niš, Zaječar, Kragujevac, Valjevo, Požarevac itd. Uz najstarije filmove dokumentarnog karaktera sve omiljeniji postaju „kinematografski pozorišni komadi“ – kratke komedije, filmovi jurnjave, „istorijske slike“ i drame. Prvi domaći čovek sa projektorom bio je Stojan Nanić iz Zaječara (sin Naneta pekara), koji je bio od rane mladosti putujući zabavljač, „prvi srpski veštak-mađioničar“, a od 1900. prikazivao je filmove u svom Prvom srpskom kinematografu. Prvi veliki putujući bioskop koji je svoju šatru podiglo na Malom Kelemegdanu u julu 1904. bio je Elektro-bioskop pozorište braće Karela i Aleksandra Lifka (Aleksandar se 1911. nastanio u Subotici, gde je otvorio stalni bioskop). „Nartenov bioskop“ Nemca Georga Nartena je od 1905. do 1908. redovno gostovao u Beogradu, prikazujući filmove i u sopstvenoj šatri, kao i u hotelima „Slavija“ i „Pariz“. Naš čovek Todor Najdanović iz Negotina bio je vlasnik putujuće menažerije, uz koju je od 1908. prikazivao filmove po gradovima Srbije (Negotin, Zaječar, Požarevac), a sa sopstvenom šatrom gostovao je i u Beogradu. Film je veoma brzo postao najpopularniji oblik zabave širokih slojeva gledalaca – a to je i u svetu i kod nas dovelo do otvaranja stalnih bioskopa.

PRVI STALNI BIOSKOPI: Vlasnici hotela i kafana koji su iznajmljivali svoje prostorije putujućim prikazivačima shvatili su da je ova delatnost unosna, te su počeli da otvaraju stalne bioskope. Prvi je bio Svetozar Botorić, vlasnik beogradskog hotela „Pariz“ na Terazijama, koji je krajem 1908. otvorio „Kinematografsko pozorište u hotelu Pariz“. Botorićev primer su sledili i mnogi drugi – vlasnik Kasine Đoka Bogdanović, vlasnici beogradske gostionice „Kolarac“ braća Cvetković, Evgenije Rajhl, vlasnik Ruskog cara u Nišu itd. Istovremeno, krajem prve i početkom druge decenije XX veka otvaraju se i bioskopi van kafanskih prostora: beogradski novinari i izdavači braća Savić u namenski sagrađenoj drvenoj zgradi na početku Kolarčeve ulice otvaraju 1910. svoj Moderni bioskop; Mihailo Šonda, beogradski industrijalac, 1911. gradi zgradu od cigala za svoj bioskop Koloseum (današnja Zvezda – preko 90 godina ne menja namenu). Uoči Prvog svetskog rata u Kraljevini Srbiji radilo je oko 30 stalnih bioskopa.

PRVI FILMOVI SNIMljENI U SRBIJI: Zastupnik braće Limijer Andre Kar prilikom svog drugog boravka u Beogradu početkom 1897. snimio je, prema podacima iz štampe, pet filmova: Kalemegdanska šetnja, Tramvajska stanica na Terazijama, Izlazak radnika iz Fabrike duvana, Povratak Kraljev iz Sofije i Svečanosti 22. februara. Za tim prvim kadrovima snimljenim u Srbiji još tragamo, premda su najverovatnije konačno izgubljeni. Kasnije su razni inostrani snimatelji ili vlasnici putujućih bioskopa snimili više dokumentarnih reportaža o kojima zasad znamo na osnovu pisanja tadašnje štampe ili stranih filmskih kataloga (Venčanje Kralja Aleksandra Obrenovića i Drage Mašin, 1900, Srbija, 1903. i još nekoliko). Za nas je najznačajniji – jer je sačuvan i predstavlja dragocen istorijski dokument – film Krunisanje Kralja Petra I Karađorđevića, dokumentarac od preko 50 minuta koji su u septembru 1904. snimili Arnold Mjur Vilson (Arnold Muir Wilson), počasni konzul Kraljevine Srbije u Šefildu (Engleska), i njegov snimatelj Frenk Moteršo (Frank Mottershaw). Ovaj značajni dokument, poznat i cenjen u svetskoj istoriji filma, Jugoslovenska kinoteka je restaurirala i nova kopija će biti prikazana povodom stogodišnjice tog događaja. Putujući bioskopi često su snimali takozvane lokalne filmove koje bi prikazivali u gradovima u kojima su boravili, pre svega da bi privukli gledaoce. U tome se u Beogradu isticao Nartenov bioskop, koji je snimao i prikazivao mnoge domaće zanimljivosti, npr. Terazije, Slike iz Beograda, Pogreb generala Marka Katanića, Slike beogradskih fabrika, zatim bioskop „Ben Akiba“, koji je 1908. snimio i prikazao Korzo u Beogradu, Smenu dvorske straže, Veliku pijacu, Vežbe vojske itd. Posle 1908. godine po srpskim bioskopima se javljaju strani filmski žurnali koji prikazuju zbivanja u Srbiji: Smotra Srpske vojske na Banjičkom polju, Srpska prestonica, Dunav i željezna vrata, Kraljeva poseta Rusiji, Poseta Kralja Petra Turskoj, Kralj Petar u Rimu. Manji deo ovih stranih filmskih žurnala je sačuvan, dok se za ostalim filmovima stalno i uporno traga po svetskim filmskim arhivima. Svakako su filmovi o nama, našim krajevima i zbivanjima privlačili posebno domaće gledaoce i te su slike bile najzanimljiviji deo programa. Stoga je sasvim razumljivo da su i vlasnici naših bioskopa došli na ideju da sami pristupe snimanju domaćih filmskih žurnala, pa su neki od njih, zainteresovani za velike mogućnosti filma, postali naši prvi filmski producenti.

PIONIRI SRPSKE KINEMATOGRAFIJE: Prvi je to učinio Svetozar Botorić, vlasnik bioskopa „Pariz“. On je angažovao francuskog snimatelja Luja de Berija (Louis de Beéry), koji je od 1911. do 1913. snimio za Botorića oko 20 dokumentarnih reportaža, pored ostalog Svečanu predaju starih i prijem novih zastava, Odlazak Kralja, Prestolonaslednika i Princeze Jelene u Petrograd, Trke na Banjici, Letenje avijatičara Đovanija Vidmera na Banjici, zatim veći broj filmova iz Balkanskih ratova. Uz Luja de Berija zanat je izučio i prvi srpski filmski snimatelj Slavko Jovanović, koji je snimio neke od Botorićevih filmova, ali je radio i za druge filmske producente. Do pre dva meseca smatralo se da su Botorićevi filmovi izgubljeni. Međutim, u Austrijskom filmskom arhivu nađen je velik deo njegove filmske zaostavštine (što pokazuje da nikada ne treba gubiti nadu).

Vlasnici Modernog bioskopa braća Savić, Botorićevi konkurenti, angažovali su 1911. mladog Austrijanca Karla Frojnda (Karl Freund, kasnije poznati nemačko-američki snimatelj i dobitnik Oskara za kameru 1937). On im je organizovao filmsku laboratoriju i snimio više dokumentarnih filmova: Sa beogradskog korzoa, Iz Jevrejska male i sa Dorćola, Doček hrvatskih studenata u Beogradu, Uskršnje trke na Banjici i druge. Filmovi proizvodnje braće Savić zasad nisu pronađeni.

Vlasnik bioskopa Kasina Đoka Bogdanović angažovao je 1913. ruskog snimatelja Samsona Černova, koji je za njega snimio veći broj reportaža iz Drugog balkanskog rata i još nekoliko filmova: Otkrivanje spomenika Karađorđu na Kalemegdanu, Sahrana ruskog poslanika Hartviga i druge. Najveći deo materijala Đoke Bogdanovića sačuvan je i doskora je predstavljao jedini celoviti fond srpskih filmova snimljenih pre Prvog svetskog rata.

Braća Cvetković, vlasnici bioskopa „Kolarac“, javljaju se 1913. godine kao četvrti beogradski filmski producenti. Za njih je verovatno snimao Slavko Jovanović i u svom bioskopu prikazali su sopstvene filmove: Svečani doček srpske pobedonosne vojske sa srpsko–bugarskog bojišta (1913), Vrbica u Beogradu, Svečani dolazak i zakletva regruta iz Nove Srbije u Donjem gradu (1914). Ni ovi filmovi dosad nisu pronađeni.

PRVI SRPSKI FILMOVI: Zasad znamo sa sigurnošću da su u Srbiji toga vremena snimljena tri igrana filma. Prvi je bio Karađorđe ili Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa, snimljen 1911, za koji se do pre dva meseca smatralo da je izgubljen, međutim, pronađen je u Austrijskom filmskom arhivu. Producent ovog filma bio je Svetozar Botorić, reditelj Ilija Stanojević – Čiča Ilija, a snimio ga je Luj de Beri. U filmu igraju najpoznatiji srpski glumci, a lik Karađorđa tumači prvak Narodnog pozorišta Milorad Petrović. Film je u veoma lošem stanju, te predstoji restauracija kopije i tek će posle toga ovaj prvi srpski igrani film moći da se detaljnije analizira i da se procene njegove vrednosti. Ali, na osnovu kratkih delova, u stvari nekoliko kadrova koji su nedavno javno prikazani (u Jugoslovenskoj kinoteci i preko televizije), možemo da zaključimo da je reč o umetničkom ostvarenju koje po stilu i fotografskim vrednostima ne zaostaje za najboljim stranim istorijskim filmovima onoga vremena. Pronađeni su, takođe, delovi drugog Botorićevog igranog filma iz 1911 – Ulrih Celjski i Vladislav Hunjadi – o kome dosad nismo znali ništa osim da je to „…istoriska drama iz XV veka, igrana od članova Kralj. Srp. Narodnog Pozorišta…“, tako da nam i tu tek predstoji novo otkriće.

Botorićev konkurent Boža Savić, suvlasnik i upravnik Modernog bioskopa, realizovao je 1912. treći srpski igrani film toga vremena, melodramu Jadna majka u kojoj je glavnu ulogu tumačila tragetkinja Narodnog pozorišta Emilija Popović. Film je snimio Karl Frojnd, dok drugi autori nisu poznati (jedan od njih je verovatno sam Boža Savić). Ovaj film dosad nije pronađen.

Kako su, dakle, postavljeni temelji kinematografije u Srbiji, na koje se nadovezuje sve što se zbilo kasnije, uključujući i uspehe savremenog srpskog filma? Razvojni put do 1914. je jasan: počelo je u Zlatnom krstu – prodor filma se nastavio preko putujućih i stalnih bioskopa – stranci su prvi snimili i pokazali nam pokretne fotografije o nama – to je zainteresovalo domaće ljude i javljaju se prvi pioniri domaćeg filma u Srbiji: producenti, snimatelji, reditelji, glumci – a sve je to naglo presekao Prvi svetski rat…